MEF’EDZ Seferbiy  (Мафlэдз  Сэрэбий)
Çeviri: İlhan Aydemir

Bu günkü yaşantımızda; insani değeler, merhamet ve onur bakımından eksikliklerimiz azımsanmayacak derecededir. Bu eksikliklerimiz nispeten belki azalacaktı; eğer bizler insanlar Adigeler olarak Adige xabzeyi gösteriş için değil de layığı ile biliyor ve onları yaşıyor olsaydık. Böyle bir beklentide olmak, doğrusu abartı değildir. Bu gün itibariyle; gençleri bırakın, büyükler dahi Adige xabzeyi bilmiyorlar, tamamen unuttular. Adigeler olarak bu gün itibarı ile xabzemizle eğleniyoruz. Yoksa onun bir anlamı, öğretisi olduğu noktasından bakmıyoruz. Konuyu somutlaştıracak olursak; xabzenin öğretilerini ya içki masalarında veya birbirimizle tartışma için kendimizi kabul ettirme aracı olarak kullanıyoruz. Biraz alkol aldıktan sonra güzel xabzemiz olduğu noktasından başlayarak söylemlerimizin doğruluğunu diğerlerimizin de üzerine çıkararak tartışmayı ilerletiyoruz. O zaman da xabzeyi xabze yapan Adigelik, insani değerler kenara itilmiş olarak neredeyse işi birbirimize el kaldıracak derecelere getiriyoruz.

Şüphesiz bu yazıdaki düşüncelere katılmayanlar, kızanlar olacaktır. Biz nasıl da xabzemizi bilmiyoruz, diye. Keşke bu yazı birilerini kızdırsa da içkiyle düşkünlükleri olanları o alışkanlıklarını terk etmelerine, diğerlerinin de daha ciddi olarak xabzenin öğretilerini yeniden anlamaya
çalışmalarına vesile olsa. İşe o zaman o xabze yoluyla onları yaşayarak Adigelik insani değerler olarak söylemlendirdiğimizi;

– Temiz bir kalp ve düşünce sistemi ile,
– Her söylediği doğru olarak,
– Haramdan kendilerini sakınarak,
– Kendileriyle ilgili olmayan her işe karışmayarak
– Yalan söylemeyerek,
– Kendilerini olduğundan farklı göstermeyerek,
– Her ne sebeple olursa olsun saygı ve değerlerini alçaltmayarak,
– Başkaların yerine kendini koyabilerek (empati)
– Zayıfları ezmeyerek,
– Haksızlığa uğrayanları arkalayabilerek,
– Hırsızlıktan uzak durarak,
– Hasetlik yapmayarak,
– Açgözlülük etmeyerek,
– Kendi alın teri ile yaşayarak,
– Kendini izleyen nesline de kendini anlatabilerek,
– Kadınlarını yücelterek,
– Yaşlılarına değer verip, saygı duyarak
– Gösterişten uzak olarak yaşamaya başlarlardı.

Bu geldiğimiz noktadan, bu günkü dünya şartlarında şimdi insanların haydi deyince değişip düzeleceği, xabze ile yaşamaya başlayacakları ile ilgili bir beklentiye girmek, ummak gerçekçi olmaz. Bu günkü emperyalizmin, liberalizmin acımasızlığının taraftarı durumuna düşen gençlerimizin sayısı çoğalıyor yoksa azalmıyor. Ayrıca biz onun ayıplarından ve uygunsuzluklarından kendimizi korumamız, komşuluğundan uzaklaşmamız mümkün değil. Dikkatli olmaz isek o bizleri de kendi içerisine çekerek yok edecek, varlığımızı silecektir, kendine benzer yapacaktır. Bütün bunlardan bizleri koruyup kollayabilecek tek çıkış noktamızın Adige xabzesi olduğuna inanınız. Onu birlikte düşünelim. Böyle güzel xabzesi olan millet bu koca dünya üzerinde çok azdır.

Bunun anlamı; biz Adigeler olarak hayatın getirdiği kolaylıkların, ‘’güzelliklerin içerisinden kendimizi soyutlayalım ve kağnılara binip hayatın eski zorluklarına dönelim’’i kabul etmek değildir. Önemli olan iyi ile kötüyü ayırt ederek hayatını güzelliklerle doldururken atalarımızın bize bıraktığı güzel xabzemize de sırtımızı dönmeyerek o güzellikleri zamana uygun olarak geliştirerek yaşamaktır. Adige xabzesi, hayatın hiçbir safhasında insanın sıkıntısız geçimini sağlamasını önünde engel olarak durmamıştır. Örnekleme olarak geçim sıkıntıları içerisinde olup içerisinden alıp verebileceğin bir varlığın, paylaşabileceklerin yok ise, gündüz kazandığını o gece masada bitiriyor, o da yetmezmiş gibi borç batağı içerisine batmış olarak yaşıyor isen, ömür boyu xabze ile yaşamak senin için mümkün olmayacaktır. Onun için Adigeler demişlerdir ki; ” Varlığı olanın evinde herkes ağırlanır da varlığı olmayan annesini dahi ağırlayamaz.”

Varlık güzeldir. Kötü olan varlığın şımarttığı, kendinden başkasını görmez hale gelmiş olmaktır. Adigeler hiçbir zaman mala hırsla sarıldıkları olmamıştır. Bu durum Adigeliğin özüne aykırı idi. Varlığın sarhoşluğuna düşmüş insanların insani alarak Adigelik olarak yapacakları bir şey kalmamıştır. Onun için Adigeler demişlerdir ki; ”İçkinin sarhoşluğu bir zaman geçer fakat varlığın sarhoşluğu geçmez.”

Dünyada hiç bir millet yoktur ki kendi töreleri ona kötü gelsin. Alıştıkların, büyütüldüğün biçim senin hoşuna gider, onun küsuratlarını pek görmez. Bir milletin töreleri için iyi veya kötü diyebilmek için o törenin töre olarak yerleşmesinin nedenlerini, başlangıç nedenini bilmemiz gerekir. Ayrıca o töre ile kıyas yapabileceğimiz diğer milletin de töresini aynı ölçüde bilmek gerekir. Bu alanda insanlar çok fazla araştırma yürütmüyorlar. Büyük milletlerin geniş dağılım alanı olan emperyallerin hedefleri o küçük kültürleri kendi içerisinde eritip yok etmek ile ilgilidir, milletlerin kendi içlerinden o özenti içerisinde olanları, yardımcı ve yardakçıları da az değildir.

Xabzenin iyiliklerini ve güzelliklerini ortaya koyabilenler talancılar ve merhametten yoksun olanlar değildir, başka milletlerden de olsa önyargısız ve hilesiz desisesiz olarak o xabzeye gerçekçi bir nazarla yaklaşanlardır. Bu iki tür yazarçizerlerin yazıları birbirinden çok farklı olmak durumundadır.

Yeryüzündeki bütün insanlar illa ki bir milletin mensubudurlar. Onların hepsi yemek yer, uyur, düşünür. Bu açıdan bir farklılıkları yoktur. Onları birbirlerinden farklı kılan onların giyim kuşam ve dış görünüşleri dışında xabzeleridir.

Bir açıdan;

– Yaşama biçimleri,
– Çalışma biçimleri,
– Yemek yeme biçimleri,
– Uyuma biçimleri,
– Giyinme biçimleri,
– Diğer açıdan;
– Düşünme biçimleri,
– Dünyaya bakış açıları,
– Çocuklarını eğitme biçimleri,
– Onur,
– Ar,
– Namus,
– İnsani değerlere bakış biçimleri.

Tüm bunları Adigelik, insani değerler, dediklerimizi Adige xabzesi içerisinde taşırdı. Bu nedenle xabzeyi şaka konusu yapmak uygun düşmez. Geçmişte her ne kadar şakavari olarak ”başlattığın şey xabzedir” şeklindeki bir söylem zamanımızda da dillere dolanıyor ise de, o zamanın şartlarına uygun düşmüş, onların kendi düşünceleridir ve onlara aittir. Yazı dilinin olmadığı o zamanda nasıl o uygun görülmüş ise de o zamanlarda insanlar xabzelerini daha iyi öğreniyor ve yaşıyorlardı, xabzeye aykırı davrananları eğitiyor aklını düşünmeye yönlendiriyorlar, mantıklı olmaya çağırıyorlardı. Bu nedenle Adigeler birbirleri ile kaynaşarak ilişkilerini geliştirerek, davranış eğitimleri edinimlerini geliştiriyorlardı. Her akraba içerisinden ona sorun, öğrenin denilebilerek yönlendirilebilinecek xabze bilimcileri vardı. O akıl önderleri, toplum içerisinden ileriyi görebilen, kestirebilenleri daha çok üzerine eğilip, eğitip yetişmesine yardımcı olurlardı ki ileride yaşları belirli düzeye gelince de toplum önüne çıkıp bu budur veya bunun çözümü böyledir diye fikir beyan edebilsin.

O önemli ve değerli görevi ifa edenlerin sonuncularından birisi idi JEBAĞI Qazanoque. Onun zamanından sonra her kes kendince yorumladı xabzeyi. O tarihlerden sonra Adigeler talancı milletlerin saldırılarından, talanlarından kendilerini kurtaramadılar. Savaş mantığı ile yok olma var olma mücadelesi içerisinde xabze düşüncelerinin öne çıkması da artık mümkün görünmedi. Diğer milletlerin egemenlikleri ve kuralları da işin içerisine girince artık Adige xabzesinin onlarla örtüşüp yaşaması imkanı da kalmadı. Darmadağınık hale gelen xabze ile o günlerden sonra pek ilgilenenler de olmadı.

Bu son zamanlarda Adige xabzesi üzerine yazan çizenler oldu. Fakat derli toplu olarak Adige xabzesi hala toparlanmış ortaya konulmuş değildir.

Her ne olur ise olsun bundan daha iyi olurdu, Adige xabzesini yazıyor çiziyor konuşuyor olmak yerine onu yaşıyor olsaydık. Fakat nasıl yaşayacağını bilmeyenler için tamamen rafa kaldırmak yerine yazılı metin olarak elde olması da daha kötü değildir. Bunun anlamı yazılı olan şeyler de kaybolmaz anlamında değildir, onlar yanabilir yırtılabilir. Kaybolmayacak tek şey akılda tutulup yaşanan şeylerdir. Bunun kesinlikle unutulmaması gerekir. Bu yazının hedef olarak aldıkları Adige xabzesinin içerisinden

– İnsanların birbirleriyle olan ilişkileri, karşılaşmaları,
– Toplum içindeki bireysel ilişkiler,
– Adigeliği, insani davranışları taşıma, yaşama biçimleri,
– Birbirlerine saygı göstermeleri, değer vermeleri, yüceltmeleri ile ilgilidir.
– Sanırım bunlar da en önde gelen şeylerdir, insanın insan olarak kalması nedeniyle.
– Bu yazıya dayanak olmuş olan şeyler, Adigelerin eskiden yaşama biçimleri ile ilgili yazılanlar, günümüzde aklıselim yaşlılarımızın dilden dile duyumlarıyla günümüze getirdikleri anlatımlar. O aklıselim yaşlı kadın ve erkeklerimiz olmasa idi biz xabzemizi rafa kaldırmış olacaktık.
– Onların her birisi birer altın parçası idiler.
– Birer altın parçası değil de birer sikke altın gibiydiler.
– Hatta onlar birer altın sandık idiler.
– Onlar aydın aklıselim sahibi olası yaşlı nineler ve dedeler idiler.
– Onların çocuklarına da onlara yakışır nesil olmak diliyorum.
– O zaman millet millet olarak duracak ve yaşayacaktır.
– Bu eklemenin de yapılması uygun düşecektir. Bu yazdıklarımız; bir köyün, bir kabilenin, bir yörenin yaşadığı xabzesi değildir. Bu tüm Adigelerin;
– Kabardeylerin
– Besleneylerin
– Bjedughların
– Abzeghlerin
– K’emırgueylerin
– Shapsughların
– Mamxağların

Değişik ülkelerde yaşayan Adigelerin yazdırdıkları xabzelerdir. Bu tür bir xabze bizde yok veya bu xabze eksik kalmış gibi nedenlerle küsüp darılmaya tartışmaya gerek yoktur. Burada anlatılmayan daha güzel xabzeleriniz var ise lütfen onları unutmayın gelen neslinize çocuklarınıza öğretin milletiniz için onları koruyun. Fakat çoluk çocuğunuza söyleyecekleriniz yok ise onları nasıl eğiteceğinizi bilmiyor iseniz bu yazıdakiler başlangıç olsun bizim beklentimiz de bundan ibarettir.

Erkek erkektir. Bayan ise anadır, bacıdır, eştir. Onlar her zaman ilgi ve değerli kılınmayı gerektirir. Yeni bir hayat dünyaya getirmekten daha iyi ve daha zor ne olabilir? Sadece yeni bir hayat getirmekle de bitmiyor onu eğitmek, büyütmek, insan olarak, Adige insanı olarak, Adige xabzesini yücelterek yaşayacak şekilde, onu süsleyip geliştirecek şekilde. Adige dilini okuyup yazmayı konuşmayı da içerisine alarak. Onsuz Adige xabzesinin ne anlamı olur. Xabze ve dil onlar birer ayrılmaz parça. Onların ayrılması mümkün değil dil bir kenara iter isek o zaman da Adige xabzesinin bir anlamı kalmaz.
– Şo milletin içerisinde eriyip gideceğiz, şu millet içerisinde asimile olacağız diyerek korkularla yaşamanın da anlamı yoktur. Düşünülmesi gereken şey o kaybetmekte olduğunu başka milletlerin xabzesinde bulamayışındır.
– Altın kezzap ile parlatılıyor ise, insanı da
– Adige xabzesi,
– Adigelik dediğimiz insani değerler ile,
– Adige nemıs ve değerleri ile parlatmak gerekir.
– Bu saat itibarı ile bundan güzeli yoktur.
– Bunu dikkatle koruyup gözetelim.
– Xabzemizi ve dilimizi…..

Biziz… Geçmişimizdir… Bu günümüzdür… Geleceğimizdir…

NOT: Bu yazı Adige Xabze adlı kitabın önsözüdür.

Мы ди гъащlэм къыхуэтыр мащlэкъым, псом хуэмыдэу цlыхугъэ, гущlэгъу, напэ и лъэгыкъуэкlэ. Ауэ а щыщlэныгъэхэр lэджэкlэ нэхъ кlащхьэ хъуну къы-щlэкlынт цlыхухэм, лъэпкъым ди адыгэ хабзэр нэсу тщlэжу, щхьэхуещагъэ, фэрыщl хэмылъу дгъэзащlэу щытатэм. Апхуэдэу уи гугъэныр егъэлеякъым.

Итlани дэнэт, щlалэгъуалэм ягугъу умыщlыххи, ди нэхъыжьхэм я забзэр ящlэжыркъым, зыщагъэгъупщэжыпащ. Адыгэхэр нобэ ди хабзэм дыриджэгу мыхъумэ, абы мыхьэнэ гуэр иlэу тлъытэжыркъым. Уеблэмэ хабзэм и екlу псори фадафэ lэнэмрэ, аркъэ гуащlэмрэ хуашащ. Зы бжьэ яlухуа иужькlэщ хабзэ зраlэр къыщащlэжыр. Ари а хабзэм къыпыж – ныпыж lуэху жьыгъейхэм щхьэкlэ
я lуфакlэм тхъурымбэ къищlыжауэ иризэдауэу, дэтхэнэ зым жиlэри нэхъ фlэхабзэу, нэхъ фlэпэжу.Абы щыгъуэми хабзэр хабзэ зыщl цlыхугъэр, адыгагъэр хьэрэкъуакlэ дахуэжыным нэсауэ зыфlэнэжарэ зэlэпщэуlуэным къэнэжа щымыlэу.

Шэч хэлъкъым, мыбыкlэ аразы мыхъун куэд, мыбы къигъэгубжьын куэд зэрыщыlэнум. Дауэ дэ Адыгэ хабзэ дымыщlэу, дымыгъэзащlэу? Икlи хъарзынэ дыддэ хъунт мыбы зыгуигъэпрэ фадэр зи нэрыгъхэм ар lэщlыб ящlатэм, мыдркйхэми адыгэ хабзэр зыlысыр къащlэжыну, къалъыхъуэжыну яужь ихьатэм. Итlанэ абы иужькlэ а хабзэм тету, ар ягъэзащlэу Адыгагъэ, цlыхугъэ жыхуэтlэр;

– Я гур къабзэу,
– Я псалъэр пэжу,
– Хьэрэмагъ ямышхыу,
– Ямыlуэху зырамыхуэу,
– Пцlы ямыупсу,
– Ящхьэ темылъ трамылъхьэу,
– Зы щхьэкlэи я щlыхь ямыгъэлъахъшэу,
– Нэгъуэщlыр я щхьэ иралъытэфу,
– Къарууншэр тегушхуэгъуафlэ ямыщlу,
– Лей къызылъысым къыщхьэщыжыфу,
– Мыдыгъуэу,
– Мыфыгъуэу,
– Мынэпсейуэ,
– Я гуащlэ хьэлэлкlэ псэужу,
– Я сабий, я щlэблэ зрагъэдэlуэжыфу,
– Я бзылъхугъэ ягъэлъапlэу,
– Я нэхъыжь пщlэ хуащlу,
– Фэрыщlыгъэ хамылъхьэу псэууэ щlадзэжынт.

Гугъэ нэпцlщ, дауи, мы иджыпстурей ди дунейжьыр а хабзэм занщlэу техьэжыныр, а хабзэмкlэ псэууэ щlидзэжыныр. Уеблэмэ, абы езым и пщалъэ  гущlэгъуншэм хуиузэд хуиунэтl ди щlалэхэм, ди хъыджэбзхэм я бжыгъэр нэхъыбэ мыхъумэ нэхъ хэщlкъым.

Икlи абы и хьэдыгъуэдахэм, емыкlум, напэтехым дэ блынкlи бжыхькlи зыщытхъумэфынукъым. Дыбэлэрыгъмэ, дызыщlишэурэ дигъэунэхъунущ, езым ещхь дищlынущ.

А псом дэ дыкъезгъэлыфыну ди мэlу пэжыр, фи фlэщ фщlы, ар ди адыгагъэмрэ ди адыгэ хабзэмрэу зэрыщытыр. Абы девгъэгупсыс, ди хабзэм хуэдэ фlыгъуэ ин иlэу мы дунейжьым лъэпкъ куэд теткъым.

Мыбы къикlыркъым гъащlэм къыщыхъу дахэм, фlым, тыншыгъуэмадыгэхэм зыхэдгъэкlыжу, пасэрей гухъур къэтщтэжын хуейуэ, хьэмэрэ, выгум дитlысхьэжу дежьэжыныр нэхъ къыхэтхыу. Псори зэлъытар фlымрэ lеймрэ пхузхэгъэкlынырщ, фlымкlэ уи
гъащlэр из щыпщкlэ, уи нэхъужьхэм къыпхуагъэна хабзэ гъэщlэгъуэныщэр lэщlыб умщlынырщ, гъуэрыгъуэм удекlуу ар нэхъри ебгъэфlэкlуэнырщ. Адыгагъэри адыгэ хабзэри зэй пэрыуэгъу хуэхъуу щытакъым цlыхур ищхьэ щlэмытlахъуэу, къызхихын-
рэ зыхэпсэукlынрэ иlэу и унагъуэр хуэщlауэ зригъэкlуэным. Уеблэмэ, хабзэ пхуэгъэзэщlэнукъым икlи пхузехьэнукъым узыхэlэбэнрэ къызхэпхынрэ уимыlэу. Махуэмкъалэжьыр жэщым ирафыжу, абыкlи замыгъэнщlу щlыхуэ хэмыкlу псэум уи адыгэ хабзэр дунейр къутэжыхукlэ хуэгъэзэщlэнукъым икlи хуэlыгъынукъым. Аращ адыгэхэм щlыжаlари, Зиlэм идеж жылэр щохьэщlэри зимыlэм и анэр хуэгъэхьэщlэжкъым.

Уиlэныр фlыщ. Емыкlур, мыгъуагъэр, lейр иlэм цlыхур игъэудэфауэ, абы и нэхэр къыщхьэрипхъуауэ нэгъуэщl щимылъагъужырщ. Адыгэхэр зэй былымаблэу щытакъым.

Ар адыгэ хабзэм идэртэкъым. Иlэным щигъэкlауэ щытым адыгагъэкlэ узэрщыгугъужын щыlэтэкъым. Абы щхьэкlи Фадэм щигъэкlам щхьэщокlыжри щlакхъуэм щигъэкlам щхьэщыкlыжкъым. жаlэт.
Дунейм зы лъэпкъи теткъым и хабзэ фlэlейжу. Узэса, узыщlапlыкlар сыт щыгъуи уигу ирохьыж, абы дагъуэ гуэр иlэуи пщlэркъым. Лъэпкъым и псэукlэр, и хабзэр зыхуэдэр къэпщlэн щхьэкlэ, а хабзэр lейщ е фlыщ жыпlэн ипэ пщlэн хуейщ а хабзэм лъабжьэ хуэхъуар, итlанэ уиlэн хуейщ а хабзэр зэбгъапщэ хъун нэнъуэщl
лъэпкъым и хабзэ гуэрхэр. Ауэ абы куэдхэр елlалlэркъым. Псом хуэмыдэу лъэпкъышхуэхэр, къару кlуэцlырыкъуэжь зиlэхэр. Абы нэхъыбэу я lуэхур зытеухуар аращ – езыхэм нэхърэ нэхъ къарууншэм и хабзэр, и гъащlэр зэхэкъутэн, зэхэфыщlэн,
ар хьэуэ имылъагъуу. Апхуэдэхэм езы лъэпкъым щыщхэри щlэгъэкъуэн, дэlэпыкъуэгъу щахуэхъури мащlэкъым.

Абы къыхэкlыу лъэпкъым и хабзэм и дахагъымрэ и фlымрэ къэзылъытэфыр гущlэгъуншэхэмрэ зэрыпхъуакlуэхэмрэкъым, атlэ хамэ лъэпкъ щыщми хьэрэмагъ химылъхьэу зыlущlа лъэпкъым и хабзэм нэ жанкlэ еплъыф цlыху пажэхэрщ. Ахэр куэд хъуркъым. Пасэм щыгъуэ зы лъэпкъым и хабзэм адрейр хуей щlэхъур,
щlызэригъащlэр и нэхъыбапlэм ар къиубыдын, къизэун, и лъэгущlэт ищlын щхьэкlэт, армыхъумэ абы зыхуигъэсэну, ар игъэщlэгъуэну аратэкъым. Итlанэми лlы щыпкъэхэр сыт щыгъуэ лъэхъэнэми щыlащ лъэпкъым и псэукlэр, я зэгурlуэкlэр, я хабзэр цlыху гъащlэм, тхыдэм и зэфlэувэкlам , и зыужьыкlам, ар къащlэным щхьэкlэ яджу, зэрагъапщэу, ар лъэхъэнэ зэмылlэужьыгъуэхэм зэрекlуэкlа, зэрыхъуа щlыкlэр щlэныгъэкlэ яубзыхуну, абы иджырей цlыхухэм гукъинэж къыхрагъэхыну.

Абы и щыхьэтщ блэкlа лlэщlыгъуэхэм адыгэхэм я гъащlэр, я псэукlэр, я зэхэтыкlэр и нэгу щlэкlа цlыху щэджащэ куэдым къащlэна тхыгъэхэр. Щхьэхуещэу, пцlырыпцlу, лъэпкъыр ягъэпыудын нэхъ мурад ямыlэу ди хабзэм, ди зэхэтыкlэм тетхыхьахэм я
lэдакъэщlэкl жэгъуагъэрэ икlагъэкlэ гъэнщlахэм ахэр куэдыщэкlэ къащхьэщокl, къызэрыщхьэщыкlри фlы и лъэныкъуэкlэщ.

Цlыхуу дунейм тетыр лъэпкъ гуэрхэм щыщщ. Ахэр псори машхэ, мэжей, мэгупсысэ. Абы и лъэныкъуэкlэ зэщхьэщыкlыныгъэшхуэ щыlэкъым. Ауэ ахэр я бзэ, я теплъэм имызакъуэу зэмыщхь зыщlыр хабзэ яхуэхъуарщ.

Зы лъэнукъуэкlэ;

– Я псэукlэ
– Я лэжьэкlэ
– Я шхэкlэ
– Я жейкlэ
– Я зыхуэпэкlэ
– Нэгъуэщl лъэнукъуэкlэ;
– Я гупсысэкlэ
– Я дуней еплъыкlэ
– Я щlэблэ гъэсэкlэ
– Напэ
– Укlытэ
– Нэмыс
– Цlыхугъэ жыхуэтlэхэм зэрыхущыт.

Адыгэхэм ядежкlэ а псори адыгагъэ, адыгэ хабзэм къызэщlиубыдэу щытащ.

Икlи адыгэ хабзэм уригушыlэ хъунукъым. Ауан халъхьэу пасэрейхэм я псэлъафэу щыта — къэбублэр хабзэщ — жыхуаlэр иджы ди гъащlэм и пщалъэ хъуами ярейщ. Лъэпкъым тхыгъэ щlэныгъэ щимыlа лъэхъэнэм, ар дауэрэ мыгъэщlэгъуэнми, ди хабзэр адыгэ псоми нэхъ зэдащlэрт, зэдагъэзащlэрт, хабзэ къутэ хъур ягъасэу ягъэlущу, яущийуэ. Абы щхьэкlэ адыгэ лъэпкъхэр зэкlэлъыкlуэурэ зэрыгъэсэжыр, лъэпкъ къэсыхункlэ цlыху гурыхуэхэр , фыкlуи феупщl, жыхуаlэхэр яlэт. Апхуэдэ нэхъыжьхэм щlэблэм ящыщу нэхъ набдзэнубдзаплъэхэр, нэхъ акъыл жан зиlэхэр хабзэм лейуэ
хуагъасэрт, щlагъэдэlурт. Итlанэ ахэр я ныбжь нэса иужьеlэ адыгэ хабзэм и гъуазэ нэсу къэувхэрт, мыр зэрыщытыр мыращ жиlэфу.

А къэлэн щхьэпэр игъэзащlэу яужь дыдэу адыгэхэм яlэгъэнщ Къэзанокъуэ Жэбагъы. Абы иужькlэ ди хабзэр жьэрутlыпщ, кlэрутlыпщ хъуагъэнущ. Икlи абы яхуещlэжаlакъым пщы хэгъуазэхэми, хеящlэхэми, джэгуакlуэхэми. Атlэми зэм зы лъэныкъуэкlэ, зэми адреймкlэ къыжьэхэуэ бийм цlыхур щхьэлажьэ ищlагъэнут. Къинэмыщlауэ а лъэхъэнэхэм щlыдзэри хамэ lуэху зехьэкlэр адыгэхэм я деж тепщэ щыхъуу щlидзащ. Абырэ адыгэ хабзэмрэ зэдэхъункlэ амал щыlэтэкъым, зэхэзехуэн ящlа лъэпкъ
ри хабзэм елlэлlэжакъым.

Мы яужь лъэхъэнэхэми адыгэ хабзэм и лъэныкъуэ зырызхэм куэд тетхыхьащ. Ауэ ди хабзэм къызэщlиубыдэ lуэхугъуэ нэхъыщхьэхэр зэщlэкъуауэ зэхуэхьэсыжауэ иджыри щыlэкъым.

Дауи нэхъыфlт адыгэ хабзэм утетхыхь, утепсэлъыхь нэхърэ бгъэзащlэмэ. Ауэ зэрыбгъэзэщlэнур умыщlэжу бгъэкlуэдыпэ нэхърэ тхыгъэ хъуауэ диlэмэ нэхъыкlэкъым. Абы къикlыркъым тхыгъэр мыкlуэдыжыну. Ар зэфlэптхъи, бгъэси мэхъу.

Мыкlуэдыжынур цlыхухэм ягу ираубыдауэ яхъумэрщ. Ар зэй зыщыдгъэгъупщэ хъунукъым. Мы тхыгъэр нэхъ зытегъэщlар адыгэ хабзэм щыщу

– цlыхухэм я зэхыхьэкlэ,
– я зэхэтыкlэ,
– адыгагъэ зэрызэрахьэ,
– нэмыс зэрызэхуащlырщ.

Ар нэхъыщхьэу къыщlэкlынущ цlыхур цlыхуу щытын щхьэкlэ.
Тхыгъэм лъабжьэ хуэхъуащ пасэм щыгъуэ адыгэ псэукlэм теухуауэ ятха тхыъэжьхэр, ди нэхъыжьыфlхэм адыгэ хабзэм щхьэкlэ къытхуаlуэтэжа гукъэкlыжхэр.

А лlыжь фызыжь губзыгъэхэр мыхъуамэ, ди хабзэр къуэтлъхьэжыну къыщlэкlынт.

– Ахэр дэтхэнэ зыри дыщэ кlанэт,
– дыщэ кlанэ мыхъуу дыщэ хъурейт,
– дыщэ хъурейми къыщымынэу дыщэ пхъуантэт.
– Ахэр жьыщхьэ махуэ хъун адыгэ дадэхэт, нанэхэт.
– Щlэблэр абы яхуэфэщэн Тхьэм ищl.

Итlанэщ лъэпкъыр лъэпкъу щызэф!этынур, щыпсэунур.
– Мыпхуэдэри щlыгъужыпхъэу къыщlэкlынущ. Мыр зы адыгэ къуажэ, хьэмэрэ

зы адыгэ лъэпкъ яхэлъу, зэрахьэу щыта хабзэкъым. Мыр адыгэ
– псоми
– Къэбэрдейми
– Беслъэнейми
– Бжэдыгъуми
– Абадзэххэми
– Кlэмыргуейхэми
– Шапсыгъхэми
– Мамхэгъхэми

Хамэ къэрал щыlэ адыгэхэми дагъэтхыжкlэрэ зэхуэтхьэсыжауэ аращ. Мыпхуэдэ хабзэ дэ диlэкъым, хьэмэрэ мыпхуэдэ хабзэ къэнащ, жаlэу жылэ щхьэхуэхэм адыгэ лъэпкъ щхьэхуэхэм щыщхэр щlызэдэуэни, щlэныкъуэкъуэни мыбы хэлъкъым. Фызэ-
щымыхьэ, зывмыгъэгусэ, зывмыгъэкlэрахъуэ. Мы хабзэу щытахэм нэхърэ нэхъ дахэ къэнамэ, фщlэмэ, фиlэмэ кхъыlэ лъэпкъым хуэфхъумэ, щlэблэм евгъащlэ, зефхьэ, зыщывмыгъэгъупщэ. Ауэ ди щlалэгъуалэр зыщlэвгъэдэlун, ди сабийхэр адыгагъэм, цlыхугъэм зэрыщlэфпlыкlын фимыlэмэ, мы тхыгъэр пэублэ фхуэхъун къудейуэ
аращ дызэрыщыгугъур.

Цlыхухъур цlыхухъущ, бзылъхугъэр — анэщ, щхьэгъусэщ, шыпхъущ. Ахэр сытым щыгъуи гулъытэ хуейщ.Гъащlэщlэ къэбгъэхъун нэхърэ нэхъ гугъурэ нэхъыфl рэ мы дунейм сыт щыlэн? Итlанэ а гъащlэщlэр къэбгъэхъу къудейкlэ зэфlэкlыркъым.

Ар пlын, гъэсэн хуейщ, цlыху хуэдэу, адыгэлl хуэдэу дунейм тетын, адыгэ хабзэр игъэбжьыфlэн, игъэдахэн хуэдэу. Абы щхьэкlэ сытри блэжь хъунущ, укъимыкlуэту укъэмыланджэу. Адыгэбзэ уеджэн зэрыхуейри абы хэхьэу. Арыншамэ адыгэ хабзэм сыт къикlын, адыгэбзэр лъэныкъуэ едгъэзмэ? А тlур зыкlэрыпч хъунукъым. Итlанэ
адыгэ щыlэжынукъым.

Мо лъэпкъым дыхэгъуэщэжынути, мы лъэпкъым дыхэшыпсыхьыжынути жыпlэу цlыхур бгъэшынэ хъунукъым. Зэгупсысыпхъэр а пфlэуlуэдым хуэдэ нэгъуэщlхэм зэрамыlэрщ.

Дыщэр чэзапуlэ ягъэунэхумэ, цlыхур
– Адыгэ хабзэ
– Адыгагъэ
– Адыгэ нэмыскlэ псыхьын хуейщ.
– Мы сыхьэтуlэ а фlыгъуэм нэхъыфl щыlэкъым.
– Дыхуэвгъэсакъ абы.
– Ди хабзэмрэ ди бзэмрэ —
– Дэращ, ди блэкlарщ, ди нобэрщ, ди къэкlуэнурщ.

Къизытхыкlыжар Щокъул Илхьэнщ.