...................
...................
NOGAYLARIN TARİHİ

Mehmet Canatan
                         
 
...................
 
Nogay adı Kırım'ın batısında Aksu nehri ile Özü nehri arsındaki sahada Kıpçakların boy beyi olup boy beyliğini dedesi Tuval beyden alan bu kişi 1270-1299 yıllarında Altınordu'da büyük bir nüfuz kazanmış olan Berke Han'ın başkomutanı Nogay Han'dan gelmektedir. Nogaylar, Don ve Kuban ırmakları arasındaki alanda Kırım yöresinde ve Astrahan yöresinde varlığını sürdüren bir halk.

Tarihte Nogay adı

Nogay adı Kırım'ın batısında Aksu nehri ile Özü nehri arsındaki sahada Kıpçakların boy beyi olup boy beyliğini dedesi Tuval beyden alan bu kişi 1270-1299 yıllarında Altınordu'da büyük bir nüfuz kazanmış olan Berke Han'ın başkomutanı Nogay Han'dan gelmektedir. Ona tâbi il ve Uruğlara Nogay adı verilmiştir.

Nogay Orda

1426 yılında Edige beyin oğlu Nurettin bey tarafından emirlik kurmuşlardır ve 150 yıldan fazla bağımsız devlet olmuşlardır. Başkentleri yayık nehri üzerinde Saraycık'tı. 1563 yılında Rusların işgalinden sonra Ulu Nogaylar, Kiçi Nogaylar ve Altı oğul Nogayları olarak üç parçaya ayrılmıştır.

Edige destanı

Kazak Türkleri efsanelerinde kökenlerini Nogaylara ve Özbeklere dayandırır. Karakalpaklar 15.asırda Volga'dan Aral'ın güneyine gelmiş bir Nogay topluluğudur. Hatta Kırım Türklerinin askeri gücünün çoğunluğunu asırlar boyunca Nogaylar oluşturmuştur.

Nogay Han'ın ölümünden (1299) sonra başlamak üzere çeşitli dönemlerde de göç vermiştir. Bu göçlerin en büyüğü Osmanlı Rus savaşından sonra 1860 yılında 180 bin Nogay'ın göç etmesidir.

Türkiye'de Nogaylar

300 bin Nogay Türkiye'ye göç etmiştir. Bir kısmı Konya'nın Ilgın İlçesi'nde bir mahalle oluşturmuşlardır. İlçenin Behlül Bey, Şıh Cârullah ve Câmiatik mahallelerinden ayrılarak kurulan ve sonradan Ayvat Dede adıyla adlandırılan mahallede, oturmaktadırlar.

Kendilerini sözlükte “çocuk”, kendi dillerinde “sevimli” anlamına gelen ve ilçe halkı tarafından da kullanılan “Bala” tabiriyle tanımlarlar. Kendilerine özgü gelenek ve göreneklerini hâlen devam ettirmekte olan mahalle halkı, aralarında kaybolmaya yüz tutmuş Nogay diliyle konuşur.

Eskişehir'in Işıkören (Arapkuyusu) ve Aktepe (Rıfkiye) köyleri Nogay'dır..
Konya Ilgın ilçesi dışında Konya-Adana-Ankara yol ayrımı olan Kulu Makası bölgesinde Osmanlı İmparatorluğu'nun meskür mahallede iskan edinirler fermanı ile çeşitli köyleri oluşturmuşlardır. Bunlar Şeker, Doğankaya, Akin, Kırkkuyu, Boğazören, Köstengil, Seyitahmetli ve Mandıra köyleridir.

Bu köylerde yaşayan Nogaylar da ulusal kimliklerini korumuşlar, adetlerinden ayrılmamışlardır. Yaşanan ekonomik zorluklardan dolayı bir kısmı köylerinden bağlarını koparmadan göç etmişler. Büyükşehirlere, ilçelere ve 60'lı yıllardan itibaren Avrupa'nın çeşitli yerlerine yerleşmişlerdir. Köylerinde tarım ve hayvancılıkla geçinen yöre halkı, köylerinin dışında günümüz koşullarına göre meslek edinmişlerdir.

Nogaylara özgü olan dillerini muhafaza etmeye çalışmışlar ve günümüzde de bu dili kullanmaya devam etmektedirler. Geleneksel yemekleri kazanbörek, şırbörek (çiğbörek), koyankulak (tavşan kulağı), inkal, tavabörektir ve tamamı hamurdan yapılmaktadır. Ekmek olarak da kendilerine has kalakay, tavaöptek, şöyünöptek adlarında, ve tandırda pişen çeşitli şekillerde ekmekleri tüketmektedirler. Yağda kızartılan bavursak adında ekmekleri de vardır. İçeceklerinin en önemlisi ise ''ayakşay''dır. Halk arasında Tatar Çayı veya Nogay Çayı olarak bilinir.

Rusya'da Nogaylar

Rusya Federasyonu içindeki Nogay sayısı 2002'de 90 bin 666 idi. Nogaylar günümüzde toplu olarak Stavropol krayı, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti (2002'de 14 bin 873) ile Çeçenya ve Dağıstan (2002'de 38 bin 168) cumhuriyetlerinde yaşamaktadırlar. Nogayca Karaçay-Çerkes ve Dağıstan cumhuriyetlerindeki resmi dillerdendir. 2007'de Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde merkezi Erken-Şahar olan,toplam 15 bin nüfuslu bir Nogay rayonu oluşturulmuştur.

Büyük kısmı Kafkasya'da Dağıstan, İdil Nehri güney boyları, Stavropol Kray, Çeçenya ile Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde yaşamaktadırlar. Kırım ve Romanya'da da Nogaylar bulunmaktadır. Nogay toplam nüfusu 100 binin üzerinde olup hepsi Sünni/Hanefi Müslüman'dır.

Terek Irmağı havzasında yaşayan Nogaylara "Ak Nogaylar" da denmektedir. Bugün Nogaylar Adige (Çerkes) gelenek ve folklorunu da benimsemiş bulunmaktadırlar. Nogaylar Türkçe'nin Kıpçak grubuna giren bir dil konuşurlar. 13-15.yüzyıllarda Altınordu egemenliğinde idiler. Altınordu'nun parçalanmasından sonra, şimdiki Kuzey Kafkasya'nın kuzeydoğu kesimi Astrahan Hanlığı, kuzeybatı kesimi de Kırım Hanlığı sınırları içinde kaldı. Astrahan Hanlığı 1556'da yıkılıp toprakları Rusya'ya ilhak edildi.Bu nedenle şimdiki Stavropol Kray'ında bir Nogay nüfus yaşamaktadır.