Meşrutiyetin ilanının ardından, 4 teşrin-i sani 1324 (1)
tarihinde Çerkez Teavün Cemiyeti (2) İstanbul’da
faaliyete geçti. (3) Osmanlı ordusunun önde gelen
isimlerinden Mareşal Merted Abdullah Paşa, Mareşal
Berzeg Zeki Paşa, Gazi Muhammed Fazıl Paşa, general Pooh
Nazmi Paşa, General Şhaplı Osman Paşa, Loh Ahmet Hamdi
Paşa gibi isimlerin yanı sıra; Adige grameri üzerine ilk
eseri veren aydınlardan Ahmet Cavit Therkhet Paşa,
Kafkas Tarihi, Kadim Kafkasya gibi eserleri kaleme alan
Met Çunatko İzzet Paşa, Tarihte Kafkasya adlı kitabın
yazarı İsmail Berkok, Osmanlıdan romanın temelini
atanlardan biri olan Ahmet Mithat Efendi ( Hagur )
cemiyetin aktif birer üyesiydi. (4)
Talimatnamesinin birinci
maddesine göre cemiyetin kuruluş amacı, “anayasa ve
danışma usulünün ve meşrutiyetin yürürlüğünün devamı,
Çerkezler’in eğitim, ticaret ve tarım bakımından
gelişmelerinin sağlanması ve herkesin güzel bulduğu,
yasalara uygun bulunan ulusal geleneklerin korunması
gibi hayırlı gayelere hizmet etmek ve merkezi
İstanbul’da olmak üzere Çerkez İttihad ve Teavün
Cemiyeti adıyla bir dernek kurulmuştur.” şeklinde
açıklanmıştır. (5)
Doktor Vasfi Güsar’ın
1975 yılında Kafkasya Dergisi’nde yayımlamış olduğu
yazısında bahsettiği üzere Çerkez Teavün Cemiyeti’nin
kuruluşundaki önemli bir amaç da anayurt Kafkasya’nın
bağımsız olmasıydı. Bağımsız Kafkasya demek, Osmanlı
için kuzeyden gelmesi olağan saldırılara karşı geçilmez
bir duvar demekti. Bu konuda daha aktif çalışılması
gerektiğinin farkına varan Çerkez aydınlar, Çerkez
İttihat ve Teavün Cemiyeti’nin siyasi kolu olan Şimali
Kafkasya Cemiyeti’ni kurmuştur.
Çerkez Teavün
Cemiyeti’nin ilk faaliyet alanı, Kafkasya’da okullar
açılmasına yardımcı olmaktır. 1910 yılı başlarında
Düzceli İbrahim Xızelt Kafkasya’ya gönderilen ilk
öğretmen olmuştur. Gittiği yer olan Kuban bölgesinde
Prenexes köyünde altı sınıflı özel bir okul açılmasına
öncülük etmiştir. Okuldaki dersler Çerkezce
okutuluyordu. Üçüncü sınıftan itibaren Rusça dersler
veriliyordu. 1919 yılında Nuri Tsağe de, Kafkasya’ya
gönderilmiştir. Nuri Tsağe, Nalçik’te bir lise bir de
öğretmen okulu açmıştır. Ayrıca dernek üyelerinden Yusuf
Suat Neğuç da gönderilenler arasında bulunuyordu. (6)
Çerkez Teavün Cemiyeti
amaçlarını hemşerilerine ulaştırmak için Ğuaze (yol
gösteren, kılavuz) adında bir gazete çıkartmaya başladı.
Gazetenin ilk sayısı 2 Nisan 1911’de çıkmıştır. İmtiyaz
sahibi Yusuf Suat Neğuç, müdürü ise Tevfik Talat’tır.
Toplam 57 sayı yayımlanmıştır. On beş günlük ve haftalık
olarak çıkartılmıştır. (7) İlk başlarda Türkçe çıkan
gazete ağustos ayından sonra Türkçe ve Çerkezce çıkmaya
başladı. Ğuaze sadece Türkiye’deki Çerkezlerin yayın
organı değildi.Bu gazete Irak, Suriye, Mısır ve Ürdün’e
de gidiyordu. Ğuaze’de kültürel, sosyal, siyasal,
ekonomik alanda birçok makaleler çıkmış, anayurttan
haberler verilmiştir. Ğuaze Türkiye’de yayımlanan ilk
Çerkez gazetesiydi. İki yıl sürekli çıkan gazete Birinci
Dünya Savaşı’nda kapandı. (8)
Teavün Cemiyeti’nin
faaliyetleri arasında bulunan diğer önemli konu ise
haremdeki Çerkez hanımlarıydı. 19. yüzyıl, sarayda
Çerkez hanımlarının en çok olduğu dönemdi. Ve bu durum
Çerkez aydınlarını rahatsız ediyor, haremdeki hanımların
köylerine, ailelerine geri dönmeleri için çalışmalar
yapıyorlardı. Dernek bu işi başarmak için Çerkez Deli
Fuat Paşa’dan yardım istemiştir. Paşa, II. Abdülhamid’e
dargın olduğundan İngiliz elçiliği müsteşarı Fiç Moris’i
araya sokmuştur. Yapılan girişimler sonucunda haremdeki
Çerkez kızlarının saraydan çıkartılıp ailelerinin
yanlarına dönmeleri sağlanmıştır. (9) Cemiyet ayrıca
Osmanlı Devleti’nde devam eden Çerkez köleliğini ortadan
kaldırmak için çalışmış, Sadaret’e ve Meclis’e
dilekçeler yollamıştır. (10) Bu faaliyetlerin Çerkez
köleliğinin yasaklanmasında önemli katkıları olmuştur.
Cemiyet için diğer bir
konu da Türkiye’deki Çerkez okullarıydı. Kafkasya’daki
okulların açılması ile Çerkez Teavün Cemiyeti
ilgilenmişti. Ama Türkiye’de kurulacak okullarla Çerkez
Kadınları Teavün Cemiyeti ilgilenecekti. Bu cemiyet de
Şimali Kafkas Cemiyeti gibi Çerkez Teavün Cemiyeti’nin
bir koluydu. 1918 yılı Eylül başlangıcında kurulan
cemiyetin kurucuları beş Çerkez kadındı. Bunlar Hayriye
Melek Honç, Makbule Berzek, Emine Reşit Zalique, Seza
Pooh ve Faika Hanım’dır. (11)
Çerkez Kadınları Teavün
Cemiyeti’nin en büyük amacı, bir okul açmak ve Çerkez
çocuklarının ulusal dil ve gelenekleri ile yetişmelerini
sağlamaktı. O sıralarda Akaretlerde mali durumu
bozulmuş, kapanmak üzere olan bir ilkokul vardı. Yapılan
anlaşma ile bu okul “Çerkez Numune Okulu” (12) adı ile
açılmıştır. Bu okul altı sınıflı özel bir okuldu. İlk ve
ortaokul dengiydi. Okulun en önemli özelliği Osmanlı
İmparatorluğu’nda ilk defa Müslüman bir tebaaya ait bir
okulda kız ve erkek öğrencilerin aynı çatı altında
birlikte ders görmesiydi. Ayrıca 4-6 yaş öğrencileri
için de bir anasınıfı konmuştu. (13) Derslerin çoğu
Çerkesce’ydi. Bu okul sadece öğrenciler için değil
kadınlar için de bir eğitim yeriydi. Okulun bir de dikiş
hanesi vardı. Burada mali durumları yetersi olan Çerkez
kadınları çalışıyordu. Okulda temel derslerin yanı sıra
jimnastik ve beden eğitimi dersleri de veriliyordu.
Öğrencilere polka, mazurka, kadril, vals gibi dönemin
moda olan dansları öğretiliyor, ayrıca dil ve piyano
kursları da veriliyordu. (14)
Öğrencilerden sadece
aylık alınıyordu. Bununla kira, gerekli giderler ve
birkaç yönetici ve öğretmenin maaşları karşılanıyordu.
İlk ve orta okul dengi olan bu özel okulun öğrenci
sayısı 150-180 arasındaydı, her sınıfta 25-30 kişi
okuyordu. (15) Dersler Çerkez Teavün Cemiyeti’nin kabul
ettiği Latin alfabesi ile yapılıyordu. Okulun çok güzel
bir kitaplığı, tiyatro salonu ve sahnesi vardı. Erkek ve
kız öğrenciler bu sahnede Çerkez ulusal kıyafetleri ile
oynuyor, piyesler hazırlıyordu.
Çerkez Teavün
Cemiyeti’nin yaymak istediği temel konulardan biri de
Çerkesce'nin Latin alfabesi ile yazılmasıydı. Bu konuda
çalışmalar yapan ilk kişi Ahmet Cavit Therkhet Paşa’dır.
Ahmet Cavit Paşa’nın alfabesi 1897 yılında Arap
harfleriyle basılmıştır. 1918 yılında Latin harfleriyle
alfabe yapılmıştır. Hazırlanmış olan Çerkezce alfabe üç
tanedir. Bunlar Çerkez Teavün Cemiyeti ve Şimali
Kafkasya Cemiyeti’nin ortak çalışmaları ile hazırlanmış
ve Çerkez Teavün Cemiyeti’ne bağlı tüm diğer cemiyet ve
okullarda hatta Kafkasya’da kullanılmıştır. Bu alfabeler
şöyledir.: Hüseyin Şami Tümer tarafından 1919 yılında
hazırlanan Adige Saerf (Çerkezce dilbilgisi), 1919
yılında Blenav Batuk tarafından hazırlanmış olan Latin
esaslı Adige Alfabesi ve üçüncü olarak da Beşiktaş İnan
Terakki Müdürü Mustafa Butbay tarafından yine 1919
yılında hazırlanan Çerkez Abhaz Elifbası. Bu
alfabelerden başka çeşitli tarihlerde yazılmış başka
alfabeler de vardır. (16)
Birinci Dünya Savaşı’nın
başlaması ile cemiyetin yayın organı olan Ğuaze
kapanmış, cemiyet üyelerinin büyük bir bölümü savaşa
katılmışlardır. Savaşın Kafkasya’nın bağımsızlığı
açısından yararlı olabileceği düşünüldüğünden Çerkezler
arasında katılım çok fazlaydı. Birinci Dünya Savaşı’nda
Osmanlı’nın yenilgisi üzerine İstanbul’a giren
İngilizler, Beyoğlu’ndaki Şimali Kafkas Cemiyeti’ni
kapatmıştır. (17)
Lozan Konferansı’nda
tartışılan en önemli konulardan biri de “azınlık”
sorunuydu. İngiliz Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile Türk
delegasyonu başkanı İsmet Paşa arasında azınlıklar
hakkında uzun tartışmalar geçmiş, bu tartışmaların
birinin konusunu da Çerkezler oluşturmuştur. Curzon,
Çerkezlerin azınlık statüsüne konulmasında ısrar etmiş,
İsmet Paşa ise “Çerkezler bizim öz kardeşimizdi. Onları
Hıristiyan ve Museviler gibi bizden ayrı göremeyiz,
ayıramayız” demiş ve 24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan
Antlaşması ile Çerkezlere azınlık statüsü tanınmamıştır.
(18) Bu antlaşmadan bir ay sonra ise Çerkez Teavün
Cemiyeti ile İstanbul Çerkez Kadınları Teavün Cemiyeti
kapatılmıştır. Çerkez Numune Okulu ise Milli Eğitim
Bakanlığı’nın İstanbul Maarif Müdürlüğüne verdiği emirle
5 Eylül 1923 tarihinde kapatılmıştır.
Dipnotlar
1-17
Kasım 1908
2-Çerkez Teavün Cemiyeti birçok belgede Çerkez
İttihat ve Teavün Cemiyeti olarak geçmektedir. Farklı
gözüken bu iki cemiyet aslında aynıdır. Bkz. Sefer E.
Berzeg, “Gurbetteki Kafkasya’dan Belgeler” , Ankara,
1985.
3-“Şimali Kafkasya Cemiyeti ve Şubelerine
gönderdiği 1919 tarihli bir talimatname” . Kuzey
Kafkasya Dergisi, sayı 69, s.12-14
4-"Çerkes Teavün Cemiyeti" , Kafkasya Dergisi,
no. 47 (1975), s. 28.
5-“Şimali Kafkasya Cemiyeti ve Şubelerine
gönderdiği 1919 tarihli bir talimatname” , Kuzey
Kafkasya Dergisi, no. 69 , s. 12-14
6-"Çerkes Teavün Cemiyeti" , Kafkasya Dergisi,
no. 47 (1975), s.28.
7-agm, s.33.
8-agm, s.33.
9-Hasan Amca, “Çerkez Kızları Saraydan Niçin
Çıkarılmıştır?" Yeni Tarih Dünyası, no.1 s. 24-25
10-Zafer Gölen, "Çerkez Köleliğini Önlemeye
Yönelik Faaliyetler" , Toplumsal tarih, no. 57 (1998),
s. 54.
11-Vasfi Güsar "Çerkez Kadınları Teavün Cemiyeti"
, Kafkasya Dergisi, no. 48 (1975), s. 21
12-Bazı yerlerde Çerkez Örnek Okulu olarak
geçmiştir.
13-Vasfi Güsar, agm, s. 22.
14-agm, s. 46.
15-Vasfi Güsar, agm, s. 24.
16-Huşt Fatih İşler’in internetteki bir
yazısından alınmıştır.
17-"Çerkes Teavün Cemiyeti", s. 36.
18- Vasfi Güsar, agm, s. 24. |