Thamade diye telaffuz edilen bu kelimenin anlamını iyi bilen
kişi azdır. Aslında Çerkesce olan bu unvan Çerkesliğin çok
önemli bir figürüdür. Tüm Rusya ve Kafkasya coğrafyasında
bir sofra geleneği olarak da bilinir. Protokole göre oluşan
bu sofranın veya toplantının bir başkanı vardır. Bu başkan o
yörenin veya örgütün Thamadesidir, yani sözü dinlenen bilge
kişisidir.
Sofra tamamen onun idaresindedir. İlk konuşmayı o yapar,
ardından kimin ne zaman söz alacağını o belirler. Bu
sofranın en vazgeçilmez yanı ise güzel sözlerin sıkça
söylenmesidir. Bijje (Kadeh) de ‘Thamade’nin yönetiminde
kaldırılır. Konuşmaları eleştirme hakkı da Thamadenindir. O’
kendi aralarında konuşanları uyarır. Toplantıyı kapatma
görevi ve yetkisi de ondadır. Genelde diplomasi, kulis,
siyaset hep o sofralar ’da yapılır ama orada konuşulanlar
orada kalır.
Çerkesler, çok iyi bildikleri ve Xabze adını verdikleri bu
geleneği halen sürdürürler.
Bazı yorumcular, Çerkesleri etnik köken ayrımı yapıyor diye
eleştirirler. Ama Çerkeslerin etnik köken ayrımcılığı
yaptığı, çok doğru değildir.
Çerkesce de "Thamade"nin tanımı: “Tanrının makbul saydığı,
huzuruna kabul ettiği kişi anlamına gelmektedir”. Bu
nedenle, eski Çerkesler: “İlk Thamadelerinin, Tanrı
tarafından görevlendirilmiş ilahî bir kişi olduğuna
inanırlardı”.
Thamade; ileri görüşlü, dışarıdan gelebilecek ödül ve
tehditlerden etkilenmeyen, liderlik vasıfları olan,
paylaşmasını bilen, bilge bir kişidir. Şu da var ki her
birey, kendisinden daha uygun birinin bulunmadığı
ortamlarda, Thamadelik görevini üstlenebilmelidir. Bu
nedenle, kişilerin kendilerini gerektiğinde bir gruba
liderlik edebilecek şekilde eğitmeleri beklenir. Ne kadar
çok bilirsek bilelim; bildiklerimiz, bilmediklerimizin
yanında, çöldeki bir kum tanesi kadardır. Dünyada örnek
alınacak o kadar çok insan, öğrenilecek o kadar çok bilgi
var iken, bir Çerkes'in kendini geliştirme işi ömür boyu
sürer. Aileler, çocuklarının eğitiminde bu hususu dikkate
alırlar.
Thamadelik, bir kişiye yaşam boyu verilen bir unvan
değildir. Bununla beraber; taraflar için akılcı, barışçıl ve
tatmin edici çözümler üreten, kendilerine danışılan, saygın
kişiler, sürekli Thamade statüsünde kabul edilir. Onlar,
akil insanlardır. Her durumda, adil davranacaklarına dair
inanç tamdır. Thamadelik kurumunu herkesin doğal olarak
benimsemesiyle, toplumun barış içinde bir arada yaşaması
mümkün olabilmektedir. Dikkat çekici bir husus da şudur:
Seçkinlik özendirilmekte ve ona ulaşmanın yolları açık
bırakılmaktadır. Thamadelik kurumunun saygınlığı, tek tek
bireylerin bir gün bu mertebeye erişme arzusunu
kamçılamaktadır. Bu doğal temsilcilik mekanizması, barış
içinde, bir arada yaşamayı kolaylaştırır, kişilerin
kendilerini sürekli geliştirmelerini teşvik eder.
Thamadelik kurumu, diğer bazı halkların kültürlerine
de girmiştir. Ruslar, Azeriler ve Gürcüler toplantı
başkanlarına, “Tamâda” demektedirler. Çerkesler arasında
uzun süre yaşamış olan ve Rus Edebiyatı’nın kurucusu kabul
edilen Puşkin, Thamadeleri: "Davranışları itibariyle
demokrat, kalben aristokrat" kişiler olarak
nitelendirmiştir.
Thamadelikler
Çerkes toplumunda Thamade kavramı oldukça geniş bir anlam
ifade eder. Çerkesler'in tüm alt gruplarında farklı
hiyerarşik Thamadelik kesitleri mevcuttur.
Bir düğüne, cenazeye veya herhangi bir toplantıya
grup olarak gidildiğinde Thamadenizin yani liderinizin kim
olduğu sorulur.
Çerkes toplumu, seçilmiş ya da görevlendirilmiş yahut da
doğal olarak bu statüyü taşıma hakkını elde etmiş,
Thamadeler aracılığıyla yönetile gelmiştir. Çünkü Çerkes
toplumu katmanlı, hiyerarşik bir yapıya sahiptir. Bu nedenle
toplumsal yaşamın çeşitli alanlarında, farklı kişisel
özellikleriyle ön plana çıkan Thamadelere ihtiyaç
duyulmuştur.
“Büyük Üstat Rahmi Tuna”, Thamadelikleri şu 2 ana başlık
altında sınıflandırmıştır.
1) Yönetim:
a) Ülke ile ilgili
b) Xabze yapımı ve
yorumu ile ilgili
c) Yönetmekle
(Yürütme) ilgili
d) Yargılama ile
ilgili
e) Diplomasi ile
ilgili
f) Barış
toplantıları ile ilgili.
2) Sosyal yaşam
a) Her türlü düğün yönetimi ile ilgili.
b) Gelin getirme ile ilgili
c) Cenaze töreni ile ilgili
d) Sofra yönetimi ile ilgili
e) Yolculuk ile ilgili
f) Konuğun ağırlanması ile ilgili
g) Her türlü yardım ve imece ile ilgili
3) Arabulucu (Ombudsman)
a) Mahalle ile ilgili
b) Köy ile ilgili
c) Birkaç köyü kapsayan dar bölge ile ilgili
d) Geniş bölge ile ilgili.
Thamade”nin Nitelikleri
Thamade’nin; iyi bir dinleyici olması, az ve öz konuşması,
ikna yeteneğine sahip olması gerekir. Thamade; yemek
yiyişinden giyimine, adım atışından konuşmasına,
oturmasından kalkmasına kadar tüm davranışlarına daima özen
göstermek zorundadır.
Thamade; bilgi, beceri ve davranışıyla görevini tam
olarak yerine getirmeli, insan ilişkilerinde
çevresindekileri seçkinliğine, saygınlığına, alçakgönüllü ve
hoşgörülü olduğuna inandırmalıdır. Thamade; günlük hayatını
örnek bir insan olarak yaşamalı, bilgeliğini her an
sergileyebilmeli, tavrı ve tarzıyla vakur bir toplumsal
önder olmalıdır. Bir Thamade; kendiyle barışık olmalı,
takdir etmesini bilmeli ama başkalarının takdirini
beklememelidir. İnsanoğlu; gaflete düşebilen, unutan,
yanılan, hata yapabilen bir varlıktır. Thamade:
yanıldığında, yanlış yaptığında bunu kabul etmeli,
eleştirilemeyecek biçimde davranış sergilemeye çalışmalı,
ama gerektiğinde özür dilemesini bilmelidir.
Bilgi kaynağının deneyim olduğu dönemlerde, yalnızca
yaşlılar, daha yaşlı olanlar Thamade olabilirlerdi.
Çerkesler, bilgi kaynaklarının çoğalması ve bilgiye
ulaşmanın kolaylaşmasıyla: “Bilge olan, Thamademizdir”
anlayışını benimsemişlerdir. Bununla birlikte, yine de
grubun en yaşlısı her zaman “Nahıjj Thamade” yani, “Yaşlı
Önder” sıfatıyla anılmış, danışman olarak değerlendirilmiş,
toplumdaki saygın yerini korumuştur.
Bir toplantı mekânının en saygın köşesi her zaman,
Thamade’nin yeridir. Eğer, toplantı kırda yapılıyorsa;
Thamade’nin yeri akarsuyun geldiği taraftır. Bu şartların
bulunmadığı açık alanlarda Thamade’nin yeri, yüksek olan
kısımdır. Thamade’nin sağ yanı, ona bir tür danışmanlık
görevi yapabilecek olan yardımcı Thamadeye aittir.
Yardımcısı Thamade, Xabze kurallarını bilen bir kişidir.
Topluluktaki diğer kişiler, yaşlarına ve sosyal statülerine
göre; otururlar. Thamade, bayanlara uygun gördüğü saygın bir
yer gösterir.
Yemekli toplantılarda Thamade, huzurda bulunanların
tümüne hitaben ilk konuşmasını yaparken, kadınlar hariç,
herkes ayağa kalkar. Kadınlar, her yerde olduğu gibi, burada
da ayrıcalıklıdır. Thamade, bu ilk saygı seremonisinin
ardından, herkesi oturmaya davet eder. Ancak, pşerah ve onun
akranları, Thamade’nin konuşması bitene kadar, oturamazlar.
Gençlerin, doğrudan Thamade ile konuşmaları pek uygun
değildir. İsteklerini, pşerah vasıtası ile Thamade ye
iletirler. Konuşmacılar, konuşmalarını ayakta yaparlar.
Thamade, konuşma yapmakta olan kişinin, oturarak
konuşmalarına izin verebilir.
Toplantıda fısıldaşmak, dikkat çekecek şekilde telefon ile
konuşmak veya internette dolaşmak hoş karşılanmaz. Görüş ve
bilgiler, muhataplara nazik ve mütevazı bir üslup ile
aktarılır. Konuşmacı kadınsa yahut da Thamade orada bulunan
bir kadından söz ediyorsa; topluluktaki bütün erkekler ayağa
kalkar. Sözü edilen ya da söz alan hanım, ayağa kalkanların
oturmalarına izin verebilir. Toplantıya mola verilmiş ise;
herkes birbiriyle konuşur, şakalaşır. Toplantı devam ederken
ayrılmak isteyen kişi, pşerah vasıtasıyla Thamade’den izin
alır. Bu kişiyi, kapıda görevli olan genç uğurlar. Herhangi
bir toplantı sona erdiğinde, toplantı alanını terk etme
önceliği, Thamadeye aittir.
Bu yemekli toplantılar; sıradan yemek öğünleri değil,
özel buluşmalardır. Çerkeslerin birçok kutlamaları,
bu şekilde gerçekleştirilir, konuklar bu düzende ağırlanır.
Kafkasya'ya geçmişte yaşadığımız bir vatan toprağı,
kültürümüze eski bir kültür anlamında bakmamalıyız.
Kültürümüzü, tarihimizi yaşatılması gereken bir değer olarak
algılamalıyız. Çünkü kültürümüz evrensel kültürün DNA’sıdır.
uygulamak isteyenler için uygulanabilirliğini asla
yitirmez.
Ancak iş toplantılarının ve yemeklerinin, çağdaş küresel
dünyanın gerektirdiği, özel kuralları vardır. Bunları
birbirine karıştırmamak gerekir.
Pşerah ve Toplantı Adabı
Hemen yukarıda sözünü ettiğimiz yemeklerde ve toplantılarda,
Thamade ile topluluk arasındaki iletişimi sağlayan kişiye,
pşerah denilmektedir. Pşerahlar; toplumdaki sorunlara hâkim,
yetenekli gençler arasından seçilir. Pşerahın görevi;
Thamadeye yardımcı olmak, toplantıların ön hazırlığını
yapmak, topluluktaki kişilerin isteklerini, Thamadeye
bildirmek, dışarıdan gelecek bazı belge ve bilgileri
Thamadeye ulaştırmaktır. Pşerah, Thamade’nin hemen yanında
oturamaz. Ancak, Thamade ile her an göz göze gelebileceği
biçimde, yakınında yer alır. Pşerah; duruşuyla, davranışıyla
tutarlı ve kararlı bir kişidir.
Karağul
Toplantılarda genç bir delikanlı, (Karağul)
o mekânın kapı girişinde, hem içeriyi hem dışarıyı
kontrol edebilecek bir konumda, meclis dağılana kadar dimdik
ve saygılı bir şekilde bekler. Kapıdaki bu görevli,
toplantıya sonradan katılmak isteyenleri, pşerah vasıtasıyla
Thamadeye bildirir. Thamade”nin müsaadesiyle, o kişiye
oturacağı bir yer gösterir. Karağul’un görevi; dışarıdan
gelebilecek olası tehlikeleri gözetmektir. Bu gelenek,
sembolik anlamda bugün de devam etmektedir.
Yaşlı olan kişi Thamade midir?
Yaşlılarımızın da tüm bireyler gibi ihtiyaçları,
beklentileri vardır, en az diğer erişkinler kadar saygın ve
azizdirler, her canlı gibi sağlıklı ve mutlu olma hakkına
sahiptirler. Ancak yaşlarından sebep Thamade dediğimiz
saygıda kusur etmediğimiz yaşlılar da maalesef yaşamın
içinde, farkında olmadan insanlara ve çevresindekilere karşı
nasıl davranılması gerektiği konusunda değerlendirme hatası
yapılabiliyorlar.
Bütün kültürlerde olduğu gibi Çerkes ve Abaza kültüründe,
yaşlılara saygı esastır. Toplumda; zenginlik, eğitim durumu
gibi sosyal statüler bile yaşlılara saygı esasını bozamaz.
Bu bir Xabze kuralıdır ve bu kurala her birey titizlikle
uyar.
Ancak her yaşlı Thamade değildir. Bilgi kaynağının deneyim
olduğu dönemlerde yalnızca yaşlılar, daha yaşlı olanlar
Thamade olabilirlerdi. Fakat Çerkesler, bilgi kaynaklarının
çoğalması ve bilgiye ulaşmanın kolaylaşmasıyla: “Bilge olan,
Thamademizdir” anlayışını benimsemişlerdir. Bununla
birlikte, yine de grubun en yaşlısı her zaman saygı ifadesi
olarak: “Nahıjj Thamade” yani, “Yaşlı Önder” sıfatıyla
anılmış, danışman olarak değerlendirilmiş, toplumdaki saygın
yerini korumuştur.
Fakat gerçek anlamda bir Thamade olabilmek, sadece yaşlı ya
da daha yaşlı olmakla kazanılacak bir unvan değildir. Çünkü
gerçek Thamade aynı zamanda buyurgan bir kişidir, bir grubu
veya bir kitleyi her an harekete geçirebilecek bilgi, beceri
ve güce sahiptir. Kendisini hiç geliştirmemiş cahil bir kişi
köyün veya mahallenin en yaşlısı olabilir, o köyde o
mahallede yaşından dolayı ona herkes en üst seviyede saygı
da gösterebilir. Ama o kişi Thamade değildir, Xabze
felsefesi, insanın kendi kapasitesinden haberdar olmasını,
cahil cesaretinden uzak durmasını, cahilce işlere
girişmemesini ister.
Thamade: kendini bilen, kendini sorgulayan objektif bakış
açısıyla kendini kendi karşısına alarak, noksan taraflarını
tespit etmeye gayret eden, kendini tanıyıp tekâmül etmeye
çalışan kişidir. Kendini bilmek neden çok önemlidir?
Belli bir kimliğimiz, doğum tarihimiz, adresimiz, anamız
babamız belli şeklinde düşünenler, bu kavramla ilk kez
karşılaşmış olanlar olabilir. Böyle düşünenlerimiz varsa,
onları rahatlatmak için, kendini bilmek derken ne
kastediyoruz?
İsterseniz buna, “İnsanlaşmak” ya da “Kendini yeniden inşa
etmek”, kâmil olmak diyebiliriz.
Sonuç olarak; Yaşı ne olursa olsun Thamade, toplumun
uzağında değil, insan kalabalıklarının ortasından, hayatın
çileli ve dikenli yollarından geçmiş, kendini geliştirmiş,
Xabze ’ye ve onun yaşam biçimine ayak uydurma becerisini
gösterebilen, özgür bir kişi olmalıdır.
|