...................
...................
ADİGEY İÇİN NASIL SAVAŞMIŞLARDI?  

SICIH Hazretbıy
Emekli Albay, Tarih Bilimdalında Kandidat  
Adige  Mak Gazetesi, Ocak 2013
Çeviri: AÇUMIJ Hilmi

                         
 
...................
...................

İşgalçi Alman faşistlerinin ilerlemesi 1942 yılı sonlarında Kafkas dağ sırasının zirvelerinde durdurulmuştu. Böylece düşman Kafkasya'yı alamayacağını anlayarak kendisini korumak amacıyla savunma pozisyonuna geçmişti. 19 Ağustos 1942 yılında Stalingrad yakınlarında Sovyetler Birliği ordularının düşmana karşı direnişininde bu konuda faydalı etkileri oldu. Güney cephesi ordusu tarafından Rostov, Salske, Tihoretske'ye püskürtülen ve Kuzey Kafkasya'da reel olarak ilerleme kaydeden güçlerimizin her tarafta ne yapacağını bilemez duruma düşmüş düşman ordularının Rostov'dan bölgeye kadar olan kısmının yok edilmesi imkanı ortaya çıkmıştı.

Faşist Alman orduları komutanları kuşatılma ihtimaline karşı, ikinci bir Stalingrad vakası ile karşılaşmamak için Mezdegu'da bulunan 1. Tank Odusu'nu 1 Ocak 1943 tarihinden itibaren geri çekmek zorunda kaldılar. Fakat  Karadeniz deniz kuvvetlerinin bulunduğu cepheden, Tuapse'ye giden yoldan Karadeniz hakimiyetini sağlamak istedikleri bölgelerde dirençlerini arttırdılar. Ellerinden gelen olanaklar çerçevesinde 1. Tank Ordusu'nu koruyarak Rostov'a çekmeğe çalışıyorlardı.

Gelişen bu olayların nasıl sonuçlanabileceği değerlendirmesini yapan Genelkurmay Kuzey Kafkasya'da dümana karşı direnişin Karadeniz kuvvetleri desteği ile arttırılarak düşman briliklerinin Kuzey Kafkasya'ya dönemeyecek hal alması için çalışılması kararı alındı. Genel Kurmay Başkanlığı Kafkas Ardı Orduları Komutanı General  İ. V. Tyulenev, Terek bölgesini savunmakta olan Kurmay General İ. İ. Maslenikov'un Stavropol'a doğru çekilmeye başlayan düşman ordularına saldırarak düşmanın ordularını istediği alana istediği şekilde sevk etmesine engel olunması emri verdi.

Karadeniz Sahili Birlikleri Komutanı İ. E. Petrov'a ise  düşman ordusunu Krasnodar-Tihoretsk tarafına doğru püskürtmesi, Hitler ordularının oluşturduğu savunma hattını dağıtarak Krasnodarı el geçirmesi ayrıca Armavir Rostov demiryolunun Tihorensk kısmını ele geçirerek ardından Kuzey Batı Kafkasya'daki demiryolu hattını çeşitli yerlerde hakimiyetini elde etmesi emri verilmişti. Böylece Batayska, Azov, Rostov kırlarını da ele geçirerek bölgedeki Güney Ordusu birlikleri ile birleşerek düşmanın sol cephesini ele geçirip Kafkasya'daki tüm düşman birliklerini kuşatarak soluk bile alamayacak hale getirilecekti.

Bu emir çerçevesinde düşmana yapılacak saldırı Ocak ayı içerisinde gerçekleştirilmeliydi.

Karadeniz Ordusu'nun planlanan hareket şekli

Kuzeyde bulunan ordular düşman askerinin bir adım bile ilerlemesini durdurmak üzere savaşyorlardı, Karadeniz Ordusu ise Krasnodar-Tihorensk hattında düşman birliklerini yarmak ile görevlendirilmişti. Bu orduların hareket planını Genel Kurmay hazırlamıştı. Bu plana göre düşman hattını dağıtacak saldırı 'deniz' ve 'dağ' hareketi isimli iki farklı koldan  olacaktı.

'Dağ' hareketi Psıfabe yakınlarındaki düşman savunmasını söküp Pşıze (Kuban'a) ulaşıp Krasnodar'ı alıp buraya düşmanı yaklaştırmayacak ardından  önce Tihoretske ardından Batayskey'e ulaşmak zorunda olan düşman birliklerinin önü kesilerek Rostov ve Yeysk'e çekilmeleri engellenecekti.

Bu görev kademe kademe gerçekleştirilmeliydi. Plan gereği ilk saldırıda (14-18 Ocak) Kuban nehrine ulaşarak nehir geçiş yollarını ele geçirmek zorundaydılar. İkinci aşamada ise 19-30 Ocak tarihleri arasında  Krasnodar alınarak düşmandan arındırılmalıydı. Bundan sonra Tihorensk'e ulaşarak cephe oluşturup Batayske yolunu denetim altına almaları gerekiyordu. Üçüncü aşamada ise Kuşevske yönünden Batayske de denetim altına alınmalıydı.

Dağ Hareketi Komutanlığı'nı Kurmay General A.A. Greçko'nun yaptığı 56. Ordu Orgeneral A. İ. Rijov'un komutasındaki 18. Ordu, Sovyetler Birliği Kahramanı İ. P. Roslıy'in komutanlığını yaptığı 46. Ordu'dan oluşan üç ordu katılacaktı. Bu hareketin başarısı için en önemli olanı ise 46. Ordu'ydu.

Fanagoriyske
'den Azov'a kadar 50 kilometrelik alana yayılmış ordu cephe oluşturarak Psıfab yönünden Stavropoliye tarafından 18. Ordu ile birlikte ilerlemesi gerekiyordu. Krasnodar'a yönelerek Paşkovske tarafından Kuban nehrini geçerek Krasnodarı kurtarıp Tihoretske gitmelilerdi.

18. Ordu'nun vazifesi ise 44. Alman Korpusu'nu Hıdıj yakınlarında dağıtarak Suzdalske yönünden ilerleyerek Kuban nehrini aşıp Krasnodar'ın doğusundan Starakorsunske; Paşkovske tarafına dönmekti.

46. Ordu diğerlerinin sağ tarafında yer alıyordu. Almanların 49. D Korpusu'nu dağıtarak Mıyekuape Şıthale tarafına yönelerek Mıyekuape'yi kurtarmak ve ardından bütün gücü ile Lebape mevkiinden Kuban nehrini geçerek ilerlemeliydi.

'Deniz' isimli hareket ile de karadeniz sahilinin işgaldan kurtarılması, Novorosisk ve Taman burunlarının kurtarılması gerekiyordu. Bu konuda ise general F. M. Kamkov komutasındaki 47. Ordu görevlendirilmişti. Abin yakınlarındaki düşman birliklerini bozup Krımske'yi kurtardıktan sonra Taman ve Novorosisk burunlarını alması gerekiyordu.

Karadeniz ordularına S. K. Goryunov komutasındaki 5. Hava Kuvvetleri destek oluyordu. Bu hava kuvvetlerinin 270 uçağı vardı aynı zamanda Karadeniz Donanması'na ait 118 uçakta emrindeydi. Bu hava kuvvetlerinin görevleri arasında Mıyekuape, Krasnodar ve Armavirde bulunan düşman hava kuvvetlerini yok etmek düşman ordusunun geri çekilmesini sağlayacak demiryollarındaki geçitleri kullanılmaz hale getirmekte vardı.

Söz konusu operasyonun planlandığı gibi gerçekleştirilmesi güç birliği yapılması yanısıra ordunun askeri donanımı ile de ilintiliydi. 56. Ordu'nun 1168 silahı ve minamiyotu vardı. Bu düşman artileriyesinden 4 kat daha fazlaydı. Tank birlikleride güçlendirilmişti. Toplamda 316 tanka sahiptiler. Bunlardan 195'i düşman hatlarını yarması gereken 56. Ordu'ya verilmişti.

Düşman ordularının konuçlandığı durum ve savunma durumu hakkında...

Karadeniz orduları karşısında  General R. Ruoff komutasında Almanların 17. Piyade Ordusu bulunuyordu. Onun sol cenahında 49. Dağ Korpusu, sağ cenahında 5. Alman Ordu Korpusu, merkez cenahta ise 44. Alman Ordu Korpusu ve Rumen Süvari Korpusu yer alıyordu.

Düşman ordusu 17 tümen, 5 tabur ve 12 farklı birlikten oluşuyordu. Pşıze Fotlırı (Kuban bölgesindeki) havaalanlarında 150 kadar da uçağı bulunuyordu. Tankların sayısı ise tesbit edilmiş değildi. Fakat geri çekilen 1. Tank Ordusu'na ait tanklarıda kullanacakları aşikardı.

İki ordunun silah gücü kıyaslandığında Sovyet ordusunun daha güçlü olduğu söylenebilir. Düşmanın savunma hattı ise üç hat halindeydi. İlk hat  düşman denetiminde olan Şavman, Bezımyannoye, Psıfabe, Stavropols-kaya'da bulunan orduların geçebileceği yerlerde kazılmış siperler, tel örgüleri ve mayın tarlalarından oluşuyordu.

İkinci hatta ise Abadzehhable, Dagestanskaya, Şirvanskaya, Hıdıj, Kabardinske, Severske, Ahtırske, Abinske, Krımske yer alıyordu. Üçüncü hat ise Pşıze (Kuban) nehri sahilindeydi. Buralarda sığınaklarda yapmışlar-dı. Bu sığınaklardan oluşan hat Pçıhatlıkuye, Şıncıye, Georgiye-Afıpske köylerinden geçiyordu.

Savaş nasıl cereyan etmişti

Savaş döneminde Merkez Genel Karargahı Komutanı S.M. Ştemenke'nin anlattığına göre 2 Ocak tarihinde Genelkurmay Başkanlığı'nın düşmana karşı saldırı emri Karadeniz Ordularına ulaştırılmış ve hareket başlamıştı. Buna sebep olan şey ise düşmanın 1. Tank Ordusu'nun hareketi yanısıra 5 Ocak tarihinde Alman ordularının Kafkas sıradağlarından da geri çekilmeye başlamasıydı, bundan düşmanın Krasnodar tarafında güçlerini toplamak istdiği anlaşılıyordu.

Ellerindeki tüm imkanları kullanarak planlanan düşmanı püskürtme operasyonu hazırlıklarını arzulanan zamanda bitrmek istedilerse de bu olmadı. Planlanan zamanda havanın durumu bozmuştu. Ordunun bir kısmı yoldaydı. Her ne pahasına olursa olsun operasyona planlanan zamanda başlandı.

11 Ocak tarihinde 46. Ordu ilk atağı yaparak Samurske ve Apşeron tarafında düşmana kayıplar verdirdi.  Ertesi gün 47. Ordu Krımske'deki düşman hattına saldırdı.

46. Ordu'nun ilerlemesinde hava durumu zorluk çıkartıyordu. 10-12 Ocak tarihleri arasında yağmur ve karla karışık yağmur yağmıştı. Kat edilecek yol çamur içindeydi ve ilerlemek kolay olmuyordu. Toplar ordunun gerisinde kalmıştı. Bu yüzden düşman konumunu değiştirerek yeni mevzi alma imkanına kavuşmuştu. Fakat buna rağmen ordularımız ilerlemelerini sürdürdüler, düşmana rahat hareket etme imkanı vermediler 16 Ocak tarihinde savaşarak Daho, Nijegorodska, Çernigovska ve Maratuk'u aldılar.

46. Ordu'nun bu ilerleyişi düşmanı zor bir pozisyona soktu. Bu yüzden Gunayk, Şavman hattını kendileri terk ederek geri çekilmeye başladılar. Düşmanın geri çekilişini gören 18. Ordu 14 Ocak tarihinde düşmanı-faşistleri yok etmek üzere saldırıya geçerek düşmanın ardısıra Hıdıj tarfına yöneldi. 16 Ocak tarihinde Kotlovino, Gunayka ve Şavman işgalden kurtarıldı.

16 Ocak tarihinde hava ve top desteği ardından 56. Ordu ilerlemeye başladı. Düşman hatlarını bozguna uğratıp Stavropolske'yi aldı. Ertesi gün Kalujske, Novoaleksiyevske ve Penzenske'yi aldı.

Bir sonraki günde birliklerimiz hayli ilerlediler 18 Ocak tarihinde saat 12 sularında General  B.İ Arşintsev komutasındaki 55. Piyade Alayı Adigey sınırlarına ulaştı. Ordular hep birlikte Staramogilevske, Novomogilevske, Krasnoarmeyske, Natıhuaye'yi ele geçirdiler. Bölge halkıda ellerine ne geçirdilerse düşmana karşı saldırmaya başlamışlardı Şınjıye ve Tehutemıkuaye taraflarında da savaş ateşi başını almıştı.

Düşman birlikleride bir araya toplanmaya başlamış ve dirençli bir karşı koyuş sergiliyorlardı. ordularımız 23 Ocak'ta Krasnodar'ı almaya teşebbüs ettilerse de başarılı olamamışlardı. Aynı zamanda bu sırada Güney Ordusu birlikleri de Batayskeye doğru ilerliyorlardı. Kuzeyde bulunan ordular düşmanın izinden Kropotkin ve Armavire ulaşmak üzereydiler.

Olan bu gelişmeler ışığında Genel Kurmay Başkanlığı 24 Ocak'ta  yeni bir emirle orduların Krasnodar yakınlarında konuşlanmalarını diğer birliklerin Taman yönüne hareket ederek Kerçenske yarımadasını almak üzere hareket etmeleri emri vermişti. Aynı gün General İ. E. Petrov 46. Ordu'nun Apşeronsk Çernigovske tarafına hareket ederek 27 Ocak tarihine kadar Apşeronsku alması ve 29 Ocak'a kadar Beleroçenskte demiryolunu ele geçirmeleri emrini verdi. Aynı zamanda ordunun asıl kuvvetlerinin Starakorsunske tarafında gizlice hareket ederek Şhaguşe nehrini aşıp Veçne, Bele, Verbin yerleşkelerini alıp Mıyekuape'nin kuzey batısında düşmanları dağıtması gerekiyordu.

18. Ordu'ya verilen görevse Hıdıj Saratovske tarafında düşman birliklerini yokederek 27 Ocak'ta Hıdıj'ı alması 30 Ocak'ta da Saratovskeye ulaşmalıydı. Ardından Kuban nehri tarafına yönelerek Paşkovske mevkinde 56. Ordu'yla bir arada Krasnodar'daki düşman birliklerine saldıracaktı.

46. Ordu tüm gücüyle Lebepe, Şıthale tarafına saldırarak Pşehske, Hanskaya ve Şıthale'yi düşmandan kurtardı. P. K. Kazak komutasındaki 23. Sınır Alayı ateşler içerisinde yanmakta olan Mıyekuape'ye girdi. Bu alay Mıyekuape'ye girdiğinde kenti düşmanın pisliklerinden temizlemekte olan Mıyekuape ve Tulske Partizan Kuvvetleri şehir merkezindeydiler.

Düşmanın peşinden ilerleyen ordularımız 1 Şubat tarihinde Lebape, Starakorsunske yakınlarında Kuban nehrine ulaştılar. Nehrin üzerindeki buz tabakası çok inceydi bu yüzden M. V. Yevstigneve komutasındaki 9. Nişancı D Birliği köprüyü aldı. Aynı gün 1 Şubat'ta kuzeyden gelen ordularla bir araya gelip birlikte hareket etmeye başladılar.

Albay Bogdanoviç komutasındaki 31. Nişancı Birliği  Vasürinske tarafına, 40. Motorize Nişancı Birliği ile 68. Nişancı Birliği Hıdıj ve Saratovske tarafına düşman birliklerini tekip ederek ilerlemeye başladılar. Koçkin, Şıhançeriyehable, Zarya vostoka, Voçepşıyaçe, Hatlekuaye köylerini düşmandan kurtardılar. 2 Şubat tarihinde ordularımız Pşıze nehrinin sol cenahında Krasnodarn doğusunda toplandılar. 1. Yedepsıkuay ve Şebenehable yakınlarında Psekupse nehri kıylarında Kazanıkuye ve Pçıhatlıkuaye yakınlarında nehri aşma hazırlıklarına başladılar.

56. Ordu'da aynı günlerde kendisine katılan 10. Ordu ve 76. Ordu birliklerinde kendisine güç katmasıyla Psıfabe tarafında ilerledi ve burada yürütülen zorlu savaşta düşmana ait iki piyade alayını tarumar etti. Ardından Şınjıye tarafından Krasnodar'a doğru ilerlemeye başladı.  2 Şubat'ta ordu Lahşıkuye tarafına ilerlemeye başladı ise de burada biriken düşman kuvvetleri ilerlemeyi durdurabildiler.  Alman ordularının kendilerini koruyabilmeleri için Lahşıkuye'nin stratejik önemi çok artmıştı. Bu yüzden Lahşıkuaye adete bir kale gibiydi. Keşif birliklerinin elde ettiği bilgiye göre düşman Lahşıkuye etrafında  mevzilenmişti. Tel örgüler ve mayın tarlaları döşemişlerdi. Esir aldıkları alman subayından edindikleri bilgiye göre Lahşıkuye alınması zor bir şekilde korunuyordu.

2 Şubat tarihi itibariyle Karadeniz Orduları Adigey'in yarısından çoğunu işgalden kurtarmış Kuban nehri kıyılarına ulaşmış fakat nehrin karşı yakasına geçebilecekleri yerleri alamamışlardı. Bu yüzden Genel Kurmay Başkanlığı 2 Şubat tarihinde 56. Ordu'nun batıya yönelerek Bjıhokuaye tarafından Krımske üzerinden Krasnodar Novorosisk demiryolunu keserek 47. Ordu'nunda burada komutasını alarak düşman kuvvetlerini Novorosiyskte dağıtması emrini vermişti.

18. Ordu'nun ana kuvvetleri Pşıze (Kuban) nehrini aşmakla görevlendirile-rek Starakorsunske ve Şebenehable yakınlarında Dinskoy ile Novotitarovs-ke'den gelen 46. Ordu birlikleri ile birlikte Krasnodar'ı işgalden kurtarma emri almışlardı.

Lahşıkoye karşı yapılan bir kaç saldırıda düşman karşı başarı sağlanamamış Lahşıkuay alınmamıştı. Bunun üzerine Albay M. E Savçenke komutasındaki birliklerle takviye edilince 11 Şubat akşamı 56. Ordu'da burada onlara sağ cenahtan destek olunca Lahşıkuaye'de Şebenehable'de alınarak Kuban nehri sahili denetim altına alındı. Böylece Kuban'ın güneyinde kalan düşman birlikleri  tamamen kuşatma altına alınabildi. O gecenin sabahında 11 Şubat'ta Kuban nehrinin sol sahilinden Kozet yakınlarındaki düşman mevzilerini dağıtarak Tahtamıkuaye'ye kadar ulaşıldı. Diğer birlikler ise Yablonovske'ye doğru savaşarak yol alıyorlardı. N. İ. İvanov emrindeki birlikler Paşkovske tarafından Kuban nehrinin karşı tarafına geçerek düşman elinde bulunan Krasnodar'ın bir kısmını almaya başlamışlardı.

Krasnodar'ın güneyinde yer alan bölgede ise düşman kuvvetli direniş gösteriyor, şiddetli savaşlar sürüyordu. Savaşın en şiddetli olduğu yer ise Krasnodar'a 10 kilometre kadar yakın olan Şıncıye'deydi. Düşman ani bir karşı duruş göstermişti. Şıncıye yakınlarındaki savaş üç hafta kadar sürdü. Şıncıye ve Tığurğoy iki taraf arasında birkaç defa el değiştirdi. Buradaki birliklerin yardımına 10. Korpu'sun yetişmesiyle 11 Şubat akşamı Şıncıye'de savaş sona erdirildi. Şıncıye'nin alınması ardından 12 Şubat tarihinde ordularımız ilerleyerek Tehutemıkuaye, Supuvske, Kozet, Yablonovske'yi aldılar. Fakat Afıps nehri kıyılarında düşman yeniden karşı direniş gösterdi. Aynı gün 18. ve 46. ordular Krasnodar'ı özgürlüğüne kavuşturdular.

14 Şubat gecesi 46. Ordu Afıps nehrini geçerek  düşmandan Afıpsıpe, Kovalenke ve Severske'yi aldı. Severske'de düşman birliklerini dağıtmak için şiddetli bir savaş yapıldı. 236. Diviziye gece kuvvetli bir saldırı yaparak düşman kuvvetlerini dağıttı 18 Şubat sabahı Afıpsıp'ı 335. Diviziye ile birlikte aynı gün saat 2 sularında Pseytıku düşmandan temizledi. Bunlar ordularımızın Adigey topraklarında özgürlüğüne kavuşturduğu son köylerdi.

Adıgey'in özgürlüğüne kavuşturulması ardından Kuzey Kafkasya ordusu ile birleşerek ona katılan karadeniz orduları batıya doğru büyük bir hızla Novorosiysk ve Taman'a ilerlemeye başladılar. Yaklaşık 500 bin kişiden oluşan 17. Faşist Ordusu'ndan geriye kalanlarla karşılaştılar.

Adigey'in faşist işgalcilerden kurtarılması üzerinden 70 yıl geçti. Bu topraklarda 39 gece-gündüz süren bu savaşlar bölgedeki en şiddetli savaşlardı. Bu savaşlarda Sovyet ordularının içerisinde azımsanmayacak kadar bizim hemşehrilerimiz, memlekettaşlarımızda bulunuyorlardı.

Adıgey'in kurtarılmasında 'Halkın İntikamcıları' isimli partizan grubunun büyük katkısı oldu. Özellikle Mıyekuape, Koşhable, Şevcen, Cece rayonları ve Mıyekuape kentinin kurtarılmasında büyük katkıları oldu.