|
|
................... |
|
................... |
ADİGELERDE BEYLİKLER
DÖNEMİ |
Prof. Ç’IRĞ Ashad
Adige Devlet
Üniversitesi Adige Filolojisi ve Kültürü Fakültesi Dekanı, 11
Mart 2009
Çeviri: ACHUMIJ Hilmi |
|
|
................... |
|
|
Adigelerin ХIХ. yüzyılın ilk yarısında bir devlet yapıları
yoktu. Merkezi bir yönetime sahip değillerdi. Abzegh, Shapsugh
ve Natukuayların beyleri yoktu. Demokratik bir yaşantı tarzına
sahiptiler. ‘’Erk Fekotl’’lerin (avamın) elindeydi.
Besleney, Chemguy, Bjedugh, Hatukuay, Mehosh, Yecerıkhuay,
Ademıye, Jane ve Kabardeylerin yönetim şekli ise diğerlerinden
farklıydı. Bu Adige boyları beyler tarafından yönetiliyordu,
erk onların elindeydi. Yazımızın devamında ХIХ yüzyılın ilk
yarısında beylik şeklinde politik yapılanmağa sahip bu
boylardan bahsedeceğiz. Yazımızda Kabardey Beyliği hakkında
materyalleri göstermiyoruz, onlar bahsettiğimiz dönemde daha
farklı bir konumdaydılar.
Beyler sadece yönetimi değil çiftçileri de elleri altında
tutuyorlardı. Orduda beylerin denetimindeydi. Beylikte bey
olan bey sülalesinden en yaşlı erkek oluyordu. Ona
‘пщы-тхьаматэ = Yönetici Bey’ diyorlardı. Beyler insanları
istedikleri gibi yönetebilmek için Work = Ayan’lardan
faydalanıyorlardı. Yargı’dan (mahkeme vs.) sorumlu olarak
seçilenler Ayan (Work) sınıfındandılar.
’’Kuzeybatı Kafkasya’nın en doğusunda Besleney Beyliği
bulunuyordu. Bu dönemde Besleneyler Wuarp ve Hodz nehirlerinin
arasında bulunan arazide yaşıyorlardı. Georgiy Novitske’nin
yazdığına göre (1830), Besleneyler sayıca 70 bin kişi
oluyorlardı. Besleney Beyliği’ni Khanıkho Sülalesi’nden olan
beyler yönetiyordu. Bu sülale Şolehu ve Beçmırze denilen iki
koldan (aileden) oluşuyordu. Başlıca ayan (work) sülaleleri
ise Dehuşekho, Tlehetıkho, Mışewostıkho ve diğerleri idi.
Dönemin Adige ülkesinde Besleneylerin büyük önemi vardı.
Biliminsanı Karl Stal’ın yazdığına göre ‘’Besleneylerin hepsi
çok temiz ve güzel bir Adigece ile konuşuyorlar, Kabardeyler
gibi akılcı diplomatlar ve iyi çok iyi süvariler’’. Abaza
(Ç.N. Abazin) milletinden olanlarda Besleney beylerinin
yönetimi altındaydılar. Mehoşlar ile aralarında yakınlık ve
ittifak vardı. Diğer Adige beylikleri gibi Besleney beyliği de
1828-1829 Türk-Rus savaşına kadar bağımsız olarak yaşıyordu.
1829 yılında bu savaş Edirne antlaşması ile sonuçlandığında
Adige beylikleri Rus İmparatorluğu’na bağlanmış sayılmışlardı.
Fakat bu tüm Rusya’nın tüm Adige beyliklerini denetimi altına
aldığı anlamına gelmiyor. Örneğin, 1843 yılında Besleney
Şamil’in Naibi Muhammet Halşi ile birlik oldular. Yurtlarını
terk ederek Labe ardına göç ettiler. Bir yıl sonra Beyleri
Khanıkho Ayteç vefat edince yeniden alıştıkları yurtlarına
geri döndüler.
Besleneylerde ordu komutanı olarak TLEHETIKHO Kenemet
ünlenmişti. 1848 yılından itibaren Ruslara karşı kuvvetli
direnç gösteriyordu. Onun komutasında Adige askerleri Rus
kalelerine saldırıyorlardı. Rus tarafını tutan işbirlikçileri
sert bir şekilde cezalandırıyorlardı. Yarbay Karl Stal 1852
yılında olanlardan çok üzüldüğü belli olarak; ‘’Aralarından
bizim tarafımıza geçenleri öldürüyorlardı ve hatta TLEHETIKHO
Kenemet’in kışkırtmaları ile kalelerimize yiyecek satan
getiren 60 Negoy’u ‘къозэу рагъэшъыгъ’ katlettiler’’ diyordu.
Besleney’den kuzeybatı yönünde ilerleyince Mehoş Beyliği
vardı. Burada yönetimi Beğersıkho sülalesinden beyler
ellerinde tutuyorlardı. ХIХ. Yüzyılın 30’lı yıllarında Adige
topraklarında Beğersıkho Byazrıkho çok sayılıyordu.
Labe ve Şhaguaşe nehirleri arasında bulanan arazide ise
Chemguy beyliği bulunuyordu. Burada Boletıkho beylik ailesi
erki elinde tutuyordu. Bunlara tüm Adige ülkesinde büyük saygı
gösteriliyordu. Bunların arsında ХIХ. yüzyılın başlangıcında
yaşayan BOLETIKHO Byazrıkho çok ünlü idi. O Chemguy’da
insanların huzur içerisinde yaşayacağı kuvvetli bir düzen
kurmuştu. BOLETIKHO Byazrıkho’nun döneminde Chemguy
Beyliği’nde kurulan yaşam düzeni hakkında ünlü biliminsanı
Han-Cerıye şöyle yazıyor: ‘’Bu beyin yönetimi elinde tuttuğu
dönemde; bir yolcu bir ağaç gölgesinde başına bir şey gelme
kaygısı olmadan rahat rahat dinlenebiliyordu. Tüm gün çalışan
çiftçi evine geri döneceği zaman sabanını ve diğer aletlerini
yazıda bırakıp gidebiliyordu. Sonraki gün geri geldiğinde
bunları bıraktığı gibi bulabiliyordu. Başlarında çobanlar
beklemeden hayvan sürüleri otluyorlardı. Daha önceleri silahlı
erkeklerin gezmekten çekindikleri yerlerde kadınlar çocukları
ile rahatça gezinebiliyorlardı.’’. BOLETIKHO Byazrıkho
yorulmak bilmeden Adige işleri ile ilgili çalışıyordu.
ХIХ. yüzyılın 30’lu yıllarında Chemguyların başında BOLETIKHO
Cambolet bulunuyordu. Tüm Adigeler tarafından sayılıyordu.
Karl Stal Cambolet hakkında şunları yazmıştı: ‘’O kahramanlığı
ve otoriterliği ile ünlü idi. Eskiden yaşayan Adige
şövalyeleri gibi, onlardan kalan son numune bir beydi’’.
Hatukuaylar Chemguyların komşusu olarak Şhaguaşe ve Pşışe
nehirleri arasındaki arazide yaşıyorlardı. ХIХ. yüzyılın 30’lı
yıllarında onların başında bey olarak HATİKHO Aslançerıy
bulunuyordu. Onun ardından oğlu Cançeri geldi.
Hatukuaylar ile Bjedughlar komşuydular. Bjedughlar kendi
aralarında Hımışıye ve Çeçenaye olmak üzere ikiye
ayrılıyorlardı. Hımışıyeler Afıpsıp ve Psekups nehirleri
arasındaki arazide yaşıyorlardı. Çeçenayeler ise Psekups ve
Pşışe nehirlerinin arasındaki arazide yaşıyorlardı.
Bjedughların kuzeylerinde ise Pşız (Kuban) nehri yer alıyordu.
Güney komşuları ise Abzeghlerdi.
Han-Cerıye’nin yazdıklarına göre Çeçenaye Beyliği’nde erki
elinde tutan bey sülaleleri Pşışawokan ve Mışewost’lerdi.
Pşışawokan sülalesi kendi arasında Ahecakho ve Cecekho olmak
üzere iki kola ayrılıyordu. Aynı şekilde Mışewostlarda
Kunçıkho ve Beşıkholar diye ayrılıyordu.
Hımışey’de Hacemıkho ve Krımçerıkho olmak üzere iki bey
sülalesi vardı. Bunlardan erki elinde tutan Hacemıkho
sülalesinden olan beylerdi. Bunların arasında Hacemıkho
Batçerıy ünlenmişti. Bzıyko savaşında Shapsugh ve Bjedugh
feodallerinin ordusuna komutanlık yapmıştı. Ordusu zafer
kazanmış olmasına rağmen kendisi savaşta canını yitirmişti.
Batçerıy’in ardından Hımışey beyliğinde saygınlık kazanan ise
HACEMIKHO Alkhec idi. Bu bey Adigelerin Ruslarla dost olması
gerektiğini sayıyordu. Burada ХVIII yüzyılın sonlarına doğru
Rus imparatorluğunun Adigelere (Çerkeslere) karşı olan
yaklaşım şekline de değinmek gerekiyor. Çariçe İkinci
Yekatarina işgalci bir politika izliyordu. 1778 yılında
komutanlığını Aleksndr Suvorov’un yaptığı büyük bir orduyu
Pşıze (Kuban) bölgesine gönderdi. Ruslar Adigeleri
(Çerkesleri) Pşıze (Kuban) nehrinin sağ tarafından sürdüler.
Bu sürülenler arasında Bjedığularda vardı. Örneğin günümüzdeki
Krasnodar kentinin bulunduğu yerde Kuşmezıkho köyü
bulunuyordu. Hımışıye beyliğinde yönetimi elinde tutan
Hacemıkho Yağubekho Alkhası desteklemedi. Rusların işgalci
politikasına karşı koydu. Yağubekho mücadele esnasında canını
verince Bjedughların başına HACEMIKHO Batekhu geçti.
Bjedugh avam tabakası(фэкъолI= Fekhotller) özgürlükleri için
bey ve ayanlar (work) ile mücadele halindeydiler. 1828 yılında
mücadelenin boyutları arttı. Bu yılın mart ayı başlarında
fekhotller bir toplantı yaptılar. Bey ve ayanların (workların)
emri altında bulunmamağa onlara haraç vermemeğe bu toplantıda
karar verdiler. 500 kişilik bir süvari birliğinden oluşan ordu
kurdular. Bey ve ayanları (workları) püskürttüler. 1828
yılının başlarından aralık ayına kadar yönetimi ellerinde
tuttular.
Bu durumu Bjedugh feodalleri kabullenmediler. Çeçenaye beyi
AHECAKHO Pşıkhuy fekotllere karşı çok sert çıktı. Abzeghleri
de kendi yanına çekmeği başardı. Abzeghler o tarihlerde, uzun
zamandır kendi başlarındaki bey ve ayanlardan kurtulmuş,
demokratik bir düzen içerisinde yaşıyorlardı. Böyle olmasına
rağmen AHECAKHO ile birlik olarak Bjedugh fekhotlleri üzerine
saldırdılar. Daha az güçleri olduğu için Bjedugh fekhotlleri
silahlarını bırakmak zorunda kaldılar. Bey ve ayanlar yeniden
hükümranlıklarını kurdular. Fakat mücadele bu olay ile son
bulmadı.
1853 yılında Bjedugh köylüleri ile bey-ayanları arasında bir
toplantı yapıldı. Bunun ardından fekhotller bey ve workların
hegemonyasını kabul etmeyecekleri şeklinde yemin ettiler.
Beyler arsından kendilerini küçük görecek davranışlar
sergileyeceklerin canını almağa yemin ettiler. 1854-1855
yılları arasında pşı-work ve fekotl’ orduları bir-kaç defa
karşı karşıya geldiler. Rus İmparatorluğu Bjedugh feodallerine
destek oluyordu. 12 Ekim 1855 yılında Rus ordusu Edepsıkuay’e
baskın yaparak yakmıştı. Edepsıkhuaye’ye Şıhançerıyehableliler
destek oldular. O tarihte Şıhançeriyehablede Bjedığu
fekotl’leri toplantı yapıyorlardı. Bu toplantıya katılanlar ve
tüm Şıhançerıyehableliler Rus işgalcilere karşı koydular. Bu
olay hakkındaki bir Rus dokümanında şöyle yazıyor: ‘’Düşman
toplandı ve büyük bir savaş verdi. Çerkesler Şıhancerıhableden
süvari ve piyade olarak çıkıp gelerek vurmağa başladı. Bize
vuranların başında Çeçenaye İmamı Hanehokho vardı.’’
Edepsıkhuayeyi yaktıkları için Rusları cezalandırmak amacıyla
17 Aralık 1855 günü 3 bin kişiden oluşan Adige ordusu
Yekatarinador kentine saldırdıysalar da alamadılar.
Pşı-work savaşı 1856 Ocak ayında son buldu. Penejıkhuaye
köyünde 26 pşı-work öldürüldü ve yaralandı. Öldürülenlerin
beylerin arasında KUNÇIKHOKHO Pşımaf’te vardı. Zaferle
birlikte fekotl’ler Bjedugh’da eşitliğin hakim kıldılar. Bunu
kabul etmeyen pşı-workları sürdüler. Hükümet yetkisini 17
temsilciden oluşan fekotl’ hase’sine verdiler. |
|
|
|
|
|
|
|