|
|
................... |
|
................... |
ADİGE XABZEDE
SOFRAYLA İLGİLİ KURALLAR |
Rahmi Tuna
Adige
Xabze (Adige Etiği ve Etiketi kitabından) |
|
|
................... |
|
................... |
Toplumumuzda, daha doğrusu
xabze toplumunda sofra kültürü, başlı başına bir konu
oluşturur. Sunulacak yemeklerin yapımından başlayarak, yemek
çeşitlerine, bu yemeklerin yapılış usullerine, hangi sofraya
ne tip yemeklerin yapılacağına ilişkin kurallara varıncaya
değin, geniş bir sofra kültürü vardır.
Hatta denilebilir ki; bugün toplumsal yaşamda uygulanabilen xabze
normlarının en çok konu olduğu yer, sofra kültürü alanıdır.
Sofra ile ilgili kurallara geçmeden önce, okuyucuya sofra hakkında
açıklayıcı kısa bilgiler vermek istiyorum.
1) Sofralar genellikle ikiye ayrılabilir.
a) Protokol sofraları,
b) Protokolsüz sofralar, günlük
sofralardır.
Ancak, bu ayrım protokolsüz sofraların kurala bağlı olmaması
sonucunu doğurmaz. Her iki sofra çeşidinde birbirine benzer xabze
kurallarının uygulanması söz konusudur. Aile içinde kurulan
sofralar da bu kurallara bağlı olarak kurulur.
Sofraların kuruluş yeri, kuruluş biçimi, kurulacağı zaman ve
sofralara oturtturulacak kişilerin kimlikleri, xabze kurallarıyla
ciddi olarak belirtilmiştir. Ayrıca hangi misafirler ve grupları
için nasıl sofra kurulacağı ve
ne gibi yemeklerin yapılacağı, yine xabze kurallarında açıkça
belirtilmiştir.
Ben bunların uzun uzun ayrıntısına girmeden bir Adige sofrasında
uygulanan ve uygulanması gereken kuralları kısaca belirtmekle
yetineceğim.
Bu kuralların Kafkasya ve diaspora için, ayrıca xabze toplumunu
teşkil eden farklı halk grupları için, değiştiğini ve
değişebileceğini belirtmek istiyorum.
Örneğin Kabardey'de kurulan bir sofrada oturanların hemen tamamına
söz hakkı verilir. Ancak, diasporada bu kural bu şekilde
uygulanmaz. Ne var ki, bugün Kafkasya'nın etkisinde kalınarak
kurulan sofralarda, herkese söz hakkı verme gibi bir uygulama da
sık sık görülmektedir.
Adige Sofrasının Başlıca Kuralları
• Adige sofrasında yaş sırasına göre oturulur.
• Ev sahibi büyük olarak sofraya oturamaz. Onun yerine aynı soydan
gelen yakın komşu büyüğü oturur.
• Misafirler arasında çok ağırlığı olan olsa bile, thamade olarak
oturtulmaz.
• Sofra thamadesinin sağ taratma, misafirlerin büyüğü oturtulur.
Sol tarafına kendisinden yaşça sonra gelen, misafir olmayan büyük
xagarey oturtulur. Diğerleri yaş ve misafir kuralları gereği
oturtturulur; ancak
iki misafir yan yana oturmaz.
• Adige sofrasında iki adet hizmet eden vardır: Bogoejes ve
Şahagant. Bu iki hizmet eden, sonradan dava hakkına sahip olmadan
thamadenin isteklerini yerine getirir, içki düzenine, yemek
düzenine bakarlar.
• Thamadeden izin alınmadıkça kimse sofradan kalkmaz, sofra
mahallini terk edemez. Bu hareketi yapanları, önceleri sofraya
almazlardı. Daha sonraları çeşitli cezalar verilmesi biçiminde
uygulamalara başlandı.
Ayrıca kendisine soru sorulmadıkça ve thamade izin vermedikçe,
kimsenin konuşma yetkisi yoktur. Herkesin konuşmaya başlaması
halinde grup dağılmış sayılır, xabze uygulanmaz.
• Adige sofrasında yemeğe ve içkiye, gerek miktar olarak gerekse
alınış ve yeniş şekilleri olarak, çok dikkat edilmesi gerekir.
Aşırı isteklerde bulunulmaz. Tekrar tekrar istekte bulunulmaz.
Servis ve sıra beklenir.
Hafif hareketler yapılarak yemek alınmaz ve yenmez. Yemek
ağızdayken konuşulmaz. Lokmalar büyük alınmaz. Lokmalar sağa sola
sıçratılarak alınmaz. Sıraya dikkat edilir. Sıra dışı içilmez.
Burada temel kural
şudur: Kişi oturuşuyla, ciddiyeti ile konulma üslup ve adabıyla,
yaptığı konulmalar ve akıllı davranışlarıyla sofraya oturduğu gibi
kalkmalıdır.
• Geç kalan geldiği zaman, yaşça büyük olanlar ayağa kalkar. Fakat
kim gelirse gelsin thamade ayağa kalkmaz.
• Grup topluca sofraya ara verme gibi bir durumla karşılaşırsa
(geçici bir süre için) bu durumda sofra boş bırakılmaz. Burada da
thamade zorunlu olmadıkça sofrayı terk etmez.
• Geç gelen sofraya oturmadan önce, geç kalma dublesi verilir.
Kendisine uzatılan içkiyi sonuna kadar içmek zorundadır. Daha
sonra kendisine uzatılan parça eti alır, yer ve gösterilen yere
oturur. Kendisine içki
bardağını thamadenin talimatıyla hizmet eden uzatır.
• Kabardey uygulamasına göre izinle dışarı çıkan kimse içeri
girince "Gup Maxoeapsı" (grubunuz iyi olsun, iyi yürüsün) sözünü
söyler, izinle yerine oturur. Bu uygulama batıda yoktur. Sofraya
geç katılanda bu sözü söyler.
• Yemeği bitiren hiçbir şekilde oturuşunu bozmaz. Yemek yiyormuş
gibi aynı ciddiyetle oturur.
• Adige sofrasında içki içmeye zorlamak adet değildir.
• Adige sofrasında bayanlar da oturuyorsa bu bayanların içki
içmeye zorlanması adet değildir. Ancak içmek isteyen bayana aynen
erkeklerde olduğu gibi içki servisi yapılır.
• Sofraya gelen yarım baş, kırması için misafir olan büyüğe
verilir; ancak o başı kırmasını ev sahibi olan büyükten rica eder.
Bu büyüğün thamade olması muhtemeldir. Thamade yarım başı
parçaladıktan sonra, sadece kulaktan kopardığı bir parçayı
ilgilisine uzatır. Parçaladığı yarım başı tekrar misafire verir.
Başı ilgililerine usulü dairesince dağıtmak bunun görevidir.
• İkiye ayrılan başın sol parçası misafir sofrasına konulmaz.
Ayrıca yarım baş (sol) yemeğin yendiği evden dışarı çıkartılmaz.
Protokol olmadan koyun kesildiği zaman ise sağ yarım baş en yaşlı
komşuya hisse olarak verilir. Bu ona saygının bir ifadesidir.
• Evde sol yarım başı yiyecek kadar yaşlı kimse yoksa, yaşlı komşu
davet edilerek bu yarım baş kendisine usulen ikram edilir.
• Babası sağ olan kimse yarım başı hem kıramaz hem yiyemez.
• Adige sofrasında genellikle sofra süresi uzun tutulur. Şarkılar
söylenir ve konuşmalar yapılır. Amacı yemek ve içkinin
dokunmamasıdır.
• Adige sofra adetine göre, içki dokunan adamın horlanması, küçük
düşürülmesi veya onun yarı yolda bırakılması xabzeye aykırıdır.
Ona gerekli yardım yapılır, evine götürülür, gereken her müdahale
yapılır. Ayrıca bu duruma düşen şahsın durumu hiçbir şekilde
başkalarına anlatılmaz, dedikodusu yapılmaz.
• Adige sofra adetine göre dilek konuşması yapması gereken
kimselere ve isteyenlere Thamade söz verir, izinsiz konuşma
yapılmaz. sofrayı açan ve kapatan sofra Thamadesidir.
• Sofranın güzelliği ve yenilenin, içilenin rahat hazmedilmesi
thamadesinin maharetine, sevk ve idaresindeki başarıya bağlıdır.
Bu nedenle Adige sofrasında thamade seçimine ve thamadelik olayına
çok önem verilmiştir.
Yarım Baş Nasıl Dağıtılır ve Kimlere Neler Verilir
• Kulaktan kesilen parça en gence (Şhagarıt'a) verilir. Bunun
anlamı "Yanlış yapma, dikkatli ol" demektir.
• Burun kısmı thamadekodzeye verilir. Bu da "Dikkatli ol,
tehlikeli bir durum veya olay olmasın" demektir, ikisinde de var
olan dikkatli ol uyarısı farklıdır. Birincisinde hizmette dikkat
uyarısı vardır, ikincisinde
emniyet uyarısı.
• Göz kısmı "Kengeşeğu" (danışman) olana verilir. Bu da thamadenin
danışmanıdır. Anlamı her şeyi görmesi, gözetlemesidir.
• Beyin kısmı yöneticiye, yani thamadeye aittir. Zira iyi yönetmek
sağlıklı çalışan bir beyinle mümkün olacaktır. |
|
|
|
|
|
|
|