Harita:
CircassianCanada
Nüfusu |
786.000
kişi (1995) |
Yüzölçümü |
12.500
km2 |
Etnik Durum |
Aşağıda ayrıntılı olarak verilmiştir |
Devlet Başkanı |
Koko Valeri |
Başkent |
Nalçik |
Büyük şehirler |
Baksan, Tırnauz, Nartkala, Mayskıy, Zolskıy,
Prohladnıy, Terek |
Kabardey-Balkar Federe Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu'na
bağlı federe cumhuriyetler arasında en yoğun Adige
nüfusunu bulunduran cumhuriyettir. İlk olarak Sovyetler
lideri Stalin döneminde, 16 Ocak 1922'de Kabardino-Balkarya
vilayeti olarak kurulan birim, 5 Aralık 1936'da özerk
cumhuriyet haline dönüştürüldü. 1942 Ağustosu'ndan
itibaren Almanlar bölgeyi 6 aylık bir süre işgal
ettiler. Bir yıl sonra bütün Balkarlar Nazilerle
işbirliği yaptığı gerekçesiyle Mart 1944'te Orta
Asya'nın çeşitli bölgeleri ile özellikle Kazakistan
civarına sürgün edildi. Balkar ibaresi cumhuriyetin
ünvanından silindi ve 1957'de sürgün edilen halkların
haklarının iadesine dek değiştirilmedi.
Rusya Federasyonu'na bağlı 89 idari birimden biri olan
Kabardey-Balkar Cumhuriyeti'ni doğu ve güneydoğusunda
Kuzey Osetya, güneybatıda Gürcüstan, batıda ise Karaçay-Çerkes
Özerk Cumhuriyeti çevrelemektedir. Ülke topraklarında
yüzden fazla halkın yaşadığı söylenebilir. Adigeler bu
nüfusun %49.2'lik kısmını oluştururken (2002 tahmini
%51) bu oran Ruslar için %30.7; Balkarlar için %9.6 ve
diğer kavimler içinse %10.5'tir. Ayrıca 62.9
kişi/kilometrekare olan nüfus yoğunluğu Rusya
ortalamasının yedi mislini bulan bir değerdir.
Cumhuriyet dokuz önemli bölgeyi kapsar: Baksansky (İdari
merkez-Baksan), Zolsky (Zalukokuaje), Maysky (Mayskiy),
Prohladnensky (Prahladni), Tersky (Terek), Urvansky (Nartkala),
Shegemsky, (Şegem), Chereksky (Kashkhatau), Elbrussky (Tırnauz)
ve başkent Nalçik. Ayrıca 101 köy, 165 oturulabilir
lokalite, 7 kent yerleşimi ve şehir mevcuttur. Kentsel
nüfusun toplam nüfustaki payı %60 olup bu oran gittikçe
büyümektedir.
Başkent Nalçik'ten ayrıntılı olarak söz etmekte yarar
var: Şehrin isminin çıkışı hakkında birçok öykü
söylenile gelmiştir. Bu öykülerden en bilineni, şehrin
etrafını çevreleyen dağlarla ilgili olandır: Topografik
olarak şehrin etrafını çeviren dağ silsilesi nal
şeklindedir ve yerel her iki dilde de (Adigece ve
Balkarca) Nalçik, "nal" anlamına gelmektedir. Bu nedenle
de nal, şehrin amblemi haline gelmiştir. Cumhuriyetin
başkenti olan Nalçik 1818 yılında bir askeri kale olarak
yerleşime açılmış, 1862 yılında büyük bir kasabaya
dönüşmüş ve o yıllarda 2800 civarında insanın yaşadığı
bir yerleşim birimi haline gelmiştir. 1917 Ekim devrimi
ile Nalçik, merkezi bir yapı halini almaya başlamış,
1918 Martı'nda Sovyet Gücü'nün kurulumuna zemin
hazırlayacak bir nitelik kazanmıştır. Ocak 1919'da Beyaz
Ordu Nalçik'e girmişse de, Sovyet Gücü Mart 1920'de
tekrar kurulmuştur. 16 Nisan 1922'ye kadar Nalçik tam
anlamıyla büyük bir yerleşim merkezi haline dönüşmüş ve
Kabardey-Balkar'ın merkezi olmuştur. 12 Aralık 1936'da
ise o zamanın Kabardey-Balkar Sovyet Sosyalist
Cumhuriyeti'nin, bugünün Kabardey-Balkar Federe
Cumhuriyeti'nin başkenti olmuştur. Toplam alanı 131
kilometrekare olan başkent, 1992 sayımına göre 280 bin
nüfusa sahiptir. Şehrin ağaç ve yeşil alanları toplamı
991 hektardır.
Kabardey-Balkar, jeomorfolojik olarak üç parçaya
ayrılabilir: Dağlar, tepeler, ve düzlükler. Arazinin
yaklaşık yarısını mineral kaynaklar, pınarlar, meralar
ve ormanlık alanlarca zengin dağ ve tepeler oluşturur.
Ovaları ise ekilebilir topraklar bakımından çok
zengindir. Ülkede bol miktarda molibden ve tungsten
depoziti mevcuttur. Kurşun, kalay, bakır, demir
cevherleri, altın, arsenik, taş ve linyit kömürü, pekmez
toprağı, petrol, sünger taşı, fosfor, kireç taşı, alçı
taşı, floridin ve dişbudak ağaçları potansiyeli içerir.
Yüz kadar sıcak su, soğuk su ve mineral suyu kaynağı
vardır. Hayvan toplulukları (fauna) çok çeşitli ve
zengin kuş ve hayvan türlerini barındırır. İklim,
ortalama-ılıman olarak nitelendirilebilir. Yıllık
sıcaklık ortalaması 9-10 santigrat derece olup, yağış
miktarı yıllık 600-700mm.'yi bulur. Yılın yaklaşık 215
günü sıcaklık 5 santigrat dereceden fazladır.
Özetle ülkenin coğrafi ve ekolojik yapısı, yeraltı
kaynakları turizm konusunda hiç tükenmeyen bir
potansiyel içermektedir. Ayrıca ülkenin tamamı 1997'de
serbest bölge ilan edilmiştir. Kabardey-Balkar Güney
Rusya'nın en etkileyici ve daha da ötesinde ekonomik ve
sosyo-politik devamlılığa sahip merkezlerinden biridir
denebilir. Bu özelliği cumhuriyetin diğer ülkelerle olan
dış ekonomik aktivitelerinin dostça bir yararlılık
çerçevesi içinde gerçekleşmesine olanak sağlar.
Finans ve hammaddeler dahilinde cumhuriyet ekonomisi
demirsiz cevherler, petrol, doğalgaz, çeşitli madeni ve
kimyasal materyaller, çeşitli mineral ve taze su
kaynakları, değerli inşaat hammaddeleri sanayii üzerine
temellenmiştir. Şu anda 40'tan fazla mineral depoziti
işletilmekte olup, mineral kaynaklarına biçilen değer
12.000 metreküp'ten fazladır. Kabardey-Balkar'ın
kesinlikle branşında eşsiz bir yere sahip olan bir
depoziti vardır: Tırnauz tungsten-molibden kompleksi
-ünlü bir stratejik hammadde sağlayıcısı-. Dünyanın en
zengin tungsten ve molibden cevheri depozitlerini
işletmek üzere çalışmaktadır. Kuzey Kafkasya'da
tüketilen elektrik enerjisinin %90'ını karşılayan
Kabardey-Balkar'ın başlıca kaynakları Molibden ve
Tungsten depozitleri ve bunları işleyen fabrikalar,
makine imalatı ve kimya endüstrisi, inşaat malzemeleri
imalatı, kereste, gıda ve diğer hafif
endüstrilerdir.Tarım alanında ise tahıl ziraati (buğday
ve mısır) meyve yetiştirme ve bağcılık, koyun, domuz ve
at çiftçiliği, arıcılık ve ipekböcekçiliğidir.
Cumhuriyetin doğal, iklimsel ve demografik koşulları,
oldukça hızlı gelişmekte olan ekonominin taleplerini
karşılayan başlıca unsurlardır. Endüstri Kabardey-Balkar'da
bugün gayri-safi milli hasılanın yarısını sağlayarak
liderliği elinde bulundurmaktadır.
Ülkede ulusal dil Adige dilinin bir diyalekti olan
Kabardeycedir. Kafkas dillerinin kuzeybatı gruplarından
Abhaz-Adige alt grubuna bağlıdır. Abhaz, Abzeh, Abazin
vb. diyalektleriyle belli noktalarda ayrılan Kabardeyce,
Kabardeyler Adige kavminin bir alt boyu olduklarından
Adiga-bze (Adige dili) olarak adlandırılır.
1958'de Kabardeyce 1.ve 4. sınıflarda eğitim dili
olmasına rağmen 1972 lerden sonra öğretim dili Rusça
olan okullarda seçmeli ders olarak verilmeye başlandı.
Son dönemde ise eğitim dili Rusça olmakla birlikte
Kabardeyce-Adigece de ilkokuldan liseye kadar mecburi
ders üniversitede ise isteğe bağlı seçmeli ders olarak
okutulmaktadır. Kabardey Balkar'da, Kabardey-Balkar
Devlet Üniversitesi dışında üç akademi bulunmaktadır.
Rusya Bilimler Akademisi'nin Kabardey-Balkar Merkezi,
Tarih, Dil, Folklor, Edebiyat ve Ekonomi Araştırmaları
Enstitüsü, Matematik ve Otomasyon Uygulamaları
Araştırmaları Enstitüsü, Alp Jeofizik Araştırmaları
Enstitüsü, Visokogorni Jeofizik Araştırmaları Enstitüsü,
Bahçecilik Enstitüsü, Tarımsal Deney İstasyonu,
Astronomi Gözlemevi de cumhuriyette bulunmaktadır. İlk
gazete 1920 yılında yayınlanmıştır. Şimdi de Kabardeyce,
Rusça ve Balkarca gazeteler mevcuttur. Yine belirtilen
dillerin hepsinde radyo ve sınırlı sürelerde olmakla
birlikte Tv. yayını mevcuttur. 1980 yılı içinde
Kabardeyce yayımlanmış kitap baskı adedi 172000 dır.
Cumhuriyette bu güne değin 1923-1924 Latin harfleri,
1924-1936 Latin harfleri, 1936 'da Kiril alfabesi
alınmış olup sonuncusu günümüzde de kullanılmaktadır.
Nüfusun %60'ı kentlerde yaşayan Kabardey-Balkar'da kent
nüfusunun da üçte ikisi -1817'de kurulan- başkent Nalçik
(1922'ye kadar adı Petrov-Port, nüfusu 239 bin) ve
Prahladnıy'de (59 bin) yaşamaktadır.
Kabardeyler Sünni ve Müslümandırlar; ancak Mozdok
civarında küçük bir Hristiyan cemaat mevcuttur. Bölgede
1830'da 113 cami mevcuttu fakat günümüzde bu sayının
kesin bilinmemekle birlikte 10-15 civarında (köyler
dahil) olduğu tahmin edilmektedir.
Orman, su ve hayvan varlığını korumak amacıyla
oluşturulmuş birçok koruma alanı (zapovednik) ile hayvan
varlığını koruma ve üretme alanı (zakaznik) vardır.
Buralar birer turistik alan özelliği de kazanmıştır.
Bunların başlıcaları Çegem ve Çerek Irmaklarının kaynak
kısımlarını da içine alan 'Kabardino-Balkarski
visokogorni gos. Zapovednik' ile bunun doğusunda kalan
ve Kuzey Osetya'ya ulaşan uzantılarıdır. Buralarda
ormanlar ile soyu tükenmeye yüz tutmuş dağ keçisi, kızıl
geyik, ayı, vaşak, yaban tavuğu ve yaban sığırı gibi
hayvanlar yetiştirilmekte ya da koruma altında
bulundurulmaktadır.
Kabardey-Balkar Cumhuriyeti'nde dağcılık ve kayakçılık
turizmi gelişmiştir. Bu bakımdan tüm Kuzey Kafkasya'da
en önemli turizm merkezleri burada kurulmuştur. Dağ
turizminde turların başlangıç yeri Nalçik'tir. Buradan
ırmak vadileri boyunca uzanan yollar izlenerek güneye,
Ana Kafkaslara doğru gidilmektedir. Yollarda çok sayıda
konaklama yerleri, özellikle Elbrus (Oşhamahue)
önlerindeki vadilerde turistik otel, motel ve kampingler
bulunmaktadır.
Bölgedeki Adige Edebiyatı ya da Kabardey Edebiyatı,
Kuzey-Batı Kafkasya "Büyük Adige
Edebiyatı" nın önemli bir bölümünü oluşturmaktadır.
Bilindiğine göre ilk Kabardey yazarı Şore Negume'dir
(1794-1844). Kabardeyler özerklikten sonra (1920)
sürekli yazıya kavuştular. 1924'te kabul edilen, giderek
mükemmelleştirilen latin harflerine dayalı Adige
alfabesi, bir süre sonra Stalin'in Ruslaştırma
politikasının bir sonucu olarak 1936'da yasaklandı.
Yerine bugün de kullanılan kiril alfabesi getirildi.
Sonuç olarak, bir duraklama ve zor günler dönemi
başladı; Ruslaştırılmaya karşı çıkan çok sayıda aydın ve
yazar cezalandırıldı. 1920 sonrasının iki önemli yazarı
Paş'e Beçmırze (1854-1936) ile Şogentsuk Ali'dir
(1900-1942). Paş'e Beçmırze'nin şiirleri, Şogentsuk
Ali'nin de hem şiirleri, hem de "Khambot ile Latse" adlı
şiir romanı yayımlandı. Daha sonra K'işoko Alim, K'uaş
Betal, Şorten Askerbiy, Şogentsuk Adem, Aksıre Zalimhan
ve Teune Haçim gibi güçlü yazarlar da edebiyata
katıldılar.
Balkar Edebiyatı'nın öncüsü, 1945'te sürüldüğü Orta
Asya'da ölen Kazım Meçiyev (1859-1945) de sürgünde
yazdığı şiirler ve konuşmalarla Balkar halkına moral
vermiştir. Balkar Edebiyatı'nın uluslar arası üne
kavuşmuş bir şairi de şu anda yaşamayan Kaysın
Kuliyev'dir.
Kaynakça;
-
Dünden
Bugüne Kuzey Kafkasya Özdemir Özbay Sh. 163,164. Kaf-der
yayınları
-
http://odur.let.rug.nl/~bergmann/russia/regions/rus07kb.htm
-
www.kbr.ru
-
www.kbsu.ru
-
Nalchik R.H. Barrayeva, A.S.Şakmursayev, V.L.Zakakov
Nalchik 1995
-
http://www.iwpr.net/index.pl?caucasus_index.html
[Derleyenler : Anıl Sevim, Sine Göksoy, Ömür Enes]
Yukarıdaki metin
www.kafder.org dan
alınmıştır
|