GİYSİNİN
İŞLEVİ
Giysi çok
sayıda işlevi/görevi yerine getiriyor:
* Her
türlü giysi yaşanan ortama uyum amacını taşır, bu amaçlar da:
Soğuk, sıcak, yağmur ve kardan korunmadır.
* Giysinin
insanı daha güzel gösterdiği kabul edilir.
* İnsanlar
daha güzel görünmek için giysiden yararlanırlar.
Adigeler
derler: "Giysi prenses/kaynana, toprak da prens/kayınpeder evi
sayılır" (Щыгъын-гуащэ, ят1э-пщыунэ).
* Eskiden bir
ulus, giysisi ile tanınırdı. Ulusun giysisi ve giysi malzemeleri,
giysinin yapılışı ve güzel bir biçim verilmesi, ulusun sahip olduğu
olanaklara bağlıydı.
* Giysi
kişinin mesleğini de belirtebilir: Hekim, denizci ve asker
giysileri gibi.
* Din adamları
da özel giysileri ile ayırt edilebilirler: Yahudiler küçük bir
takke/kipa takar, Yahudi din adamları siyah fötr şapkalar giyerler,
Hıristiyan din adamları siyah cübbe (ярясэ), İslam imamlar da
beyaz aba giyerler, Katolik rahibeler de siyah entariler giyer,
başörtüleri, vb takarlar.
* Özetle
giysi, bilgilendirme, tanıtma gibi değişik anlamlar ifade
edebilir. Giysi her ulus için tanıtıcı bir özellik taşır.
Adige ulusal
giysisi, kendine özgü işlevler de taşır. Adige giysisi çok şeyi
anlatır. Erkek giysisini ele aldığımızda, uzun etekli ceketin (цые/tsıye)
rengi, kalpağın malzemesi (хъурышъо) ve yüksekliği, ayağa giyilen
ya da takılan malzemelerin üretildiği deriler ve renkleri, göğse
takılan hazırların (fişekliklerin) altın suyuna batırılmış olup
olmaması, bütün bunlar kişinin mevkiini/statüsünü ve soyunu
(л1акъо/l'ako) belli eder, rütbe işlevi görür.
(1) İnsanın nasıl
karşılanması ve ağırlanması gerektiği de giysisinden anlaşılır.
Her bir Adige
topluluğunun kendine özgü güzellik anlayışı vardır. Adigeler için
güzellik ölçüleri şöyledir:
- Kadınların, en çok da kızların ince belli, uzun boylu, dar omuzlu,
geniş kalçalı, düzgün bedenli (мыбгъат1эу), yüksek bacaklı ve
küçük ayaklı görünmeleri;
- Erkeklerin,
geniş omuzlu, ince belli, uzun bedenli, uzunca bacaklı, ama
büyükçe olmayan ayaklı olmaları (yoksa düztaban/лъэгупц1эжъ,
ayağı karasaban gibi deyip beğenmiyorlardı/ылъакъоцуабзэ п1онэу
а1оти) benimsenmişti.
Adigelerin
yakışıklı, yüz yapılarının güzel ve mükemmel olması, göz ve burun
yapıları, açık yüz hatları, güleç yüzlü ve sevimli olmaları, çok
sayıda Batılı gezgin tarafından da övgüyle dile getirilmiştir. En çok
da Adige kızlarının insanı çarpacak denli güzel, candan olmaları,
kendilerine değer vermeleri, karşılaştıkları kişiler karşısında
şımarık ya da kendini beğenmiş tavırlar takınmamaları, dengeli,
tatlı dilli, sevecen ama özgür düşünceli ve kişilikli
olmaları ve davranışlarıyla dünya literatüründe yer almışlardı.
Adige erkeği
uzun boylu olurdu, uzandığında, kalçasını ve omuz hatlarını
eğmediğinde, bel hizasından/belinin altından bir kedinin geçebileceği ölçüde ince
bel ve geniş omuz hatlarının bulunduğu Rus ve başka ulustan gezginler
tarafından yazılmıştır.
Ulusun tip
olarak görünümü, vücut yapısı, yüz ve baş hatları, bütün bu
özellikler toplumun bir ulusa dönüştüğü toprağa, o toprağın
havası, suyu ve güneşine bağlı olarak oluşmuştur. Bu oluşum
tartışmasız bir gerçektir. Ulusun antropolojisi, barındığı
atmosfere/havaya ve toprağa, içinde yaşadığı doğa koşullarına
bağlıdır. Buna uygun olarak uluslar Tanrı'nın kendilerine
bağışlamış olduğu görüntülerini daha da güzelleştirmeye
çalışırlar, ”iyileştirmeler yaparlar” (хэ1эзыхьажьых), her bir
bireyi ortak güzellik ölçütlerine yaklaştırmaya/götürmeye çabalarlar. Bu konuda Adigeler de diğer toplumlar gibidirler.
Her bir
bireyini güzelleştirmek için Adigeler bir çok yolları denediler.
İlkönce bedeni sıkıştırarak, kontrol altına alarak, bedeni/vücudu
istenen modele/kalıba (хъупкъэ) soktular.
Küçük kız
çocuğu, beden yapısı biçimlenmeye başlar başlamaz, gece gündüz
çıkarmamak üzere, işlenmiş ince ve yumuşak deriden/sahtiyandan (сэхътан)
yapılma şohtan (шъохътан)/korse (*)
takardı. Şohtan büyümekte olan
kız çocuğuna, biçimsiz olmaması, ince belli, ince uzun boylu
olması için takılırdı. Kız çocuğunun küçük ayaklı, yürüyüşünün
düzgün ve
yumuşak olması için, çocuğa yumuşak deriden yapılma ayakkabılar
giydirilirdi.
Oğlan
çocuğunun koca ayaklı olmaması için, ona göre, katlamalı deri
ayakkabı ve ayak takıları kullanılırdı. Erkeklerin geniş omuzlu ve
sert bilekli olmaları için, çocuk belli bir güce/arpa ile dolu bir
sepeti kaldıracak güce eriştiğinde, çocuğun kaslarının
güçlendirilmesi çalışmalarına başlanırdı. Çocuğun başıboş, kontrolsuz
bırakılması zaten düşünülemezdi. Çocuğu güçlendirecek, vücudunu ve
kaslarını geliştirecek, iç yaptıracak ama yağ bağlatmayacak
yiyecekler hazırlanır, bu tür seçme yiyecekler çocuğa yedirilirdi.
Çocuğun uyanık (джэрэу), hızlı-çevik, at binmeye/eğere
yakışır olması, kadının da at yükünü taşıyabilir bir güce
erişmesi amaçlanırdı.
Giysi de bu
güzelleştirilmiş bedene yakışacak tarzda hazırlanırdı. Kız
vücudunun mükemmelliği, ince yapısı dikkate alınarak, buna uygun
düşecek, beli saracak kadın elbiseleri (saye/cae) hazırlanır,
elbise etekleri pileli olur, geniş, bol etekli ama üst üste
geldiğinde de daha dar görünecek bir biçimde olması esas alınırdı.
Çerkes erkek
giysisi tsıye (цые/uzun etekli ceket) de ince beli belli edecek,
kol omuz başları (тэмэпкъышъхь) geniş/bol tutularak, omuza
daha geniş bir görünüm verilmeye özen gösterilirdi.
Özetle
söylemek gerekirse, Adige (Çerkes) giysileri insan bedenini ölçü alır ve
ona uygun düşecek tarzda hazırlanırlardı. Bütün Adigelerin bu
görüntüde olmaları, yemek yeme biçimleri, yemek ve yiyecek
seçimleri, giysi ve ayağa giyilen ya da takılan ayakkabı ve
takılar, bu ortak görüntüye uygun düşecek tarzlarda benimsenmişti.
DİPNOT:
1) Örneğin bey (pşı-werk)
soyundan olmayanlar kırmızı renkli ya da o görüntüde çizme, beyaz
elbise,vb giyemezlerdi. Feodal Çerkes topluluklarında sıradan
bireyler siyah renkli ya da o renge kaçan çizme ve elbiseler
giyerlerdi. Takılar da (kama, kemer vb) ona göre farklı olurdu. -HCY
Sözlük:
Antropoloji (антрологгие) -
İnsanı,
insanın durumunu ve oluşumunu inceleyen bilim dalı.
Cer (джэр) -
Zayıf, uyanık,
zeki, hızlı yürüyüşlü.
Tleğur (лъэгъур) -
Küçük ayaklı.
Çınt’e (чынт1э) -
İnce.
Sehtan (сэхътанн) -
İnce
deri cinsi; işlenmiş keçi ya da kuzu derisinden elde edilir.
Şohtan (шъохътан) -
Küçük kızların
ince belli ve uzun boylu olmaları için içinde ince tahtalar
bulunan deri korse. Kız bu korseyi evleninceye değin çıkarmaz,
gece gündüz takardı.
Not:
Bayan Doç. Dr. VINEREKO Mir, Adigey Cumhuriyeti Devlet
Üniversitesi öğretim üyesidir. -HCY |