İnsan toplumunun yeryüzündeki en
eski kurumu olan aileler, tarih boyunca güçlü liderler
çıkartmışlardır. Çerkes
aile yaşantısında;
sağlıklı, güçlü bireyler yetiştirmek için, anne ve babanın
rolü çok önemlidir. Mutlu bir ailede çocuğun hissettiği
özgüven tarif edilemez, çocuk yüz yüze geldiği sorunları
anne ya da babasına götürebileceğini bildiği için, dış dünya
ne denli sorunlarla dolu olursa olsun, çocuk ailesinin
yanında kendisini güvenlikte hisseder. Çünkü mutlu bir aile,
güvenli bir liman gibidir.
Çerkes aile yapısında bazı
kurallar vardır. Xabze[1];
saygı göstermeyi, mağrur olmaksızın kendisine hürmet
ettirmeyi, zaaf göstermeden adil olmayı, şiddet göstermeden
kumanda etmeyi öğretir. Çerkesler, gerek evlerinde gerek
dışarıda teklifsizliği saygısızlık olarak görürler. Bu
nedenle, Çerkes aile yaşamının esası, ilk bakışta kolay
anlaşılacak gibi değildir. Xabze kültür yapısına sahip olan
her Çerkes ailesinde, Xabze’nin işleyişi ve alınan kararlara
uyulmasına yönelik hal, hareket, tarz, yöntem ve üslupla
ilgili 'aile disiplini' diye bir kavram vardır.
Çerkes aileleri, çekirdek ve kökleri yüzyıllar öncesine
uzanan soy aile olarak ikiye ayrılmaktadır. Çekirdek aile
kavramı, modernleşmeyle birlikte sadece anne baba ve
çocuklardan oluşan bir yapıdır.
Xabze
kültüründe;
aile içinde karşılıklı eleştirilere kulak vermek, ortak
paydalar keşfetmek ve belirli bir noktada durmak çok
önemsenir. Farklılıklar ve çelişkiler zihinsel ve sosyal
gelişimin olmazsa olmazları olarak kabul edilir. Çünkü:
çelişkilerin farkına varıldığı takdirde sorunlar
çözülecektir. İyi bir karar, herkesin aynı yönde
düşünmesiyle değil, farklı fikirlerin bileşkesiyle alınır.
Görüşmelerde mutlaka tartışmalar da olacaktır. O nedenle
sorunlar çay saatlerinde, sohbet havası içinde görüşülür.
Sinirlerin gerildiği anlarda molalar verilir. Kimi zaman soy
diye tabir ettiğimiz geniş ailenin büyüğü veyahut da
‘Arabulucu Thamade’ duruma el koyar. Böylece ölçülü,
mantıklı yaklaşım duygusal tepkilere yeğlenir.
Evleninceye kadar, bağımsız bireyler olarak toplumsal
hayatın içinde yer alan
Çerkes kızları,
aile ve toplum içindeki sorumluluklarını bilerek,
delikanlılarla rahatça arkadaşlık ederler. Kızlar, kılık
kıyafet konusunda herhangi bir taassubun etkisi altına
girmezler. Matem günleri dışında, baş örtme Xabze
geleneklerinde yoktur.
Ancak, Çerkes kadınlarının
kendilerine özgü bir başörtüsü modelleri vardır. Saçların
bir bölümünü açıkta bırakan bu modelde, başörtüsü daha çok
aksesuar işlevi görür. Çerkes kızları, ev işlerinde annenin
yardımcısıdır. Komşu evleri de kendi evleri gibidir.
Komşularına gelen misafirlere hizmet etmeyi onur sayarlar.
Genç kız; evlilik hayatında
ihtiyaç duyabileceği tüm bilgileri ailesiyle yaşarken
öğrenir. Giyiminde temiz ve düzenli, ruhu ve hayat tarzıyla
erdemlidir. Eğitimlidir, bir mesleği vardır. Bu, onun
hayatını kazanabilmesinin temel koşuludur, kendisine evlenme
teklif eden delikanlıyı reddedecekse, bunu onun onurunu
kırmamaya özen göstererek, kibarca yapar.
Xabze
toplumunda;
çocuk eğitiminin temelinde, çocuğa saygı vardır. Ona, birey
olduğunun bilinciyle davranılır. Çiçekler güneşe doğru nasıl
uzanırlarsa, çocuklar da ilgiye doğru öyle uzanacaklardır.
0 – 7 yaş dışında kişi, iyi ya da
kötü tüm davranışlarının sorumluluğunu taşımalıdır. Bu
durum, hayatın her evresi için geçerlidir.
Çerkesler çocuklarına öncelikle
çevreleriyle iyi iletişim kurma, büyüklere saygı,
selamlaşma, yemek adabı, misafir karşılama, telefonda
konuştukları kişilere kendilerini tanıtmaları, saygı ifade
eden sözler kullanmaları gibi prensipleri öğretirler.
Anne ve babalar, yalnızca kendi
görüşlerine değer verilmesini beklemezler, çocuklarının
düşüncelerine de önem verirler. “Ben
çok yoksulluk çektim, çocuklarım rahat yaşasın”
düşüncesi,
Xabze eğitim sisteminde yoktur.
Çocuğun çalışma ve kazanma isteğini zedelememek için, hak
etmediği müddetçe, her arzusu yerine getirilmez. Çocuğun
kendi sorumluluklarını üstlenmesi, özerkleşmesi, bağımsız
bir kişilik geliştirmesi istenir ve desteklenir.
Çerkesler hayatı bir yolculuk olarak
kabul ederler. Bu yolculukta bazen başarılı, bazen de
başarısız olunacaktır. Bir başarısızlığı dünyanın sonu gibi
yorumlayıp, karnesi zayıf olan çocuğa tepki gösterilmez.
Gelecekte başarılı olabileceği yönünde telkinde bulunulur,
özgüvenini geliştirmesi amacıyla, mümkün olduğunca
eleştirilmez. Çocuk odasında sürekli televizyon izliyor ve
bilgisayarın başından kalkmıyorsa, bu cihazların kullanımına
aşırıya kaçmamak kaydıyla sınırlama getirilir.
Xabze eğitim sistemi; “Sorgulayıcı,
araştırıcı ve yaratıcıdır,
bir şeyler üretmek -
bulmak içindir.”
Başarılı olan
çocuğa; ”Aferin,
seninle gurur duyuyorum, tebrik ederim”
gibi sözlerin yanında minik hediyeler verilir.
Ödüllendirmede aşırıya kaçılması ödülün değerini azaltacak
ve bir süre sonra çocuk ödüle ulaşmak için başlangıçtaki
heyecanını kaybedecektir. Çocuğa öğüt vermek yerine, çocuğun
gözünde iyi örnek olmaya çabalayan anne ve baba, doğru olan
davranışları ona doğal bir şekilde benimsetir.
Çocukların, 12–20 yaş arasında yaşadıkları hızlı biyolojik
gelişim döneminden, yetişkinliğe sağlıklı bir geçiş
yapabilmeleri ayrı bir önem taşır. Bu dönemde anne ve baba
çocuklarına daha fazla sevgi gösterir, zaman ayırır, onun
güvenini kazanmaya çalışır. Çocuklarıyla iletişim
kanallarını sürekli açık tutar, arkadaş olur, onu spor,
folklor gibi çeşitli faaliyetlere yönlendirir.
Bu
şekilde eğitilen çocuklar, ergenlik çağında yaşayacakları
fiziksel ve duygusal değişimi kolayca atlatıp, aşkın
ilk sınavını vermeye başlayan genç, sevginin sevilene değer
vermek, onu yüceltmek olduğunu öğrenir,
karşı cinsi etkilemek adına edebiyatta, sporda ve giyim
zevkinde kendilerini geliştirmenin yollarını arar. Flört
dönemleri, son derece romantik, hayallerle dolu ve uzun
sürelidir. Flörtten evliliğe giden yol, çok uzundur, küçük
ayrıntılar abartılır: Bir bakış, bir karşılaşma gibi.
Çerkes aileleri ve aile
bireyleri;
Tevazu sahibi olup alçak
gönüllüdürler. Alçak gönüllüdürler ama iddialı kişilerdir.
Tevazu sahibi olmaları ise kendilerini bilmek, kendi
üzerlerinde çalışmış olmalarıyla ilgilidir. Hataları tekrar
etmemek için uykularında bile öğrenmeyi sürdürürler. Fakat
en önemlisi huzurludurlar ve kendilerini bilirler.
DİPNOT:
1)
Bir toplumun tarihsel süreç içerisinde ürettiği ve kuşaktan
kuşağa aktardığı yaşayış ve düşünüş tarzı,
o toplumun kültürüdür. Kuzey
Kafkasya halkları söz konusu olduğunda, bu temel unsur
Xabze'dir. Xabze,
bu fonksyonuyla bilmek,
eylemek, hissetmek gibi
bütün insani durumları içerebilen, genel bir kavramı ifade
eder. İnsanlara aktarılması bir eğitim sürecine
dayandığından bilgisel boyutu; toplum içindeki her tür
davranış normunu belirlediği için etik boyutu, insanın iç
dünyasını sürekli olarak uyardığı ve düzenlediği için
estetik boyutu vardır.
Başlıca hedefi, kişilerin
iç dünyalarını köklü bir eğitimden geçirip, belirli insanî
ideallere ulaşmalarında onlara yardımcı olmaktır.
|