...................
...................
ADİGECE’NİN DOĞU KOLU OLAN KABARTAYCA KİŞİ ADLARININ YAPISAL ANALİZİ

24.01.2013
TLETSERUK Nahit Serbes
...................
...................
Bu inceleme, Kabartayca kişi adlarıyla ilgili olarak, kültürler arası ve diller arası bir çalışmadır.

Kişi adları terimi “Antroponim” Yunanca kelimeler olan ve insan anlamına gelen anthropos ve isim anlamına gelen onoma sözcüklerinin birleşmesiyle oluşmuştur. Kişi adları her zaman akademisyenlerin ve araştırmacıların ilgi alanı olagelmiştir.

Kişi adları birçok alt grupları içerir. Bunlar: isimler, soy isimler, aşiret isimleri, anne adı, baba adı, takma isimler, etnik grup adı, bir yerin yerel ismi gibidir.

Endonim: resmi ve iyi yerleşmiş bir dildeki coğrafi yer ismidir.
Egzonim: ise yerel halk tarafından adlandırılan yer ve kişi isimlerinin yabancılar tarafından farklı isimlendirilmesidir.

Örneğin: Endonim, Deutschland
Egzonim, Germany gibi.

Bu çalışma, Kabartayca kişi adlarının yapısal analizidir.

1. Araştırmamızda, evrensel ad bilimi yani isim verilirken dillerin tek ve aynı kaynağı kullanması. Tüm dillerde isimler mesleklerden, yerellikten ve ikametgâh yerlerinden doğar. Her dil belirli bir tarihi, kültürel ve coğrafi şartlarda işlev göstermesine rağmen ilk olarak varsayım yani hipotez üzerinde çalışacağız. Bu yüzden, farklı dillerin taşıyıcıları bir soy isim verirken değişik kaynaklara başvurabilir.
2. İkinci varsayış, kişi adlarının Tarihin, Coğrafyanın, Kültürün ve dinin bakış açısından bir çok bilgi aktarabilme kabiliyetine sahip olduğu gerçeğiyle bağlantılıdır.

Bu çalışmada, rastgele seçilmiş çok sayıda Kabartayca kişi adı incelendi:
-“Kabartayca soy isimler” kitabından ki bu kitap Profesör Kokov Dzamaldin tarafından düzenlenmiştir.
-Dahası, 1999’dan günümüze kadar farklı dünya ülkelerinde gerçekleştirilmiş olan yıllık Uluslar arası isimlerle ilgilenen bilimsel kongrelerin materyallerinden yararlanıldı.

Yapısal bakış açısından, Kabartayca soy isimleri şu şekildedir:
 Basit-sadece bir köke sahip
 Türemiş-bir kök ve bir eke sahip
 Birleşik (ya da karmaşık)-iki veya daha fazla köke sahip

Basit:

Shodgən ___________
K’ardən ___________
Bazhə _____________

Türemiş:

a) Kabartayca soy isimler “hə” son ekini içerebilirler ki bu ek aileye aitliği göstermektedir;
Shodgən- hə Akhməd________________________ - Shodgən ailesinden Akhməd
K’ardən- hə Akhməd____________________________ - K’ardən ailesinden Akhməd
Bazhə - hə Akhməd_________________________ - Bazhə ailesinden Akhməd

Ayrıca bu noktada şunu belirtmek gerekir ki Kabartayca “hə” eki bir soyluluk veya asillik belirtisi değildir.

b) Kabartayca soy isimlere “quə” son eki getirilerek, yani Türkçe’de “.oğlu..” anlamı oluşturulabilir.
Shədgəm- o- quə ____________________________ Shegem oğlu
Qərmo –- o- quə____________________________ Qərmə oğlu

c) Örneğin Kabartayca fiil “l’əzhən” “çalışmak” anlamına gelir. “Rey” son takısı eklendiğinde l’əzhənrey haline gelir ve anlamı “çok çalışan veya çalışkan insan” haline gelir.
Aynı durum Zekonrey soy ismi için de geçerlidir. Zekon kelimesi seyahat etmek anlamındadır. Bu yüzden kişi adları yani kişi adı “çok seyahat eden kimse” anlamına gelir.

Bileşik

Bu kişi adları sayısızdır ve çeşitli yollarla elde edilebilir:

İsmi + Fiil
 “Zhile-hazh” kelimesi “hububat” anlamına gelen bir isim olan Zhile ve “un yapmak için tahılları ezmek” anlamına gelen hazh fiili gibi iki unsuru içerir.
İsim + Ön ek + İsim
  Djed-mi-shkh kelimesi üç unsurdan oluşur, djed-tavuk anlamına gelir, mi eki olumsuzluk ekidir, shkh ise yemek anlamına gelir. Bu ismin tam çevirisi “tavuk yemeyen kişi” olarak kayda geçer.
İsim + isim
 Shh’ə-nuquə kelimesindeyse, Shh’ə ismi baş anlamına gelirken nuquə ismi yarım anlamına gelir. Kişi adının tam anlamı “yarım-baş” olarak ortaya çıkar.
 Adyghe-woonə kelimesinde, iki kelimenin etnonim yani etnik grup adı olarak eş anlamlı olduğunu görürüz, anlamı “ev, anavatan, ikamet yeri”dir.
İsim + sıfat
 H’ə-fitsə, isim unsuru köpek anlamına gelir, sıfat kısmı ise siyah anlamındadır, tam olarak “siyah köpek” manasına gelir.

Kabartayca soy isimlerin anlambilimsel çeşitlerini tartışacak olursak: soy isimler, miras yoluyla yeni doğan insanlara geçer ve binlerce yıldır soy isim olarak kalmıştır. Çünkü tüm Kabard halkları bir aşirete bağlıdır.

Adigece soy isimlerinin çoğunun kökeni altı çeşit olarak ortaya çıkar:

1-Meslekler
-G’uk’ə -____________________________ demirci anlamına gelir
-Dyshek’ - dyshə altın + k’ ‘altın işlemek veya imal etmek anlamındadır’.
-Shakuə -____________________________ avcı
-Shyh’uə ____________________________at yetiştiricisi

2-Kişisel özellikler
Mollək’əsh’ -_________________________kısa Molla
Hadjidəgu -__________________________sağır Hacı
Shaquə-nyquə -______________________ yarım topal


3-Coğrafik Özellikler
 Bakhsənoquə____________________Baksan nehrinden türemiş soy isim (Baksan oğlu)
Shədjəmoquə___________________ Chegem nehrinden türemiş soy isim (Chegem oğlu)
Mazuquə_______________________Orman kelimesinden türemiş soy isim (ormanın oğlu)

4. Hayvan isimleri: örneğin tilki, kurt, yaban domuzu
 Bazhə__________________________Tilki anlamına gelir
Dyguzh________________________ Kurt anlamına gelir
Məzloo ________________________Məz orman anlamındayken loo domuz anlamındadır.

5. Etnik isimler
Shapsug (Shapsug bölgesinden gelmektedir), Kabartay (Kabarda bölgesinden gelmektedir), Balkar (Balkarlardan gelmektedir) ve diğerleri.

6-Dini isimler
 Adamoquə--------Adem İncil’e kadar uzanan bir isimdir
Shogen------------Hıristiyan rahib
Mole--------------(Molla)

Kelime Düzeni

1. Kabartayca’daki kelime düzeninin ayarlanmasının baş-ön çeşidinden olduğu bilinmektedir.
Örneğin, Türkçe söz öbeği olan “hoş kız” yapısını incelediğimizde baş kelime olan kız kelimesinin sona yerleştirilmiş olduğunu görürüz. Bu çeşit diller baş-son diller olarak adlandırılır. Kabartayca’da ise durum bunun tam tersidir.
Kabartayca’da aynı örnek; kız hoş olarak ortaya çıkar.

Yazım değişiklikleri

2. Çoğunluk olarak Kabartayca soy isimleri arkaik (antik) yazımlarını korur, heceleyişi devam ettirir ve bozulmaz.
Türkçe de ise Soyadı Kanununun Kabulünün 21 Haziran 1934 olduğu bilinmektedir.

3. Kabartayca’daki “tavuk yemeyen kişi” anlamına gelen kelime gibi İki veya daha fazla köke sahip Türkçe soy isim yoktur. Bu çeşit örnekler Kabartayca’da da sık görülen bir durum değildir.

Dilbilimsel özellikler

Bütün dillerin çarpıcı bazı benzerlikleri vardır. Çünkü her birinin içinde soy isimler meslek isimlerinden, hayvan isimlerinden ve coğrafi özelliklerden kaynaklanır.

Mesleki İsimler

Kabard’lar soy isimleri için çok sınırlı sayıda meslek ismi kullanırlar. Çünkü bazı meslekler popüler değildir veya Kabard’lar tarafından kullanılmazlar.
-Onlar asla satmak için kuş yakalamazlar ve kuş avcısı soy ismine sahip değildirler.
-Kabard’lar balık tüketicisi değildirler. Bu nedenle, Balıkçı soy ismi bu toplumda kullanılmaz.
-Aynı şey dokumacı, terzi veya fırıncı kelimeleri için de geçerlidir. Kabartaylara göre bunlar tamamen kadın meslekleridir. Bu meslekler onların günlük yaşamlarının parçası olagelmiştir ve her ev kadını dokumayı, ekmek pişirmeyi ve giysi yapmayı zaten bilmek zorundadır.

Hayvan isimleri

Kabardlar bazı vahşi hayvanların isimlerini soy isim olarak tercih etmişlerdir. Örneğin: tilki, kurt, yaban domuzu, ayı ve at, gibi. Onlar diğer hayvanların isimlerini kullanmaya daha az eğilimlidirler. Örneğin yılan hayvanı soy isim olarak kullanılmaz. Horoz, tavuk ve hindi gibi evcil hayvanlar da bu topluluk tarafından hiçbir zaman soy isim olarak kullanılmaz.

Dinsel İsimler

Kabardlar arasında Müslüman isimleri çok yaygındır. Ancak bunlar asla soy isim ya da aile ismi olarak kullanılmaz. Bu bağlamda, eğer bir Kabard ailesi bir Müslüman aile soy ismine sahipse onların Müslüman isimlerinin yaygınca kullanıldığı Dağıstan bölgesinden olma ihtimalleri yüksektir.

Bu bilgiler Kabartayların, Hıristiyanlığa veya İslam’a geçmeden uzun süre önce kendi kişi adları sistemini şekillendirdiklerini ortaya koyar.

İlginiz için teşekkür ederim.


 DİPNOT:
1) Kişi adlarını inceleyen bilim dalı