ADİGE (ÇERKES) DİLİNE KARAÇAY-MALKAR DİLİNDEN GEÇEN KELİMELER

Dr. Ufuk Tavkul
Kırım Dergisi, 2 (8), 1994, 26-29. ss.

Not: Bu makale, CircassianCenter Forumlarımızdaki Türkiye Türklerin mi? başlıklı konuyla ilişkili olarak; Cumhur rumuzuyla yazan katılımcımız tarafından gönderilmiştir. (CC)

Kafkas dillerinin Abhaz-Adige dilleri grubuna giren Adige (Çerkes) dili Kafkasya’nın kuzey-batısındaki Karadeniz sahillerinden iç kısımlara doğru uzanan Shapsugh, Abzegh, Hatukuay, Bjedugh, Natuhay, Besleney ve Kabardey gibi Adige boyları tarafından konuşulmaktadır. Kendilerine “Adige” adını veren, yabancı milletler tarafından ise “Çerkes” adıyla tanınan bu halk yüzyıllar boyunca Kafkasya’yı hâkimiyetleri altında tutan Hun-Bulgar, Hazar, Alan, Kıpçak gibi kuzeyli Türk kavimlerinin etnik, siyasî ve kültürel etkisi altında kalmış ve yukarıda adını saydığımız eski Türk kavimlerinin torunları olan Karaçay-Malkarlılar ile yüzlerce yıl komşu yaşamalarının neticesinde onlarla da bir kültür alış verişine girmişlerdir. Bu kültür alış verişinin sonunda ise Adige ve Karaçay-Malkar halkları arasında sosyolojik açıdan bir “kültürleşme” hadisesi yaşanmış ve bunun neticesinde ortak bir hayat tarzı, töreler ve gelenekler ortaya çıkmıştır. Adige kökenli bazı araştırmacıların iddia ettikleri ya da zannettikleri gibi Karaçay-Malkarlılar bugün sahip oldukları Kafkas kültürünü olduğu gibi Adigelerden almamışlardır. Bunun böyle olduğunu iddia etmek bilime de, mantığa da aykırıdır. Bir halk hiçbir zaman kendi kültürünü tamamen terk ederek bir başka halkın kültürünü kabul etmez. Değişik kökenden gelen ve tamamen farklı dillerde konuşan Kafkasya halkları bugün sahip oldukları kültürü, eski Kafkas kavimleri ile kuzeyden gelen eski Türk kavimleri arasında yaşanan “kültürleşme” süreci sonunda kazanmışlardır. Bugün Adige, Abhaz, Oset, Çeçen-İnguş, Dağıstan halkları ve hatta Gürcü kültüründeki eski Türk kültürü etkisi hiçbir bilim adamı tarafından reddedilemeyecek kadar âşikârdır.

Kafkasya’da bugün eski Türk dili ve kültürü, en az iki bin yedi yüz yıldan beri bu topraklarda yaşayan Karaçay-Malkar ve Kumuklular tarafından temsil edilmektedir.

Adige (Çerkes) dili incelendiğinde, bu dilde oldukça fazla sayıda Türkçe kökenli kelime dikkati çekmektedir. Bunların büyük çoğunluğu Karaçay-Malkar dilinden geçen kelimelerdir. Bunun dışında az sayıda Kırım-Nogay dillerinden ve Osmanlıca’dan geçen kelimeler de Adige dilinde yer almaktadır. Adige (Çerkes) dilinde ayrıca M.S. 3. yüzyılda Kafkasya’yı ele geçiren ve Karaçay-Malkar halkının ilk atalarından olan Hun-Bulgar Türklerinin dilinden geçen kelimeler de yaşamaktadır ki, bunlar ayrıca Türk dili ve kültür tarihi açısından da önemli ipuçlarıdır.

Bir dilden bir başka dile geçen kelimeler aslında son derece önemli bir kültür hadisesinin de delilleridirler. Bir kelime bir dilden bir başka dile geçerken beraberinde bir üretim tekniğini, hayat tarzını, yaşam felsefesini de getirir. Karaçay-Malkar dilinden Adige (Çerkes) diline geçen kelimelerin büyük çoğunluğunun kültür kelimeleri oldukları dikkati çekmektedir.

Araştırmamızda kullandığımız Adigece kelimeler için Adige kökenli Türkiyeli araştırmacı sayın M. Yasin Çelikkıran’ın 1991 yılında Kafkasya’nın Maykop şehrinde yayınlanan Türkçe-Adigece Sözlük adlı kitabını kaynak olarak aldık. Son derece titiz bir çalışmanın ürünü olan bu kitapta yer alan Adigece kelimeleri tek tek tarayarak Karaçay-Malkar dilinden geçen kelimeleri tespit ettik.

Adige (Çerkes) diline Karaçay-Malkar dilinden geçen başlıca kelimeler şunlardır:

sıne: abide
sın: anıt
Her iki kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “sın” (anıt, mezar taşı) kelimesinden gelmektedir.

ahşe: para
Adigece “ahşe” kelimesi Karaçay-Malkarca “ahça / açha” kelimesinden gelmektedir.

kolen: alacalı
Adigece “kolen” kelimesi Karaçay-Malkarca “kolan” kelimesinden gelmektedir. “Kolan” sözünün eski Türkçe’de bulunduğunu şöyle ispat edebiliriz. Eski Çin kaynakları M.S. 4. yüzyılda Altay’da yaşayan Toba Türklerinin “Holan” adlı bir kabilesinden söz etmektedirler ve “Holan” adının alacalı. benekli anlamına geldiğini belirtmektedirler. (Bkz. W. Eberhard. Çin’in Şimal Komşuları.-Ankara, 1942: 66.s.)

tamga: damga, arma
Bu kelimenin de Adige diline Karaçay-Malkarca “tamga” sözünden geçtiği açıktır.

emlıç: eğitilmemiş at
Adigece “emlıç” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “emilik” sözüdür. Adige diline başka dillerden giren kelimelerdeki -k- sesinin -ç- sesine dönüşmesi genel bir fonetik kuraldır. Bu şekilde Karaçay-Malkarca “emilik” kelimesi Adigece’ye geçerken “emlıç” biçimini almıştır.

atalık: atalık
Tarihte bilindiği üzere, Altın Ordu ve Kırım Hanlarının oğulları Kafkasya’da Karaçay-Malkar prenslerinin yanında büyütülüp, eğitildikten sonra ailelerinin yanına dönmekteydiler. Altın Ordu ve Kırım Hanlarının oğullarını Kafkasya’da eğiten Karaçay-Malkarlı prensler onların mânevî babaları, yani “atalıkları” oluyorlardı. Bu gelenek Karaçay-Malkar’da biy (prens) ve özden (soylu) aileler arasında süre gelen eski bir Türk töresiydi. Daha sonra bu gelenek Kafkasya’daki diğer milletler arasında da yayılıp benimsendi. Hatta Altn Ordu Hanlarının soyundan gelen Kabardey prensleri Kırım Hanlarının oğullarını büyütüp, eğiterek onların atalıkları oldular. Böylece “atalık” kelimesi ve geleneği de Adige (Çerkes) dili ve kültürüne yerleşti.

ayran: ayran
Karaçay-Malkar dilinden Adige diline geçen “ayran” kelimesi, muhakkak ki beraberinde bir üretim tekniğini ve hayat tarzını da Adige (Çerkes) kültürüne taşımıştır.

batır: bahadır
Bu kelime de bir çok Kafkas diline olduğu gibi Adige diline de Karaçay-Malkar dilinden geçmiştir.

bırak: bayrak
Karaçay-Malkar dilinde “bayrak” şeklinde bulunan bu kelime Adige diline geçerken “bırak” şeklini almıştır.

alaşe: beygir
Bu kelime Adige (Çerkes) diline Karaçay-Malkarca “alaşa” sözünden geçmiştir.

min: bin sayısı
Bu kelimenin de kökeni Karaçay-Malkarca “ming” kelimesidir.

bıgu: boğa
Karaçay-Malkarca “buga” sözü Adige diline “bıgu” şeklinde geçmiştir.

boren: bora, kasırga
Adigece “boren” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “boran” kelimesidir.

cerz: bronz
Karaçay-Malkarca “cez” kelimesi bir -r- içses türemesiyle “cerz” biçiminde Adige (Çerkes) diline geçmiştir.

uram: cadde
Adigece “uram” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “oram” kelimesidir.

çınasu:
cıva
Bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “ginasuv” kelimesidir.

tavçel: cömert
Adigece “tavçel” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “tavkel” kelimesidir. Bu kelimede de -k- sesinin Adige dilinde -ç- sesine dönüştüğü görülmektedir.

şetır: çadır
Karaçay-Malkarca “şatır” kelimesi Adige diline “şetır” biçiminde girmiştir.

şırıku: çizme
Karaçay-Malkarca “çuruk” kelimesi Adige diline geçerken “şırıku” şeklini almıştır.

feter: daire, konut
Adigece “feter” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “fatar” kelimesidir. Bu kelime Özbek, Kazak ve Moğol dillerinde de bulunmaktadır.

tane: dana
Kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “tana” kelimesidir.

tencız: deniz
Adigece “tencız” kelimesi Karaçay-Malkarca “tengiz” kelimesinden gelmektedir.

guçı: demir
Adigece “guçı” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkar dilinde çelik anlamına gelen “kurç” kelimesidir. Adige diline yabancı dillerden giren bazı sözlerdeki -r- sesinin bazen düştüğü görülmektedir Karaçay-Malkarca “kurç” sözündeki  -r- sesinin de Adige diline geçerken kaybolduğu anlaşılmaktadır.

karalıgo: devlet
Bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “kıral” ya da “karal” sözüdür. Karaçay-Malkarca’da devlet anlamına gelen “kıral / karal” sözü “kara” ve “el” (halk) sözlerinin birleşmesiyle ortaya çıkmıştır. Bu kelime Adige diline geçerken “karalıgo” biçimini almıştır.

donguaz: domuz
Kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “tonguz” kelimesidir.

tutın: duman
Adigece “tutın” kelimesi Karaçay-Malkarca “tütün” kelimesinden gelmektedir. Kelimenin kökeni “tütmek” fiilidir.

tuçan: dükkân
Karaçay-Malkar diline Farsça’dan “tüken” biçiminde giren bu kelime oradan da Adige diline geçerken “tuçan” şeklini almıştır.

temırkazak: demirkazık yıldızı
Bu kelime Karaçay-Malkarca “temirkazak” kelimesinden Adige (Çerkes) diline geçmiştir.

nalmes: elmas
Adigece “nalmes” kelimesi Karaçay-Malkarca “nalmas” sözünden gelmektedir.

tokumeku: tokmak, gürz
Bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “tokmak” kelimesidir.

halebalık: gürültü, patırtı
Karaçay-Malkarca “kalabalık” kelimesi Adige (Çerkes) diline “halebalık” şeklinde geçmiştir.

kumgan: ibrik
Adigece “kumgan” sözünün kökeni Karaçay-Malkara’dır. Kumgan sözü bir çok Kıpçak kökenli Türk dilinde de yaşayan bir kültür kelimesidir.

kalay: kalay madeni
Bu kelime de Adige diline Karaçay-Malkar dilinden geçmiştir.

kapkan: tuzak, kapan
Adigece “kapkan” kelimesi Karaçay-Malkarca “kaphan” sözünden gelmektedir.

kare: kara, siyah
Bu kelime de Adige diline Karaçay-Malkarca “kara” sözünden geçmiştir.

kamzegu: karınca
Karaçay-Malkar dilinde “böcek” anlamına gelen “kamjak”kelimesi bulunmaktadır. Bu kelime Divan-ı Lugait Türk’te “kamıçak” biçimindedir. Adige (Çerkes) dilinde karınca anlamına gelen “kamzegu” kelimesinin fonetik değişmenin yanı sıra semantik yönden de değişerek, Karaçay-Malkarca “kamjak” kelimesinden Adige (Çerkes) diline geçtiği anlaşılmaktadır.

kıdır: katır
Adigece “kıdır” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “kadır” kelimesidir.

arkın: kement
Adigece “arkın” sözü Karaçay-Malkarca “arkan” sözünden gelmektedir.

çırbış: kerpiç
Adigece “çırbış” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “kırpıç” kelimesidir.

karıv: kuvvet
Adigece “karıv” sözü Karaçay-Malkarca “karuv” sözünden gelmektedir.

kuaçe: güç
Bu kelimenin kökeni de Karaçay-Malkarca “küç” kelimesidir.

temır: kuzey
Karaçay-Malkarlılar kuzeyi gösteren demirkazık yıldızına “temirkazak” adını verirler. Adigece kuzey anlamına gelen “temır” sözü de buradan ortaya çıkmıştır.

kulıku: memuriyet
kulıkuşı: memur
Her iki kelime de Adige (Çerkes) diline Karaçay-Malkar dilinden geçmiştir. Karaçay-Malkarca “kulluk” ve “kullukçu” kelimeleri Adige dilinde “kulıku” ve “kulıkuşı” biçimlerini almıştır.

sını: mezar taşı
Kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “sın” kelimesidir.

karagul: muhafız
Adigece “karagul” kelimesi Karaçay-Malkarca “karavul” sözünden gelmektedir.

kıyın: zor, müşkil
Bu kelime de Karaçay-Malkarca “kıyın” kelimesinden Adige (Çerkes) diline geçmiştir.

nal: at nalı
Karaçay-Malkarca “nal” kelimesi Adige diline de aynı şekilde girmiştir. Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nin başkenti olan “Nalçık” şehrine Adigeler “Nalşık” adını verirler. Küçük nal anlamına gelen bu kelime gerçekten de bir nal şeklinde kurulan bu şehri tanımlamaktadır.

dombay: yaban öküzü, bizon
Bugün Kafkasya’da yalnızca Karaçay topraklarında yaşamakta olan Kafkas bizonuna Karaçay-Malkarlılar dombay ya da dommay adını verirler. Bu kelime Adige (Çerkes) diline de onlardan geçmiştir.

gonçenc: pantolon
Adige (Çerkes) dilinde “gonçenc” biçiminde yaşayan bu kelime Karaçay-Malkarca “könçek” kelimesinden gelmektedir.

kutas: püskül
Bu kelime de Karaçay-Malkarca “kutas” kelimesinden Adige diline geçen eski Türkçe bir kelimedir.

tınç:
rahat
Adigece bu kelime Karaçay-Malkarca “tınç” kelimesinden gelmektedir. Kelimenin kökünü oluşturan “tınmak” fiili Karaçay-Malkar dilinde sakinleşmek, rahatlamak anlamlarını taşımaktadır.

saraş: sahur
Karaçay-Malkarca “saraş” kelimesi Adige diline de aynı biçimde geçmiştir.

semerkav: şaka
Adigece bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “samarkav” kelimesidir.

satuv: ticaret
satuvşı: tüccar
Her iki kelime de Karaçay-Malkar dilinden Adige (Çerkes) diline geçmiştir. Karaçay-Malkarca “satuvçu” kelimesi Adige diline geçerken bu dilin fonetik kurallarına göre “satuvşı” biçimini almıştır. Bilindiği üzere fiillere getirilen -uv- ve -uvçu- ekleri Kıpçak kökenli Türk dillerine özgü eklerdir. Bu kelimeler de “satmak” fiiline getirilerek yapılmış kelimelerdir.

dudak: toy kuşu
Bu kelime de Karaçay-Malkar dilinden alınmıştır. Kafkasya’ya çok uzak Türk dillerinde de bulunmaktadır.

ogur: uğur
ogurlı: uğurlu
ogurtsız: uğursuz
Her üç kelime de Karaçay-Malkar dilinden alınmıştır. Bu kelimeler Karaçay-Malkar dilinde “ogur”, “ogurlu”, “ogursuz” biçimlerinde bulunmaktadır.

bay: zengin, varlıklı
Adigece “bay” kelimesi de Karaçay-Malkar dilinden alınmıştır.

argoy: sivrisinek
Bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “urguy” kelimesidir.

baliy: vişne
Adigece bu kelime de Karaçay-Malkar dilinden alınmıştır.

samır: samur
Karaçay-Malkarca “samır” kelimesi aynı biçimde Adige (Çerkes) diline geçmiştir.

catsı: yatsı
Bu kelimenin de Karaçay-Malkar dilinden Adige (Çerkes) diline geçtiği açıktır. Kıpçak kökenli bir Türk dili olan Karaçay-Malkarca’da kelime başındaki y- sesi kurallı olarak c- sesine dönüşür. Yatsı kelimesi Karaçay-Malkar dilinde “catsı” şeklindedir ve bu biçimiyle Adige diline geçmiştir.

nahut: yular
Adigece “nahut” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “nohta” kelimesidir.

matsa: çekirge
Adigece bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “maca” kelimesidir.

Bugün Adige (Çerkes) dilinde Karaçay-Malkarlıların ataları olan Hun-Bulgar Türklerinin dillerinden kalan ve eski Türk dilindeki fonetik değişmelere ışık tutacak çok önemli iki kelime yaşamaktadır. Bunlar Adige dilinde “yağ” anlamına gelen “dağe” kelimesi ile, “kamış” ve “kaval” anlamlarına gelen “kamıl” kelimesidir. Her ikisi de Kuban Bulgar Türklerine ait eski Türkçe sözler olan “dağe” ve “kamıl” kelimelerinin bugün Adige (Çerkes) dilinde yaşaması bilimsel açıdan çok önemlidir. Kuban Bulgar Türklerine ait bu kelimelerin bugün Adige (Çerkes) dilinde bulunması eski Çerkes boylarının daha M.S. 3. yüzyıldan itibaren Kafkasya’yı ellerine geçiren eski Türk kavimlerinin siyasî ve kültürel etkileri altına girdiklerini belgelemektedir.Bu da bugünkü Kafkasya milletlerinin sahip oldukları kültürün ortaya çıkmasında ve şekillenmesinde eski Kafkas kavimlerinin yanı sıra kuzeyden gelen eski Türk kavimlerinin de önemli oranda paylarının bulunduğunu ispatlamaktadır.

Türkoloji ile yakından ilgilenmeyenler için yukarıda bahsettiğimiz “dağe” (yağ) ve “kamıl” (kamış / kaval) kelimelerini açıklamamızda fayda vardır.

Türkçe’nin “Ana Türkçe” adı verilen dönemlerinde birbirinden farklı iki “l” ve iki “r” sesi bulunmaktaydı. Türkçe’nin daha sonraki dönemlerinde bazı lehçelerde eski “l” ve “r” sesleri korunurken, bir çok lehçede bu sesler “ş” ve “z” seslerine dönüştü. M.S. 3.- 4. yüzyıllarda Kafkasya’ya gelen ve Kuban ırmağı boylarına yerleşen Hunların Bulgar boyuna mensup Türklerin dilinde de Ana Türkçe’deki eski “l” ve “r” sesleri korunmuştu. İşte bu dönemde Kuban Bulgar Türkçe’sinde “kamış” anlamına gelen “kamıl” kelimesi Kuban Bulgarları ile kültürel ilişkiye giren Adige (Çerkes) halkının diline arkaik biçimiyle yerleşti.

Yine Kuban Bulgar Türkçe’sinin “d” diyalekti adı verilen diyalektinde Ana Türkçe’deki “d” sesi de korunmuştu. Türkçe’nin birçok lehçesinde “d” sesi daha sonraki dönemlerde “y” sesine dönüştü. Kuban Bulgar Türkçe’sinde “yağ” anlamına gelen “dağ” sözü de yine onlarla kültürel ilişki içinde olan Adige (Çerkes) halkının diline “dağe” biçiminde girdi.

Adige (Çerkes) dilinin derinlemesine incelenmesiyle eski Türkçe dönemine ait daha pek çok arkaik Türkçe kelimenin ortaya çıkarılması mümkün olabilecektir. Çerkesleri kültürel yönden etkileyen Hun, Bulgar, Avar, Peçenek, Hazar, Kıpçak gibi pek çok eski Türk kavminin dillerine ait izler bugün Adige (Çerkes) dilinde yaşıyor olabilir.

Adige (Çerkes) diline Karaçay-Malkar dilinden geçen Türkçe kelimelerin yanı sıra, bu dilde Kırım-Nogay Tatar dillerinden ve Osmanlıca’dan geçen pek çok kelime yaşamaktadır. Bunlara örnek olarak şu birkaç kelimeyi verebiliriz:

aslan, kunan (iki-üç yaşında at), balık, basme, (basma kumaş), dele (deli), kaş (haç), katabe (kadife), kaplan, kaşık, kaz, çepeç (kepek), çeten (keten), kurmen (kurban), utı (ütü), dıdıkuş (papağan, dudu), abe (aba), akıl, başlık, lecen (leğen), bereçet (bereket), divan, kamış (kamçı), kame (kama), karpız (karpuz), kaun (kavun), kazgır (kazma), çıse (kese), çıre (kira), çar (kâr), kulay (kolay), eçend (ikindi), beçmez (pekmez), sakat, sarık, saz, tutın (tütün, sigara), sırme (sürme), tas, top, torba v.s.