...................
...................
ДУНАЙ АДЫГЭ ХАСЭМ Я ЯБЛАНЭРЭ ЗЭ1УК1ЭМ ЕХЬЫЛ1АГЪЭУ ГУЩЫ1Э ЗАУЛ

HAPİ Cevdet Yıldız
                         
 
...................
 
İstanbul’daki Dünya Çerkes Birliği’nin 7.toplantısına ilişkin birkaç söz
Зытхи зэздзэк1ыгъэр-Хьапый Джэудэт
Türkçe'sini yazan ve kısaltarak Adigece'ye çeviren HAPİ Cevdet Yıldız

"Гъэк1эч1ыгъэу": Зэ1ук1эр жъоныгъок1э мазэм ы 6-7 мафэхэм Истанбул щызэрэугъоигъ.Зэ1ук1эм къек1ол1агъэхэм янахьыбэр къэбэртаигъ; къэбэртайхэр лъэпкъ 1офым мощтэу фэшъыпкъэу зэрэпылъхэр хэти игопагъ. Ау зы къэбэртай л1ык1о горэм “Eгъаш1эм Yрысыем гопхагъэу тыкъэнэн фэш1к1э зы унашъо къэтэжъугъашт” и1уи псыжъор шъхьахэм къарик1эхыгъ. Мыр бо гумэч1ыгъоу хъугъэ. Ау “хъухэнэп” зи1уагъэ зы л1ык1о горэм дыригъaщти зэ1ук1эм мыр унашъоу ищтагъэп.

Абхъаз, Щапсыгъ, Адыгэ, Чэркэс ик1и Kъэбэртай хэкухэм къарик1ыгъэ л1ык1охэр зэ1ук1эм къек1ол1агъэх.Диаспорэ хэгъэгухэу Тыркуе, Сурие, Урдун, Израил, Америкэ ик1и Европэ хэгъэгухэм къарик1ыгъэхэри щы1агъэх. Зэ1ук1эм, "Адыгэхэм Кавказ къагъэзэжьшъун фэш1к1э" Урысие Хэгъэгу Тхьаматэу Путиным ик1и адрэ урыс къэралыгъо 1эшъхьатетхэм лъэ1у тхылъ фагъахьынэу унашъо ищтагъ. Урыс 1эшъхьэтетхэм адыгэхэмэ ипэм къинэу, жъалмагъэу къырахыгъагъэхэр джыри ч1аушъафэ: урысхэм, адыгэхэр Тыркуем л1ыгъэк1э зэрагъэк1уагъэхэр "мыхъугъэ 1оф фэдашъоу" агъэлъэгъоным ик1и урыс чъылагъом (народым) джырэ къызнэс ш1уаушъэфыным пылъых. Мыр зэк1уак1э тэрэзэп. Мы къат1орэр зэрэшъыпкъэр, Адыгэ республикэм ыщтагъэу, 1864 илъэсым ашэк1э хэгъэгум рагъэк1ыгъэ адыгэхэм джырэ ябын к1алэхэм, ятэжъхэм яхэгъэгу къагъэзэжьшъун фитныгъэ яритэу Адыгэ республикэ Хэбзэ Шъхьа1эм (Коституцэм) итхагъэр Москвам зэримыдагъэми къегъэлъагъо ик1и къеущыхьаты.

Мыщ, урыс 1эшъхьатетхэм, зэфэныгъэм ик1и мамырныгъэм фэгъэсэгъэ адыгэхэм джыри цыхьэ зэрэфамыш1ырэр, адыгэхэр "узтэщынахьын зы лъэпкъгор" фэдэу зэралъытэрэр къыдгурегъа1о.Урыс 1эшъхьатетхэм ащыщэу зы купышхор игъо блэк1ыгъэ зы лъэпкъ еплъык1эу "радикал национализмэм" къыпынагъэхэу щытых. Мыр Краснодар краим иполитикэми хэолъэгъошъу: Адыгэ республикэр якъутэжьыыни, ич1ыгухэр яубытыным, зэрапхъэным пылъых, мыщ фэшъхьафэу щапсыгъхэм 1924-1945 гъэхэм азфагу автономие я1агъ. Ау Сталиным илъэхъан автономиер зэтыракъути щапсыгъхэм джэза1-тазыр тыралъхьэгъагъ.

1990 илъэсым щапсыгъхэр, ятырахыгъэ автономием ик1эрык1эу к1эдэужьыгъэх. Ау "щапсыгъхэр зыдэщыпсэухэ ч1ып1эм ис ц1ыф пчагъэм елъытыгъэу % 4-5 нахь хъужьхэрэп, мак1эх.Ахэмэ автономие яттымэ а ч1ып1эм щыпсэурэ урыс, ермэл ик1и грекмэ сыд амы1он ?" и1уи Краснодар крайм игубернаторэу Диаконов ижьэк1э щапсыгъхэм як1эдэур къызэк1агъэк1ожьыгъагъ. Ау тилъэхъан илъэпкъ 1оф зэхэфык1э мощтэу щытэп. Гущы1эм пае Америкэм изы хэкоу Хаваии (Hawaii) ис ц1ыфхэм ялъытыгъэу % 1.5 фэдизым нахьыбэ мыхъурэм ибзэу хаваии бзэр, инджилизбзэм ч1ыгъоу къэралыгъо бзэу агъэуцугъ. Хаваии ис ц1ыфышъхьам нахьыбэу хъурэ япон, китай, филиппин бзэхэм яригущы1эхэрэм, Хаваии ис ц1ыфышъхьэм янахьыбэшхор тэры, "тэ тынахьыб” зыфэп1он фэдэ “зи я1уагъэп”. Зыфэш1ыр, ахэр Щапсыгъием ис урыс, ермел, грекмэ афэдэу пэмык1ырэ ч1ып1э къик1ыхи а ч1ып1эм бэ мыш1агъэу къит1ысхьагъэх, кощрысых, ч1ып1эрысык1эх. Ахэмэ ежь яныдэлъф хэгъэгухэр я1. Ау щапсыгъхэр ч1ып1эрысэк1эхэп, а ч1ып1эм ыц1ыфыжъых, ыотохтоных.А ч1ып1эм, Щапсыгъием ынэщанэхэр зызэрихьэрэ -зыхэлъ иц1ыф лъэпкъых. Джыри зы щапхъэ:Ныю Зеландэ (Зеландак1э -New Zeаland) исхэм % 3 фэдизым ибзэу маори бзэр 1987 илъэсым щегъэжьагъэу, инджилизбзэм к1ыгъоу къэралыгъо бзэу хъугъэ (Зы щэпхъэ гуадз: Океан иным хэтэу Зеландак1э епхыгъэу щытыгъэ, кл.метрэ карэ 10 нахь мыхъурэ, нэбгэ 1.500 зытэс Токелав (Tokelau) хыгъэхъунэхэр мыгъэ (2006) шъхьэфит къэралыгъоу хъугъэ).

Тилъэхъанэм мыщ фэдэ щэпхъэ дахэхэр щыбагъохэу иублагъ. ”Мак1эу охъу” п1оныр щапсыгъхэм афэдэу ихэгъэгу рафыгъэу, лъэпсэк1од рахыгъэу зылъэпкъ фэш1к1э ек1унэу хъун гущы1эп. Щапсыгъхэр зэра1орэм фэдэуи мак1эхэп. Тыркуем ис адыгэ купмэ анахь иныр щапсыгъхэр ары.

Щапсыгъхэр игъоу ик1и хабзэм ек1оу зыфэягъэхэ автономие ч1элъэ1ужьыр мыскъарэу зиш1ыгъэ Краснодарым «колонизатор гупшысак1э зи1э тхьагъэпц1ыжъэу» ижърэ губернатор Диаконов фэдэхэм дунаем тэхъуахьыхэрэм гу лъата?

Адыгэ зэ1ук1эр мыщ фэдэ демократик щапхъэхэм алъыхъон, ахэм хахъо аригъэш1ын фаепэтие ахъщэр (хъышъэ) зэремыкъурэм гумэк1 тыриш1ахьыгъ, Диаконов зыхэт урыс 1эшъхьатетмэ адыгэ 1офыр «зэш1уахынэу» фэягъ. Гущы1эм пае илъэс т1ок1ит1у хъугъэу нэбгэхэм ик1и организациехэм, адыгэхэм яныдэлъфхэгъэгу къагъэзэжьшъун фэдэ лъапсэ зимыгъотышъурэ лъэ1ухэр аш1ызэпытых, ау Урысием мыхэр зэхимыхыгъэ фэдэу зеш1ы. Ц1ыфхэр агъэгугъэх, агъапц1эх, пассив аш1ых.Урысиер урыс лъэпкъым изакъоу имыкъэралыгъоу, зы федерациеу щытмэ, федерацием «фитныгъэ я1эу хэуцогъагъэ» адыгэхэм сыдэ джыри цыхьэ зыфамыш1ырэр? Мы политикэ пхэнджыр, адыгэ диаспорэм фэдэу урыс диаспорэми раха?

Тыркуем игъунапкъэхэр Урысием иц1ыфмэ афы1уирихыгъ,  Урысиеми мыр игъэцэк1эн, гъунапкъэхэр 1урихын файба?Сыдэ 1уримыхырэ?.. Урысием урысмэ япэ къыримылъхьэрэ пэрыохъухэр,  адыгэхэми япэ къыримылъхьан фай.Зэгъусэныгъэм, зэш1уныгъэм къик1ырэр мырары.

Ау демократик Урысием, мыщ фэдэ лъэпкъ 1офхэр зэш1уихышъущт.
Тоу щытми Урысие Федерацием демократик гупщысык1э зи1э ц1ыф дэгъухэри исынджи къэнэнэп. Ахэм адэ1эпы1эхэу республикхэм ик1и федеративнэ ч1ып1эхэм демократиер щыгъэпытэным фэбэнэныр пшъэрылъэу къэуцу. Мы бэнэныгъэр 1оф къин, 1оф к1ыхь, ау пэмык1 хэк1ып1э зы гъогуи къэлъагъорэп. Демократиер зыщыуцущт Урысием, ик1эрык1эу къэтэ1ожьы, мыщ фэдэ демократик 1оф пстэухэри зэш1уихын илъэк1ыщт.

Зэ1ук1эм къек1ол1эгъэ нэбгэ зыт1у зэдгъэлъэгъун тлъэк1ыгъ. Мыхэм ащыщэу Адыгэ рэспубликэм къик1ыгъэ л1ык1охэм ахэтэу Хъуадэ Аднан тиупч1эхэм къатыри1уахьыгъэхэр къэтыугъоимэ к1эк1эу мощтэу къэт1ожьшъун: Адыгэ рэспубликэм икъуаджэхэм къарик1хэу къалэхэм къадэт1ысхьахэрэр бэ. Къуаджэхэр мэунэк1ых. Мыщ къыхэк1эу Мыекъуапэ тыдрэ излъэныкъоджи адыгэмэ джы уащы1ук1эшъун олъэк1ы.Тыгъон шъухъош1эн 1офхэр ипэм зэрэщы1агъэм елъытыгъэмэ нахь мак1эу хъугъэх.Адыгэ хъумак1охэм (милицэм) гъэсэныгъэрэ ашэрэ илъэныкъок1э хахъо яш1ымэ къэс тыгъоным хэк1ы.

Къыблэ лъэныкъомк1э щы1э, нахьыбэк1э урысхэр зис Мыекъопэ районым ч1ыгумэщхэр, хьасэхэр щымак1, районыр къушъхьэ ч1ып1. Ипэм ащ щыпсэухэрэм къэралыгъор колхоз лъэныкъомк1э къадэ1эпы1эщтыгъ. Джы к1элак1эхэр район къуаджэхэм дэк1ыхи къалэхэм ек1ужьых, мэкощых, 1оф лъэхъух.”1оф зэрагъэгъотынэу 1989-2003 илъэсхэм азфэгу нэбгэ 123, 900 рэспубликэм икощык1ыгъ, нэбгэ 155, 400’и рэспубликэм къит1ысхьагъ” а1о, сэ1уи есэ1о.Адыгэ республикэм къит1ысхьагъэхэр нахьыбэмк1э урыс пэнсионэрых, лэжьэным 1ук1ыжьыгъэ мылэжьэжьых. Мы къэк1уагъэхэм ык1и къытхэс урысхэм тэ емык1у 1оф къытфырамы1эн фай. Урыс радикал националистхэм Адыгэ рэспубликэр зэхакъутэжьыни, Адыгэ ч1ыгухэр Краснодар крайм ратын фай фэдэ и1оу гупщысэ ш1ойхэр зэрахьэ.Ау мыр адыгэхэм, мыурыс лъэпкъхэм ядэнэу щытэп. Тэ ти рэспубликэ ис урысмэ мы 1офым ш1уагъэгорэ хырахынэуи щытэп. Ау Урысием радикал националистэу ис урыс зэпхъуак1охэр, къулыкъуш1э ш1ойхэр бэдэд. Мыхэр 1эшъхьэтетхэм зэтырамыгъэуцоу, мыхэм шъэфэу 1э щафэм фэдэу къэлъагъо. Мыхэр ипэрэ цар/паштыхь лъэхъанэм ч1эхъопсыжьых, Урысиешхо фаех, -е1о.
Урыс еджэгъэшхохэр, демократхэри щы1эх, ау мак1эх...

Хыш1уц1э 1ушъом 1ус щапсыгъхэм я Хасэ (парламент) итхьаматэу К1ак1ыхъу Мэджид къи1уагъэхэри мощтэу къэт1отэжьын тлъэк1ыщт: 1945 илъэсым къыттахыгъэ Щапсыгъэ автономиер «шъумак1 а1уи» къытатыжьыгъэп. Ау 1999 илъэсым итыгъэгъазэ мазэм къэралыгъом «щапсыгъ лъэпкъ» ц1эр къытитыжьыгъ, зы лъэпкъэу тыхихыжьыгъ. Нахьыпэм тыщымы1эм фэдэу талъытэщтыгъ.

Щапсыгъ къоджэ 14 ти1эжь, нэбгэ мин 12 фэдиз тэхъу. Краснодар крайм епхыгъэу Шъачэ (Сочи) къэлэшхо (метрополитен) ч1ып1эмрэ Т1уапсэ районым тыщэпсэуы. Тикъалэхэм, нэмык1 къуаджэхэм адэтэкъуахьыгъэу адэс щапсыгъхэри щы1эх.

Щапсыгъ ц1ыфкупым илъэпкъ парламентэу ти Адыгэ-Хасэ,  Хыш1уц1э 1ушъом 1ус Шъачэ къэлэшхом хахьэрэ туристик къэлэц1ык1у дахэу Псыш1уапэ дэт. Щапсыгъием, Адыгэ къэралыгъо университетым ифакултетих ит. Мыхэм ащыщэу щапсыгъ еджап1эхэм к1алэхэр адыгабзэк1э езгъэджэщт к1элэегъаджэхэр здэщырагъэджэрэ Адыгэ университетым изы факултети Псыш1уапэ дэт. Щапсыгъ еджап1эхэм класс пэпч тхьэмафэм зы сэхьатрэ сэхьатит1у азфагу адыгабзэ щырагъаджэ.Щапсыгъ музейри Псыш1уапэ дэт. К1элэегъаджэхэм, музей щылажьэхэрэм, ахэм афэдэу лъэпкъ-къэралыгъо 1оф зэзыхьэхэрэм ямэзапк1эхэр къэралыгъом къеты.

Урысие Федерацием ежь ич1ыгу щыпсэоу, ау автономие имы1эу 60 фэдиз лъэпкъ ц1ык1у ис, тэри ахэм ащыщэу зы лъэпкъ ц1ык1оу талъытагъ. Ащ пае къэралыгъом ахъщэ т1эк1у къытеты.

«Шапсугия» иц1эу урысыбзэ-адыгэбзэ зы гъэзетэ къыдэтэгъэк1ы. Ттхыгъэхэр урысхэм ягуапэ мыхъугъэн фай, гъэзетэм пае ахъщэ къытатыжьрэп. Радио-телевизион програмхэр дгъэухьазырыхи тест къэтынхэр едгъэжьэгъагъ, ау къытатырэ ахьщэр зэрэмэк1э дэдэм къыхэк1эу 1офыр лъыдгъэк1отэшъугъэп, зэпыугъ. Ти Щапсыгъие хэгъэгур джэнэтым фэдэу дахэ. Псыш1уапэм ик1и ти ч1ып1э къэлашъхьэ Шъачэм бэ унэ дахэ даш1ахьы, бэу ц1ыфи къек1уал1э,  къыдэт1ысхьэ. Мы ч1ып1эхэр шъуатэжъмэ яч1ыгужъых.Шъукъак1уи Шъачэ дахэм щъукъыдэт1ысхь, шъуик1уач1э тик1уач1э къыхашъулъхь...

Адыгэ тхэк1о - усэк1о ц1эры1оу Мэщбэш1э Исхьакъи, ик1эч1ып1эджэ зэ1ук1эм къыщи1уагъэхэр: ”Зэфэдэджэ дунаем адыгэхэм анахь мамырэу, мамырныгъэм пылъэу зы лъэпкъ тэ1эу зэхэсхыгъэп, тэтыми сэ сш1эрэп. Тэ егъаш1эм зыми ич1ыгу тэтхынэу тезэуагъэп.Нэмык1хэр тич1ыгу къыттахынэу тэ къытэзэуагъэх. Тич1ыгу къыттахыгъ, таухыным ты1уагъэк1агъ, тиц1ыф нахьыбэри дунаем тэтэкъуахьыгъэу къагъэнагъ.

Тэ ипэрэм, ижърэм фэдэу сэшхок1э, ашэк1э зытыухъумэжьын тлъэк1ыжьыщтэп. Теджэн,  экономикэмк1э лъэщэу, баеу тыхъун фай. Тэ, тэр тэрэу зытымыухъумэжьмэ зыми тиухъумэщтэп.Зы адыгэ гущы1эжъ щы1: “П1э дагъэмэ пшъхьа щыфэжь”, и1оу.

Тэ тыдэ тисми, тыздисым тыфэ1орыш1эн, ахэм зэра1оу тызэк1он, ахэм ягуапэ тш1ын тыфай.Мы лъэныкъомджэ тызщэтхъужьы. Ау адрэхэм я1оф заухырэм тагъэпыутэу тыч1адзыжьи блэк1ыжьых.
Джри зы адыгэ гущы1эжь къэс1он: ”Зику узисым иорэд къа1о”,  и1оу. Нэмык1мэ яорэд къап1орэджэ зыми унэсын плъэк1ыщтэп. Тэ ти1офхэр тэ тик1уач1эджэ тэ зэш1отхын фай...»

“ЖЬЫНЭПС” ГЪЭЗЕТЭ, ИСТАНБУЛ, ТЫРКУЕ, МЭКЪУОГЪУ , №.7,  2006.


NOT: JİNEPS gazetesi,  İstanbul, Haziran 2006,  Sayı 7’de yayınlanan Cevdet Yıldız Hapi imzalı ve “Dünya Çerkes Birliği VII.Genel Kurulu’ndan Birkaç Not” başlıklı yazının kısaltılarak Adigece'ye çevrilmiş biçimidir.