Adige Psalhe gazetesinde Pşı Yinal Nehu’nun isminin bir
caddeye verilmesi gerektiği konusunda Tarihçi KUŞHABİY
Anzor’un önerisinin yayınlanması ve Adige Abhaz halk
kongresinde bu teklifini tekrar gündeme getirmesi üzerine,
gazetemize pek çok soru geldi Yinal’ın kim olduğu hakkında. KBC
Üniversitesi, Tarih Bilimleri Doçenti QARDEN Çelimet ve yine
KBC Tarih Araştırma Enstitüsü, Sözlü Tarih Bölümü Başkanı ĞUT
Adem, Pşı Yinal Nehu’nun hayatı ve kim olduğu ile ilgili bu
makaleyi okuyucudan gelen sorulara bir cevap olması amacıyla
birlikte hazırladılar.
Yinal’in hayatı ve dönemine dair bilim adamlarımızın çok az
bilgiye sahip olduklarını belirtmek gerekir.
Yazılı tarihiniz olmazsa, komşu hakların yazılı tarihlerinde
de bu konu hakkında bilgi olmazsa elinizde kalan veri sadece
sözlü tarih ve söylencelerden ibarettir.
Derlediği sözlü tarih bilgileri söylenceler ve yabancı tarih
kitaplarındaki bilgilere dayanan NEĞUME Şore, bu konuda
şunları söylemektedir: Pşı Yinal Nehu’nun (Kabardeylerin
söyleyiş biçimi ile Yinal Nef) kökeni Arabistan’a
dayanmaktadır.
Yinal Arabhan denilen kişinin kabilesinden ve Qas oğlu
Hurıfhelhey denilen kişinin soyundandır.
Yinal’ın bu Hurıfhelhey denilen kişinin oğlu olduğunu yazıyor
NEĞUME Şora.
Yinal her konuda üstün yetenekleri olan adil bir kişi olarak
öne çıktı ilk dönemde.
Kesin bir hükümranlık ve adil bir yönetim sergilemesi nedeni
ile, Adigeler arasındaki pek çok problemin kısa sürede
çözümünü sağladığı gibi, toplumun da güvenini kazanarak
desteğini aldı ve bu sayede idaresini kısa sürede geniş bir
bölgeye hakim hale getirdi.
Birbirine düşman halkların arasındaki sorunları çözerek tüm
güçleri birleştiren Yinal, Adige topraklarında huzursuzluk ve
istikrarsızlık yaratan her hareketi acımasızca bastırdı.
Özellikle de bu huzursuzluğun kaynağı olan bir kısım beyleri
şiddetle cezalandıran Yinal, bunlardan bazılarını suçlarının
ağırlığı nedeniyle astırdı. Fakat aynı Yinal özellikle Abhaz -
Abaza beylerine çok arka çıktı o dönemde. (NEĞUMA Şore- Adige
Halkının Tarihi, Nalçik 1958 – sayfa 110 -113)
Yinal Nehu döneminde Adige ve Abaza toprakları mutlak bir
otorite ile istikrar içerisinde yaşadı.
Ona karşı çıkan bir kısım beyler olduysa da, Yinal bu
ayaklanmaları kısa sürede bastırarak onları bertaraf etti.
Abaza topraklarında APIPŞ Azdemir önderliğinde büyük bir
ayaklanma baş gösterdiyse de Yinal büyük bir ordu ile
üzerlerine giderek ayaklanmanın elebaşı dahil olmak üzere pek
çoğunu ortadan kaldırdı.
Akıllı, ileri görüşlü ve adil olması nedeniyle Yinal, Adige
halkları arasında çok sevilen, cesareti ve haksıza karşı
acımasızlığı nedeniyle de düşmanları tarafından da çekinilen
bir liderdi.
Yinal ve ondan gelenlerin nasıl bölgede yayıldığı konusunda
eski zamanlarda yazılmış olan kaynaklardan örnek vermek
gerekirse, Puşkin, Lobanov - Rostovski tarafından Rus
arşivlerinde bulunan belgelerde bu konuda bir kısım bilgiler
mevcuttur.
Puşkin’in verdiği bilgilere göre; Yinal’ın oğlu Tabıle, onun
oğulları ise Yinarmes, Janhuet ve Minbolet’tir.
Lobanov-Rostovski ise Yinal’ın iki oğlu olduğunu yazıyor.
Bunların isimleri de Tabıle ve Beslen.
Lobanov’a göre bu iki oğuldan birisi şu anda Kabardeylerin
yaşadığı bölgeye yerleşti, diğeri ise Labe nehri kıyısına
yerleşti.
Kabardey pşıları Yinal'ın oğlu Tabıle’nin soyundan
gelmektedir.
Tabıle’nin oğlu Yinarmes ve onun oğlu Yidar.
Tabılenin diğer oğlu Janhuet ve onun oğulları Talhosten ve
Beslen.
Tabıle’nin oğlu Minbolet ve onun oğlu Cılahsten.
(Kaynak: Kabardino Ruskki otnoşeniye – Semen Bronevski.1957) –
(Noveytsiye geografiçeskiye i istoriçeskiye izvestiya o
kavkaze 1823) (İstoriye Kabardino Balkarii – E.Qardanov 1965)
16.yüzyılda Kabardey’in en önemli liderlerinden olan
Pşıapşoque, Pşı Beslen’in torunu ve Kaytıque’nin oğludur.
Onun idaresi Psıj nehrinden başlayıp Balk ve Baksan nehirleri
arasında kalan bölgede idi.
Yidarey bölgesi; Şecem, Şerec bölgeleri ve Terek nehrine kadar
olan kısımdı.
Talhosteney bölgesi; Lesken ve Terek Cılahsteney bölgesi ise;
Terek’in sağ tarafından başlayan ve Sunca kıyısına ulaşan
yerlerdi.
Bu bölgelerin her birisi ayrı bir pşı (prens) tarafından idare
edilen birer bölge olarak yer almaktadır tarihi kayıtlarda.
Semen Bronevski’nin kitabının ikinci bölümü tamamen Adigelerin
tarihi, kültürü yaşayışı ve gelenekleri üzerinedir. Burada çok
detaylı bilgiler verilmektedir Adigelerin geçmiş dönemleri
hakkında.
Bu kitapta yazdığına göre; Yinal’in babası Qas’ın
Arabistan'dan gelerek bölgeyi ve Çerkes halklarını idaresi
altında topladığı, 14.-15. yüzyıllarda Abhaz ve Çerkeslerin
Yinal’in idaresi altında oldukları belirtiliyor.
Yazar bu bilgileri ise derlediği Çerkes söylencelerine
dayandırıyor.
Abhazlar da tıpkı Adigeler gibi Pşı sülalelerin başlangıcını
Yinal’e dayandırmaktadır.
Yinal, Adige ve Abhaz halkları arasında Pşı yapılanmasının
temelini atan kişidir mevcut bilgilere göre.
Abhaz, Bjedugh, Kabardey, Natuhac, Kemırguey, Hatukuay ve
diğer Adige halklarının hepsi Pşı geleneğinin başlangıcını
Yinal’e dayandırmaktadır.
F. Leontoviç 1882 yılında yayınlanan Kafkas dağlıları ve
adetleri (Lavrov 1882 Odesa) isimli kitaba dayanarak şunu
söylüyor: “Tek gözlü Yinal 15 yüzyılda Adige tarihindeki en
önemli kişidir.”
A. V. Gadlo ise Yinal’in önce Abhazların bölgesinde, daha
sonra ise Adigelerin bölgesinde yönetime hakim olduğunu
belirtiyor. Onun araştırmasında Yinal’in yönetiminde olan
bölgeler hakkında bilgi verilirken, aynı zamanda sarayının ve
mezarının da Adler’in yukarı kısmında olduğu ifade ediliyor.
Bu konuda çalışma yapan birkaç araştırmacı yine aynı bilgiyi
teyit ederek, Yinal’in mezarının Abhazya’da Adler’e yakın bir
yerde olduğunu söylüyorlar.
NEĞUME Şore’nin yazdığına göre Yinal’in üç kez evlenmiş olduğu
ve belki de onun devamı olan pşıler arasındaki anlaşmazlığın
da farklı annelerden olmaları nedeniyle olabileceği
belirtilerek, bu üç kardeşin birisinin Kamırguey bölgesine,
birisinin Kabardey bölgesine yerleştiği bir tanesinin ise
yerinde kaldığı söyleniyor.
Üzülerek söylemek isteriz ki, söylencelerde ve araştırmalarda
Yinal’in Kabardey’de yaşadığına dair bir bilgi yok. Onun
yönetimi ve idari dönemi hakkında da söylencelerimizde detaylı
bir bilgi yok.
Abhaz bilim adamı Yinal Yipa’nin kitabında verdiği bilgilerde,
Yinal Nehu’un Abhaz veya Abaza olması ihtimalinin daha
kuvvetli olduğu ifade ediliyor olsa da, o kitapta da NEĞUME
Şore ve ŞORTEN Askerbiy’in derledikleri söylencelerde verilen
bilgilerden pek farklı bir şey yok.
Fr. Dyübua “Kafkas Bölgesine Seyahat” isimli kitabında, Yinal
Nehu’un Abhaz ve Adigelerin lideri olduğu belirtilerek onun
akıllı adil yönetiminden, yiğit ve cesur kişiliğinden
bahsediliyor.
Yinal’in Arabistan'dan geldiği yönünde yukarıda okuduğunuz
iddiaları savunanlar olduğu gibi, yine aynı şekilde onun
13.yüzyılda Mısır'da hüküm süren Memluklardan olduğunu ve daha
sonra Kafkasya’ya döndüğünü iddia edenlere de
rastlayabiliyoruz.
Pşı Yinal Nehu hakkında, Adige söylenceleri konusunda çok
ciddi araştırmaları olan ŞORTEN Askerbiy’in verdiği bilgiler
de genel olarak yukarıda verilen bilgilerle örtüşmekte, 1936
yılında yayınlana Kabardinski Folklor kitabında yazılanlar da
bu bilgileri teyit etmektedir.
Fakat bu kitapta yazıldığına göre, Pşı Yinal hakkında detaylı
bilgiler olduğu ve bunun Türkçe yazılmış bir soy kütüğünde yer
aldığı ifade ediliyor.
Bizim elimizde ise yaşlılarımızdan derlenmiş olan birkaç
söylence mevcuttur yazılı olarak, daha fazlası yok.
Kafkasya’daki Adigelerin tümünü bir dönem bir araya getirmiş
olan bu kişiye layık olduğu değeri göstermek elbette
gereklidir. Fakat şunu da belirtmek gerekiyor; Pşı Yinal
hakkında birkaç söylenceden başka elimizde hiçbir somut bilgi
belge yoktur ne yazık ki.
Söylenceler yazılı belgeler gibi kesinliği olan kaynaklar
değildir, fakat yine de şunu bilmek gerekir ki, bizler hepimiz
bir halkız ve bizi birbirimize yaklaştıran her şey değerlidir.
Bunun da ötesinde bir dönem bütün halkımızı bir araya
toplamayı başarmış, Çerkes beylerinin flamalarında damgası yer
almış bu kişi layık olduğu değeri bulmalıdır.
Biz bunun olması gereğine inanıyoruz, fakat şunu da ekliyoruz:
Ne ile (hangi bilgilerle), nasıl, ne zaman?
İşte bu soruların cevabı aydınlatılmalı hakkında daha detaylı
bilgilere sahip olmalıyız öncelikle.
ŞORTEN Askerbiy’in verdiği bilgiye göre Yinal Nehu’un ölüm
tarihi olarak 1458 yılı gösteriliyor. |