...................
...................
ADİGELERDE BEYLİKLER DÖNEMİ

Prof. Ç’IRĞ Ashad
Adige Devlet Üniversitesi Adige Filolojisi ve Kültürü Fakültesi Dekanı, 11 Mart 2009
Çeviri: ACHUMIJ Hilmi

                         
 
...................
 
 
Adigelerin ХIХ. yüzyılın ilk yarısında bir devlet yapıları yoktu. Merkezi bir yönetime sahip değillerdi. Abzegh, Shapsugh ve Natukuayların beyleri yoktu. Demokratik bir yaşantı tarzına sahiptiler. ‘’Erk Fekotl’’lerin (avamın) elindeydi. Besleney, Chemguy, Bjedugh, Hatukuay, Mehosh, Yecerıkhuay, Ademıye, Jane ve Kabardeylerin yönetim şekli ise diğerlerinden farklıydı. Bu Adige boyları beyler tarafından yönetiliyordu, erk onların elindeydi. Yazımızın devamında ХIХ yüzyılın ilk yarısında beylik şeklinde politik yapılanmağa sahip bu boylardan bahsedeceğiz. Yazımızda Kabardey Beyliği hakkında materyalleri göstermiyoruz, onlar bahsettiğimiz dönemde daha farklı bir konumdaydılar.

Beyler sadece yönetimi değil çiftçileri de elleri altında tutuyorlardı. Orduda beylerin denetimindeydi. Beylikte bey olan bey sülalesinden en yaşlı erkek oluyordu. Ona ‘пщы-тхьаматэ = Yönetici Bey’ diyorlardı. Beyler insanları istedikleri gibi yönetebilmek için Work = Ayan’lardan faydalanıyorlardı. Yargı’dan (mahkeme vs.) sorumlu olarak seçilenler Ayan (Work) sınıfındandılar.

’’Kuzeybatı Kafkasya’nın en doğusunda Besleney Beyliği bulunuyordu. Bu dönemde Besleneyler Wuarp ve Hodz nehirlerinin arasında bulunan arazide yaşıyorlardı. Georgiy Novitske’nin yazdığına göre (1830), Besleneyler sayıca 70 bin kişi oluyorlardı. Besleney Beyliği’ni Khanıkho Sülalesi’nden olan beyler yönetiyordu. Bu sülale Şolehu ve Beçmırze denilen iki koldan (aileden) oluşuyordu. Başlıca ayan (work) sülaleleri ise Dehuşekho, Tlehetıkho, Mışewostıkho ve diğerleri idi. Dönemin Adige ülkesinde Besleneylerin büyük önemi vardı. Biliminsanı Karl Stal’ın yazdığına göre ‘’Besleneylerin hepsi çok temiz ve güzel bir Adigece ile konuşuyorlar, Kabardeyler gibi akılcı diplomatlar ve iyi çok iyi süvariler’’. Abaza (Ç.N. Abazin) milletinden olanlarda Besleney beylerinin yönetimi altındaydılar. Mehoşlar ile aralarında yakınlık ve ittifak vardı. Diğer Adige beylikleri gibi Besleney beyliği de 1828-1829 Türk-Rus savaşına kadar bağımsız olarak yaşıyordu. 1829 yılında bu savaş Edirne antlaşması ile sonuçlandığında Adige beylikleri Rus İmparatorluğu’na bağlanmış sayılmışlardı. Fakat bu tüm Rusya’nın tüm Adige beyliklerini denetimi altına aldığı anlamına gelmiyor. Örneğin, 1843 yılında Besleney Şamil’in Naibi Muhammet Halşi ile birlik oldular. Yurtlarını terk ederek Labe ardına göç ettiler. Bir yıl sonra Beyleri Khanıkho Ayteç vefat edince yeniden alıştıkları yurtlarına geri döndüler.

Besleneylerde ordu komutanı olarak TLEHETIKHO Kenemet ünlenmişti. 1848 yılından itibaren Ruslara karşı kuvvetli direnç gösteriyordu. Onun komutasında Adige askerleri Rus kalelerine saldırıyorlardı. Rus tarafını tutan işbirlikçileri sert bir şekilde cezalandırıyorlardı. Yarbay Karl Stal 1852 yılında olanlardan çok üzüldüğü belli olarak; ‘’Aralarından bizim tarafımıza geçenleri öldürüyorlardı ve hatta TLEHETIKHO Kenemet’in kışkırtmaları ile kalelerimize yiyecek satan getiren 60 Negoy’u ‘къозэу рагъэшъыгъ’ katlettiler’’ diyordu.

Besleney’den kuzeybatı yönünde ilerleyince Mehoş Beyliği vardı. Burada yönetimi Beğersıkho sülalesinden beyler ellerinde tutuyorlardı. ХIХ. Yüzyılın 30’lı yıllarında Adige topraklarında Beğersıkho Byazrıkho çok sayılıyordu.

Labe ve Şhaguaşe nehirleri arasında bulanan arazide ise Chemguy beyliği bulunuyordu. Burada Boletıkho beylik ailesi erki elinde tutuyordu. Bunlara tüm Adige ülkesinde büyük saygı gösteriliyordu. Bunların arsında ХIХ. yüzyılın başlangıcında yaşayan BOLETIKHO Byazrıkho çok ünlü idi. O Chemguy’da insanların huzur içerisinde yaşayacağı kuvvetli bir düzen kurmuştu. BOLETIKHO Byazrıkho’nun döneminde Chemguy Beyliği’nde kurulan yaşam düzeni hakkında ünlü biliminsanı Han-Cerıye şöyle yazıyor: ‘’Bu beyin yönetimi elinde tuttuğu dönemde; bir yolcu bir ağaç gölgesinde başına bir şey gelme kaygısı olmadan rahat rahat dinlenebiliyordu. Tüm gün çalışan çiftçi evine geri döneceği zaman sabanını ve diğer aletlerini yazıda bırakıp gidebiliyordu. Sonraki gün geri geldiğinde bunları bıraktığı gibi bulabiliyordu. Başlarında çobanlar beklemeden hayvan sürüleri otluyorlardı. Daha önceleri silahlı erkeklerin gezmekten çekindikleri yerlerde kadınlar çocukları ile rahatça gezinebiliyorlardı.’’. BOLETIKHO Byazrıkho yorulmak bilmeden Adige işleri ile ilgili çalışıyordu.

ХIХ. yüzyılın 30’lu yıllarında Chemguyların başında BOLETIKHO Cambolet bulunuyordu. Tüm Adigeler tarafından sayılıyordu. Karl Stal Cambolet hakkında şunları yazmıştı: ‘’O kahramanlığı ve otoriterliği ile ünlü idi. Eskiden yaşayan Adige şövalyeleri gibi, onlardan kalan son numune bir beydi’’.

Hatukuaylar Chemguyların komşusu olarak Şhaguaşe ve Pşışe nehirleri arasındaki arazide yaşıyorlardı. ХIХ. yüzyılın 30’lı yıllarında onların başında bey olarak HATİKHO Aslançerıy bulunuyordu. Onun ardından oğlu Cançeri geldi.

Hatukuaylar ile Bjedughlar komşuydular. Bjedughlar kendi aralarında Hımışıye ve Çeçenaye olmak üzere ikiye ayrılıyorlardı. Hımışıyeler Afıpsıp ve Psekups nehirleri arasındaki arazide yaşıyorlardı. Çeçenayeler ise Psekups ve Pşışe nehirlerinin arasındaki arazide yaşıyorlardı. Bjedughların kuzeylerinde ise Pşız (Kuban) nehri yer alıyordu. Güney komşuları ise Abzeghlerdi.

Han-Cerıye’nin yazdıklarına göre Çeçenaye Beyliği’nde erki elinde tutan bey sülaleleri Pşışawokan ve Mışewost’lerdi. Pşışawokan sülalesi kendi arasında Ahecakho ve Cecekho olmak üzere iki kola ayrılıyordu. Aynı şekilde Mışewostlarda Kunçıkho ve Beşıkholar diye ayrılıyordu.

Hımışey’de Hacemıkho ve Krımçerıkho olmak üzere iki bey sülalesi vardı. Bunlardan erki elinde tutan Hacemıkho sülalesinden olan beylerdi. Bunların arasında Hacemıkho Batçerıy ünlenmişti. Bzıyko savaşında Shapsugh ve Bjedugh feodallerinin ordusuna komutanlık yapmıştı. Ordusu zafer kazanmış olmasına rağmen kendisi savaşta canını yitirmişti. Batçerıy’in ardından Hımışey beyliğinde saygınlık kazanan ise HACEMIKHO Alkhec idi. Bu bey Adigelerin Ruslarla dost olması gerektiğini sayıyordu. Burada ХVIII yüzyılın sonlarına doğru Rus imparatorluğunun Adigelere (Çerkeslere) karşı olan yaklaşım şekline de değinmek gerekiyor. Çariçe İkinci Yekatarina işgalci bir politika izliyordu. 1778 yılında komutanlığını Aleksndr Suvorov’un yaptığı büyük bir orduyu Pşıze (Kuban) bölgesine gönderdi. Ruslar Adigeleri (Çerkesleri) Pşıze (Kuban) nehrinin sağ tarafından sürdüler. Bu sürülenler arasında Bjedığularda vardı. Örneğin günümüzdeki Krasnodar kentinin bulunduğu yerde Kuşmezıkho köyü bulunuyordu. Hımışıye beyliğinde yönetimi elinde tutan Hacemıkho Yağubekho Alkhası desteklemedi. Rusların işgalci politikasına karşı koydu. Yağubekho mücadele esnasında canını verince Bjedughların başına HACEMIKHO Batekhu geçti.

Bjedugh avam tabakası(фэкъолI= Fekhotller) özgürlükleri için bey ve ayanlar (work) ile mücadele halindeydiler. 1828 yılında mücadelenin boyutları arttı. Bu yılın mart ayı başlarında fekhotller bir toplantı yaptılar. Bey ve ayanların (workların) emri altında bulunmamağa onlara haraç vermemeğe bu toplantıda karar verdiler. 500 kişilik bir süvari birliğinden oluşan ordu kurdular. Bey ve ayanları (workları) püskürttüler. 1828 yılının başlarından aralık ayına kadar yönetimi ellerinde tuttular.

Bu durumu Bjedugh feodalleri kabullenmediler. Çeçenaye beyi AHECAKHO Pşıkhuy fekotllere karşı çok sert çıktı. Abzeghleri de kendi yanına çekmeği başardı. Abzeghler o tarihlerde, uzun zamandır kendi başlarındaki bey ve ayanlardan kurtulmuş, demokratik bir düzen içerisinde yaşıyorlardı. Böyle olmasına rağmen AHECAKHO ile birlik olarak Bjedugh fekhotlleri üzerine saldırdılar. Daha az güçleri olduğu için Bjedugh fekhotlleri silahlarını bırakmak zorunda kaldılar. Bey ve ayanlar yeniden hükümranlıklarını kurdular. Fakat mücadele bu olay ile son bulmadı.

1853 yılında Bjedugh köylüleri ile bey-ayanları arasında bir toplantı yapıldı. Bunun ardından fekhotller bey ve workların hegemonyasını kabul etmeyecekleri şeklinde yemin ettiler. Beyler arsından kendilerini küçük görecek davranışlar sergileyeceklerin canını almağa yemin ettiler. 1854-1855 yılları arasında pşı-work ve fekotl’ orduları bir-kaç defa karşı karşıya geldiler. Rus İmparatorluğu Bjedugh feodallerine destek oluyordu. 12 Ekim 1855 yılında Rus ordusu Edepsıkuay’e baskın yaparak yakmıştı. Edepsıkhuaye’ye Şıhançerıyehableliler destek oldular. O tarihte Şıhançeriyehablede Bjedığu fekotl’leri toplantı yapıyorlardı. Bu toplantıya katılanlar ve tüm Şıhançerıyehableliler Rus işgalcilere karşı koydular. Bu olay hakkındaki bir Rus dokümanında şöyle yazıyor: ‘’Düşman toplandı ve büyük bir savaş verdi. Çerkesler Şıhancerıhableden süvari ve piyade olarak çıkıp gelerek vurmağa başladı. Bize vuranların başında Çeçenaye İmamı Hanehokho vardı.’’ Edepsıkhuayeyi yaktıkları için Rusları cezalandırmak amacıyla 17 Aralık 1855 günü 3 bin kişiden oluşan Adige ordusu Yekatarinador kentine saldırdıysalar da alamadılar.

Pşı-work savaşı 1856 Ocak ayında son buldu. Penejıkhuaye köyünde 26 pşı-work öldürüldü ve yaralandı. Öldürülenlerin beylerin arasında KUNÇIKHOKHO Pşımaf’te vardı. Zaferle birlikte fekotl’ler Bjedugh’da eşitliğin hakim kıldılar. Bunu kabul etmeyen pşı-workları sürdüler. Hükümet yetkisini 17 temsilciden oluşan fekotl’ hase’sine verdiler.