Ali İhsan Aksamaz

“Kardeşliği canlandırmak istiyorum!”

Birinci Bölüm: https://circassiancenter.com/tr/megrel-mutfagi-dunyanin-cok-zengin-mutfaklarindan-biri-1/
İkinci Bölüm: https://circassiancenter.com/tr/givi-g-karcava-soylesisi-2-bolum/
Üçüncü Bölüm: https://circassiancenter.com/tr/givi-g-karcava-soylesisi-3-bolum/

Ali İhsan Aksamaz: Biraz da Gürcistanın Megrellerinden bahsedelim, olur mu?! Gürcistanın hangi bölgelerinde yaşıyorlar? Evet, Megreller Gürcistanın her kentinde yaşıyorlar. Bunu sormuyorum. Tarihsel ve toplu olarak nerede yaşıyorlar? Bunu soruyorum? Lazlar da öyle. Lazlar da Gürcistanın her kentinde yaşıyorlar. Öyle biliyorum. Ancak günümüzde Lazlar Gürcistanın bir köyünde toplu olarak yaşıyorlar. Yalnızca karşıki Sarpta toplu olarak yaşıyorlar. Çok yıllar önce, 150- 200 yıl önce diyeyim, buralı Lazlar, şimdiki Abhazyaya, o zamanın Çarlık Rusyasının toprağına, para kazanmak için gidiyorlardı. Öyle biliyorum. 19. yüzyılda buradan Abhazyaya gitmiş ve yerleşmiş göçmen işçi Lazların 20. yüzyıl başındaki sayısı az değil, çoktu. Öyle biliyorum. Abhazya Lazlarının orada köyleri de vardı. Lazların oradaki köylerine ilişkin bilginiz var mı? Oradaki Lazların eski ve şimdiki nüfuslarına ilişkin de bilginiz var mı? Oradaki Lazların soyadlarını biliyor musunuz? Stalin iktidarının yanlış politikaları sebebiyle, Abhazyada çok Laz kalmamıştı. Oradan yine Türkiyeye gelmiş Lazların Abhazyada toprak- ev- tarlaları vardı. O gelen Lazlardan bazılarının ellerinde, Abhazyadaki toprak- ev- tarlalarına ait tapu- belgeler hâlâ mevcut. Lütfen, Abhazya Lazlarına ilişkin de bilgi verin!

 Givi G. Karçava: Megreller, eski zamanlarda şimdikinden daha büyük topraklarda yaşıyorlardı. Bugünkü Batı Gürcistan ovası tamamen Megrellerin yani, Megrel Lazlarındı. Bu durumu, bu toprakların eski yer adları bize açıkça gösteriyor. Bugün artık oralarda Megreller yaşamıyor, ancak köy, mahalle, nehir, tepe, tarla adları günümüzde de Megrelce. Guria, İmereti ve Aç̆ara topraklarından bahsediyorum. Bu vilâyetlerde bugüne kadar yaşayan Megrel- Lazca adlarından bazılarını sıralıyorum: Cixaişi, Didi Cixaişi, Qumuri, Dixaşxo, Oragve, Oragveti, Oxoce, Oçxamuri, K̆int̆rişi, Oğaskura, Çxenişi, Noğa, Obuci, Rondişi, K̆inçxa, K̆inçxaperdi, Lepilie, Suxça, K̆ont̆uati, Dobiro, Kvaqude, Oç̆opa, Onç̆eişi, Geguti, Opurçxeti, Opşk̆viti, Cimast̆aro, T̆qaçiri, Kvilişori, Gadidi, Oncoxeti, Ç̆qvişi, T̆obanieri, Mikeleponi, Sk̆anda, Ç̆anç̆ati, Ç̆inati, Ç̆anieti, Ç̆qonagora, Xacalia, Cixeti, Çkuni, Ompareti, Ormeti, Cixanciri, K̆vaç̆alati, Melekeduri, Žimiti, Cumati, Kakuti, Onç̆iketi, T̆obaxça, K̆vabğa, Zeniti, Ç̆axati, K̆ondidi, Sk̆ura, K̆irnati, Maradidi, Sk̆urdidi ve diğerleri. Hepsini şimdi hatırlayamıyorum. Ancak burada yazdıklarım, bu bölgedeki yer adlarının yalnızca yüzde biri. Ancak bugün Megreller oralarda yaşamıyor. Megreller,  yine Abhazyada yaşıyorlar. Abhaz milliyetçi ideolojisi, “Megreller bu topraklarda hiç yoktu, onları buraya Lavrenti Beria yerleştirdi,” diyor. Bu yalan. Türkiyenin Lazları da bunu bilsin, yalnızca Abhaz resmî propagandasına kulak vermesinler. Lavrenti Beria döneminde Abhazyaya yerleşen Megreller de var, tabii. Ancak Megreller tarih boyunca hep Abhazyada Abhazlar ve Svanlarla beraber yaşıyorlardı. Abhazlar ve Svanlar Abhazyanın yüksek kesimlerinde yaşıyorlardı; Abhazya ovası deniz kıyılarında Megreller vardı. 1864-1867 yılları arasında Çarlık Rusyasının, Türkiyeye ve Suriyeye sürdüğü Abhazlar arasında Megreller de vardı.  Bazıları Abhazlaşmış ve Müslümanlaşmış, bazıları da Abhazların köylerinde yaşıyordu. Orada Gürcüler de vardı, Lazlar da. Abhazyadan o zaman gelen muhacirlerin listeleri mevcut. Bu listelerden bazı Megrel, Gürcü ve Laz adlarını da size okuyacağım şimdi: Ç̆itanava, Lomia, K̆ik̆naže, Tintoğli, Lazoğli, Sabek̆ia, Xalvaşi, Ç̆k̆adua, Gabelia, Gergalia, Tordua, Bedia, Paçulia, Lagvilava, Rgvalia, Kutelia, Çxaçxalia, Lazaria, Pilia, Bagatelia, Gvaramia, Cocua, Cincia, K̆obaxia, K̆vek̆vesk̆iri, Malania, Xaxubia, Gunia, Toria, Ç̆olok̆ua, K̆iria, Cincolia, Bamburaže, Logua, Kardava, Sekania, ʒaʒua, P̆ap̆ava, Vardania, Xorava, Çkot̆ua, Çangelia, Bocgua, Ark̆ariže, Koriže, Qurdgelia, K̆uk̆ava, Saria, Uçana(va), Mixelia, Marxolia, Mat̆ua, Kantaraia, Saçinaia, Kvaçaxia ve diğerleri. Bunlar Turkiyeye, Suriyeye, Ürdüne ve diğer yerlere sürülmüş muhacirlerin soyadı. Karçavalar da varmış Türkiyede, öyle duymuşluğum var. Vaziyet böyle. Dediğim gibi, Abhazyada halklarımız hep beraber yaşıyordular. Ancak 1993’den sonra Abhazyadan Megreller sürüldü ve 1998’de yalnızca Gal/ Samurzaqan vilâyetine döndüler. Böylece bir zamanlar, o topraklarda yaygın olarak yaşayan Megreller, günümüzde iki nehir arasında, yani İngiri ile ʒxenʒ̆qari arasında yaşıyorlar şimdi.  Abhazyada Lazlar da vardı, Tabii. ʒxara, Şubara, Pşaltiluği adlı köylerde, Oçamçirede ve Sohumda yaşıyorlardı. Sonra, Stalin iktidarının politikalarıyla, başka halklarla beraber Orta Asyaya sürdüler. Bu, siyasî bir anlaşmaydı. Çok kötü bir anlaşma. Sınır yakınında yaşayan veya Türkçe konuşanları veya Türkçe bilmeyen milletleri 1944’de aldılar ve Orta Asyaya yerleştirdiler: Axalʒixuri Türklerini,  Müslüman Gürcüleri, Hemşinlileri, Kürtleri, Terekemeleri ve bazı Lazları da sürdüler. Çeçenler ve İnguşları da sürdüler. Lazlar, Çeçenler ve İnguşlar, Stalin öldükten sonra ülkelerine döndüler. Axalʒixuri Türkleri ve Müslüman Gürcüler sürüldükleri yerde  kaldı.  Abhazya Lazlarından bazılarının adlarını biliyorum, tabii: Tamazoğli, İak̆uboğli, Ç̆anoğli, Poʒxoroğli, Xazirişi, K̆alat̆aloğli ve diğerleri. Bunlar bugün de Abhazyada yaşıyorlar, ancak çoğu Lazlığını bilmiyor, Lazca bilmiyorlar ve Abhaz olduklarını söylüyorlar. Bundan başka, Lazlar Zugdidi Vilâyetinin bir köyünde, Anak̆liada, sahil kesiminde yaşıyorlar. Onlar da Lazcayı unuttular; 1900’lü yıllarda doğanlar Lazcayı biliyordu. Ancak bugün onlardan kimse Lazcayı bilmiyor. Megrelce konuşuyorlar ve kendilerini de Megrel sayıyorlar. Bunların soyadları da şöyle: Reizoğli, Tik̆anoğli, Maç̆axeloğli, Odabaşoğli, Kvaxuloğli ve diğerleri.

Ali İhsan Aksamaz: Abhazyanın bazı Abhaz ve Megrel aileleri aynı soyadını taşıyor. Belki de aynı soyadlı Abhazlar ve Megreller Gürcistanın diğer bölgelerinde de yaşıyorlar. Bilmiyorum.  Ne bileyim?! Fakat bazı Abhaz ve Megrel aileler aynı soyadını taşıyor. Bunu biliyorum. Bu durum ne zaman ve nereden ortaya çıkmış? Dede ve babamın doğduğu köyün adı Şanguli. Abhazyada Şangulia soyadlı Abhaz ve Megrel aileler de var. Öyle biliyorum. Nereden ortaya çıkmış bu durum? Siz biliyor musunuz?

Givi G. Karçava: Şangulia soyadına ilişkin bilgim yok. “Şangu”, Megrelce bir üzüm asması çeşidinin adı. Megrelcede “Şangua” ve “Şangulia” esmer insana deniliyor. Abhazcada bir anlamı var mı, bilmiyorum.

Megrellerin ve Abhazların aynı soyadları var, evet. Megrellerin içinde Abhaz soyadı taşıyan insanlar var. Yani Megrelleşmiş Abhazlar: Şxvaʒabaia, Laʒuzbaia, Xint̆k̆baia, Butbaia ve diğerleri. Fakat Abhazların içinde Abhazlaşmış Megreller daha çok. Benim bildiğim, Abhaz milletinin yüzde altmışı Megrel soyadı taşıyor. Abhazlaşmak ve Megrelleşmek eski zamanlarda normal olaylardandı: Biz komşuyduk ve aynı toprak üzerinde yaşıyorduk, birbirimizle evleniyorduk, birbirimize çocuklarımızı büyüttürüyorduk (bu geleneğe “morduoba” diyorlardı). Bundan dolayı da böylece Abhazlaşıyorduk ve Megrelleşiyorduk. Böyle şeyler yalnızca Abhazlar ve Megreller içinde değil,  başkalarıyla da oluyordu. Meselâ, Megrelyada Megrelleşmiş Svanlar çok. Damadım Svan. Dedesi, Megrelyaya köyünden inmiş ve çocukları Megrelleşmiş. Megrelyada Guryalılar, İmeretililer, Aç̆aralılar da var, hepsi Megrelleşmiş. Yani eski zamanlarda insanlar birbirlerini ayrı görmüyorlardı. Çünkü aralarında kardeşliği dayanan kültürel bir hayat vardı. Megrel, çocuğum Abhazca öğrenmesin, Abhazlaşmasın diye düşünmüyordu. Abhaz da öyle. Benim soyadımı taşıyan Abhazlar da var, Karçavalar. İnternetten onlardan birini tanıdım, konuştum. Abhaz olduğunu söylüyordu ancak Abhazcayı iyi bilmiyordu, Megrelceyi de iyi bilmiyordu. Benden, kendisiyle Rusça konuşmamı istiyordu. Sonra beni davet etti. Bana, “sınırı geçebilirsen gel, misafirim ol,” dedi. Dedesinin çok mutlu olacağını söyledi. Ben de, “dedenle de Rusça mı konuşacağım?” diye sordum. “Hayır,” dedi, “tabii, ben Abhazca bilmiyorum. Dedem de Abhazca bilmiyor. O Megrel. Yalnızca Megrelce konuşuyor,” dedi. Tabii, ben şaşırdım. “Deden Megrel, sen Abhazsın. Hiç öyle nasıl olur?” dedim. “Sonra böyle oldu. Ne yapayım,” diye bana kısa bir cevap verdi. Ben böyle insanları da tanıyorum. Megrelce soyadı taşıyor, aynı aileden bir kardeş kendisini Abhaz sayıyor, diğeri Megrel olduğunu söylüyor. Yavaş yavaş, Sovyet döneminde Abhazlaşmak bir siyasî uygulama haline geldi. Bir yandan yalan propaganda yapılıyordu ve Megreller ile Abhazlar birbirlerine karşı kışkırtıyorlar, bölüyorlar, “siz farklısınız, düşmansınız,” diyorlardı. Her iki kesimde de yalan tarih yazılmaya başlandı. Yalnızca Abhaz tarafından değil, bizim taraftan da yalan yazmış olanlar var. Sonra da propaganda, görevini lâyıkıyla yerine getirdi ve insanları birbirlerine karşı kullandılar.

Şimdi, soyadı Megrelce olan Abhazlar, bunu söylemeye razı olmuyorlar, utanıyorlar. Bazıları, Megrelden geldiklerini beğenmiyorlar. Onun için de, soyadlarının Megrelce olmadığı göstermek için bir şeyler uydurup yazıyorlar. Bu komik. Yıl 2021. Başka bir zaman. Başka bir dünyada yaşıyoruz. Milliyetçi ve şovenist düşünceyi terk etme zamanı artık. Adamın soyadı; Ç̆itanava, Ç̆k̆adua, P̆ap̆askiri, K̆ut̆alia. Dolayısıyla da soyadım Megrelce değil diye nasıl söyleyecek? “Ç̆k̆adua” soyadına nasıl bir köken bulacak? “Ç̆k̆adu”, Lazca “mç̆k̆adu”. Siz de biliyorsunuz. “Ç̆k̆adu[v]a”, eski bir soyadı. Bu soyadını taşıyan Svanlar da var. Fakat Megrel olduklarını biliyorlar ve inkâr etmiyorlar. Hopada, Peroniti köyünde de varmış bu soyadı: Mç̆k̆adular, Mç̆k̆aduoğli diyorlarmış. Abhaz Ç̆k̆adualar da var,  fakat bazıları “soyadımızdaki “Ç̆k̆adu” ve Megrelcedeki “Ç̆k̆adu” aynı değil,” diyorlar. Bu ayıp ve artık bu davranışı sonlandırma zamanı.  Sen Abhaz olacaksın, bu sorun değil, kimi istersen o olacaksın, ancak kendi geçmişini inkâr etmek iyi bir davranış değil. Zugdidide onca Rum aile yaşıyor, ayrıca Ukraynalılar var, Çerkesleri de biliyorum orada. Onlar Megrel, belki de benden daha iyi Megreller. Ancak nereden geldiklerini hepsi biliyor, geçmişlerinden utanmıyorlar.

Abhaz soyadları için şöyle söyleyebilirim: Abhaz soyadları geleneksel olarak şu soneklerle biter: “-ba” (Tarba, Ç̆anba, K̆ap̆ba), “-pş” (Bagapş, T’rapş), “-ipa” (İnal-ipa). Megrel soyadları da geleneksel olarak şu soneklerle biter: “-ia” (Pilia, Gunia, Baramia), “-aia” (Sanaia, Xelaia, Gergaia), “-ava” (Karçava, Luk̆ava, P̆ap̆ava), “-u[v]a” (Kortu[v]a, Çuxu[v]a, T’ibu[v]a),     “-skiri” (P̆ap̆askiri, K̆vek̆veskiri, ʒ̆uleiskiri), “-ç̆k̆ori” (Gegeç̆k̆ori, P̆aç̆k̆oria, Vadaç̆k̆oria). Her Megrel soyadı, Megrelyanın bir köyünde, “Cincixat̆i”de mevcut, “Cincixat̆i” denilen soyadı ikonunun yer aldığı kilise. Her yıl oraya gidiyorlar ve dua ediyorlar. Soyadımın „Cincixat̆i“sı Megrelyanın ormanlık “Lekarçe” adlı bir köyünde. O köye Megrel Karçavalar, Guryalı ve Meskhi Karçavalar geliyorlar ve dualarının pagan adetlerine göre yerine getiriyorlar. Abhaz Karçavaların da yüreği var, ben biliyorum. Ancak onların içinden bazıları, “Biz Megrel değiliz, biz Karçava değil, “Karaçay”dan gelmeyiz, “Karaçay” Türklerindeniz, Megrel Karçavalar ile bir akrabalığımız yok,” diyorlar. Yani, siyasî propagandanın yaptığı işte böyle oluyor.  Adam kökenini inkâr ediyor ve dedesinin Megrel olduğunu söylemektense, Türk olduğunu söylemek hoşuna gidiyor.

Ne diyeyim, uzun yazdım, fakat bu sorun, yüreğimiz ağrıttığı için böyle oldu. Ben Abhazları çok seviyorum. Abhaz dili ve kültürünü de çok seviyorum. Ortak tarihimizi seviyorum ve bu kardeşliği canlandırmak ve köprüler kurmak istiyorum. Aklımızı ortadan kaldıran, hafızamızı silen ve bize birbirimizi öldürten yıllar artık geride kaldı. Şimdi barışın, sevginin, birbirimize kulak vermenin, birbirimizin acısını paylaşmanın, birbirimizin ortak menfaatlerini için birlikte çalışmanın vakti artık. Abhazların gündelik hayatı, kültürü, düğünü, taziyesi, ekmesi- biçmesi, oyunları, sofrası aynı Megrellerinki gibi, Abhazlara bizden yakın olan hiç kimse yok. Bizler aynı şekilde düşünüyoruz.

Ali İhsan Aksamaz: 2008 miydi, 2009 muydu, şimdi iyi hatırlamıyorum. Diğerleriyle beraber siz bir dergi yayınlamıştınız. Başta aşağı Megrelceydi. Adı “Mapşalia/ Bülbül” idi. Gürcistandaki bazı kimseler size reaksiyon gösterdiler. Size bölücülük yapmamanızı söylediler. Öyle hatırlıyorum şimdi. Neydi? Niçin size reaksiyon gösterdiler? Şimdi de “Skani/ Senin” adlı dergiyi çıkartıyorsunuz. Bu dergi de baştan aşağı Megrelce. Şimdi de oradaki bazı insanlar size yine reaksiyon gösteriyor mu? Yine reaksiyonla karşılaşıyor musunuz?

Givi G. Karçava: O günleri gayet iyi hatırlıyorum, tabii. Abhazyadan sürülen bir Megrel şair vardı,  Ramaz K̆up̆rava. 2010’da vefât etti; Tanrı rahmet etsin. Çok iyi bir adamdı; bize çok güzel şiirler ve makaleler bıraktı. Hatırladığım, 2005’te birbirimiz tanıdık ve iyi birer dost olduk. Sonra, Ramaz, bir gün bana “bir Megrelce gazete çıkartalım,” dedi. Ben de kabul ettim.   Paramız yoktu, bilgisayarımız yoktu, hiçbirşeyimiz yoktu. Ben o zaman öğrenciydim. Ramaz, Birleşmiş Milletlerin Abhazyadan mülteci gelenler için yaptığı baraka bir evde yaşıyordu, fukaraydı. Gazetenin bir sayısını çıkartmak için bize 200 Lari gerekiyordu.  O zamanın parasıyla bu para 100- 120 dolar kadardı. O kadar paramız yoktu. Oturduk ve makaleleri elimizle yazdık, bir araya getirdik. Ramaz, bir kız tanıyordu; makaleleri ona verdi, “bunları bana bilgisayarda yazılı hale getir,” dedi. Kız da, makaleleri bilgisayarında yazdı.  Başka biri, derginin mizanpajını yaptı, parasız. Matbaaya verdik, 100 müydü, 200 müydü, hatırlamıyorum. Böylece  “Mapşalia/ Bülbül” yayınlandı.    Reaksiyon gösteren çok kişi oldu. 1930’lu yıllarda çıkan gazetelerden sonra, bu ilk Megrelce gazeteydi. 21. yüzyılın ilk Megrelce gazetesi sayılıyordu. Ultra milliyetçiler, “Bunlar ayrılıkçı, Gürcistanın düşmanı, Rusların işini yapıyorlar,” diye bize saldırdılar. Ramaz, o adamlarla bir sıkıntı yaşamış. Şöyle demiş: “Bu dergisini fikir babası benim.  Herşeyi ben yaptım. Givi G. Karçava, bilgisayar kullanmayı bildiği için ondan yardım istedim, o da yalnızca bu konuda bana yardımcı oldu. Artık o çocuğun yakasından düşün, peşini bırakın.” Ben bunu sonradan duyunca kızdım, “niçin bana söylemedin,” dedim. Ramaz da bana, “Ben zaten yaşlı bir adamım, artık hayatım bitti sayılır, ne olacaksa, bana olsun. Birşeyden korkmuyorum. Ancak sen daha gençsin. Üniversitede okuyorsun. Sana saldırırlarsa, adını bölücüye çıkartırlarsa, bu senin ilerki hayatında sana zarar verecek. Seni çıkacağın yolda engelleyecek,”dedi. Ramaz K̆up̆rava, beni bu anlayışıyla bir belâdan kurtardı. 2010’da  Ramazın evi yandı, iki küçük çocukla sokakta kaldı. Ardından da yüreği dayanmadı; vefât etti. Ramaz, böyle büyük bir adamdı.

Bugün, baştan aşağıya Megrelce bir dergiyi, “Senin/ Skani”yi çıkartıyoruz. Kötü tepkiler var, tabii, ancak o “Bülbül /Mapşalia”yı çıkarttığımız yıldaki kadar değil. İnsanlarımız gelişti. Yeni kuşak geliyor. Onlar, dünyaya daha başka bir gözle bakıyor. Meselâ, 2005’de Megrelce gazeteye ilişkin yorumların yüzde sekseni olumsuzsa, bugünkü yorumların yüzde sekseni olumlu. Megrelce gazeteden korkan insanların çoğu da, bunun bir sorun olmadığını, bir devlet içinde bir başka dilin de yaşama hakkı olduğunu anladılar. Ultra milliyetçiler de var, tabii, onlar bir yere gitmedi, ancak o kadar güçleri yok.

Ali İhsan Aksamaz: 1930’lu yıllarda da, Sovyetlerin kısa bir döneminde de baştan aşağı Megrelce gazeteler yayınlanıyordu orada.  Megrelce kitap ve broşürler de yayınlanıyordu o zamanlarda. Ancak Megrelce yazmak ve yayınlamak kısa süre sonra yasaklandı. Öyle hatırlıyorum. Sovyet iktidarı önce neden Megrel yazılı edebiyatına destek verdi ve sonra da Megrelce yayınları niçin yasakladı? Ne kadar sürdü bu kötü durum? Sovyet iktidarı Abhazya Lazlarına da önce dilleri konusunda destek oldu, sonra da Lazca yayınları yasakladı. En sonunda da Sovyet iktidarı, Lazları Abhazyadan Türkiyeye kaçırttı. Bazı Lazları Kazakistana veya Sibiryaya sürdü.  Niçin? Ne suçları vardı? Müslümandılar da onun için mi? Siz o kara günlere ilişkin ne düşünüyorsunuz?

Givi G. Karçava: Eski olaylara ilişkin ne diyeyim. Benim bildiğim,  o zaman öyleydi. Önce hak verdiler, sonra da ayrılıkçılığa yol açacak diye Megrelce-Lazca gazeteleri kapattılar.  İsak̆i Jvania, sapına kadar Bolşevik bir insandı; iyice kullandılar, sonra da ‘sağcı oldu, teröristlerle işbirliği yapıyor’ iddiasıyla öldürdüler. Sovyetlerin Bolşevik iktidarı, işte böyle bir şeydi: Dalkavuk, sahte ve parazit, otoriter bir devlet.

Ali İhsan Aksamaz: Megrelcenin yaşaması yalnızca Megrelce için değil, Lazca için de çok önemli. Megrelce ölünce, Lazca da ölecek; Lazca ölünce, Megrelce de ölür. Böylece de yalnızca kardeşliğimiz değil, insanlık da ölür. O sebeple de Megrelcenin yaşaması çok önemli. Biraz da “Megrelce Vikipedia”dan bahsedin, lütfen! Bu proje ne zaman, nereden ortaya çıktı?

Givi G. Karçava: Doğru söylüyorsunuz. Megrelce ve Lazca birbirine bağlı ve biz birbirimize yapışığız, tek yüreği olan Siyam ikizleri gibiyiz: Biri ölünce, diğeri de hemen ölür. O sebeple de birbirimize umutla bakıyoruz. Lazların başarısı, bizim başarımız, bizim başarımız Lazların başarısı. Megrelce Vikipedia projesi 2007’de doğdu. Gürcüce Vikipedianın editörlerinden biri, beni uzaktan tanıyordu, Megrelcenin emektarı olduğumu biliyordu. Bir gün bana yazdı: “Böyle- böyle yapalım, Megrelce Vikipedia projesine hayat verelim,” dedi. Böylece başladık. Megrelce Vikip̆edia inkübatör içindeydi. Oradan düzeltiliyordu, eklemeler yapılıyordu.  Sonra, ben bu işi yalnız başıma yaparken, tanıdığım, tanımadığım insanlara söyledim. Bir grup kuruldu. Giga Kavtaradze, Giorgi Gaxaria, Data Mania, Giorgi Kantaria ve diğerleri çok çalıştı. Bir sürü makale yazdılar. Sonra, 2011’de Vikip̆edianın merkezi, Megrelce redaksiyonu örgütledi ve inkübatör dışına çıkardı. Bugün, Megrelce Vikipedia, Kafkasya dilleri Vikipediaları listesinde beşinci sırada: Devlet dilleri olan Azerbaycan Türkçesi, Gürcüce, Ermenice ve Çeçenceden sonra Megrelce geliyor. O diller devlet dilleri ve onların Vikipedialarında 50-100 kişi çalışıyor. Megrelce Vikipediayı 2-3 kişi yönetiyor fakat yine de güçlü. Ben, o yıllarda Lazca Vikipedia projesini de inkübatörde kurdum. Laz aydınlarına kaç defa söyledimse de, hiç biri bana kulak vermedi. Hâlbuki, “proje hazır, girin de çalışın, projeyi makalelerle doldurun. Sonra da kendi adıyla örgütleyelim,” dedim. Ancak kimse bir şey yapmadı. Bu sebeple bugün yüreğim hâlâ yanar.

Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de derginiz “Senin/ Skani”den bahsedin bize, lütfen! “Megrel Dil Derneği”nden bahsedin! Megrelceyi yaşatmak amacıyla koronavirüs günlerinde neler yapıyorsunuz?

Givi G. Karçava: 2020 Martının 20’sinde, ben ve Giga Kavtaradze, çok uzun zamandan beri içimizde ukde olan bir şeyi yerine getirdik ve  “Megrel Dil Derneğini” kurduk. Günümüzde kültürel işler yaparken, dernek insana gerekiyor. Derneği kurduk ve Megrelceyi seven insanlara, Megrelce için bir şeyler yapacak insanlara haber verdik. Onları dernekte bir araya topladık. İlk yaptığımız iş de dergimiz “Senin/ Skani”yi çıkartmak oldu, baştan aşağıya tamamen Megrelce bir dergi. Megrelceyi yaşatmak için, Megrellere anadilleriyle haber vermek için. Giga Kavtaradzenin şiir kitabını yayımladık.  George Orwell’in “Hayvan Çiftliği”ni yayımladık. Başka projelerimiz de var, tabii. Ancak Koronavirüs günleri bize çok eziyet çektirdi. İşlerimizi kaybettik. Şimdi de kötü durumdayız. O sebeple de aklımızda olan diğer kitapları ve diğer şeyleri yayınlamaktan biraz uzak duruyoruz. Fakat bu kötü durum değiştikten sonra, derneğin yeni bir güç ve yeni bir ruhla çalışacağına inanıyorum.

Ali İhsan Aksamaz: Günümüzde, Türkiyede birisi, Lazlardan bahsedince, Gürcistanın Megrelleri de değil, yalnızca bizdeki ve sizdeki Lazlar anlaşılıyor. Biz biliyoruz ki, Roma-Bizans tarihçileri, kitaplarında Lazlardan bahsediyor; bunlar bugünün Lazları değil, o zamanın “Megrelleri”ydi.  Yine biliyoruz ki 6. yüzyılın Megrelleri ve Lazları, aynı kökenli, aynı dilli halktı. Tarih içinde Lazlar ve Megrellerin tek bir siyasî iradesi yoktu. Ancak vardılar. Yine de varlar. Megrel- Laz- Ç̆anilerin çok eski ortak tarihlerinden de bahsedin, lütfen!

Givi G. Karçava: Bu son derece normal bir durum. Megrel- Lazların, tarihte farklı farklı adları vardı. Bazen adımız Kolh, bazen Egrisli, bazen Laz ve bazen de Megreldi. Sonra bölündük, siz o tarafta biz bu tarafta kaldık. Fakat bu etnonimlerin tarihî hafızası bizlerde yine de kaldı. Meselâ, Bir Megrele, Lazın adını söyleyince, kim ve ne olduklarını hemen anlatır. Birisi, bana bunun tarihî bir hafıza olmadığını, Gürcistanda mekteplerde okuttukları için Megrellerin bunu bildiğini söyledi. Evet, bizim okullarımızda Kolhların kim olduklarını, Lazların ve Megrellerin kim olduklarını, nerede yaşadıklarını, eskiden hangi devletlere sahip olduklarını öğretiyorlar. Fakat Türkiyedeki okullarda bütün bunları kimse öğretmiyor, öğretmiyordu; Lazlar yine de Megrelin adını biliyorlar. Ben Lazistanda çok gezdim. Siz de biliyorsunuz, yaşlı teyzeler ve amcalarla konuştum. Onlardan etnografik malzemleri derleyip kayıt altına aldım. Megrelin kim olduğunu onlara sorduğumda hepsinin haberi vardı. “Biz Megrellerden gelmeyiz, bizim eskilere Megrel deniyordu. Buralarda Megreller oturuyordu,” şeklinde bana anlatımlarda bulunuyorlardı. Bugün de öyle. İşte bu tarihî hafıza. Bu bize neyi gösteriyor? Bu bize, eskiden aynı halk olduğumuzu ve birbirimizden ayrıştıktan sonra da bir halk olarak kaldığımızı gösteriyor.

Ali İhsan Aksamaz: Megreller yalnızca Abhazyada değil,  Megrelyada da çok çok eziyet çektiler. Edvard Şevardnadzenin iktidarı da, Megrellere çok eziyet çektiriyordu. Bu zalimliğin sebebi neydi?  Megrelleri, bir yandan fiziksel olarak ortadan kaldırıyorlardı, diğer yandan da Megrelceyi ortadan kaldırıyorlardı. Neden?! Acaba bütün dünyada bu kadar sahipsiz ve bahtsız bir halk bulunur mu?

Givi G. Karçava: Bu çok zor bir olay. Bu, Rusyanın provakasyon plânıydı. Şevardnadzeyi Gürcistana Rusya gönderdi. Gamsahurdiayı iktidardan düşürdükten sonra, Rusya, Şevardnadzeye destek verdi. Meselâ, 1993’de Rus amiral Balt̆ininin askerleri, Paşı ele geçirdiler ve Şevardnadzeye yardım etmek için Megrelyaya girdiler. Bir yandan da, hapishanelerden suçluları tahliye ettiler ve Abhazya ve Megrelyaya gönderdiler. Zviad Gamsahurdia Megreldi ve bütün Megreller kendisini desteklediği için Megrelyaya büyük eziyet çektirdiler. O zamanların söylemi şöyleydi: “Zviad Megrel. Megreller, Zviadı destekliyor. Zviadı, köylerinde barındırıyorlar. Merkeze karşı çıkıyorlar.  Megrellere gereken cevap verilecek.” İşte bu sebeplerle Megrelyaya girdiler ve millete çok eziyet çektirdiler. Onların içinde bazı Megreller de vardı. Bunu illâ Söyleyeceğim: Bu bizim halkımızın, devletimizin ayıbı. Gürcistan tarihindeki en büyük kara leke. Sonra, eziyet çektirenlerden çoğunu hapislere attılar yine de. Çoğunu öldürdüler veya öldü. Bu suçlulardan bazıları sonraki yıllarda çıktı ve “bize kötü bu işleri yaptılar, o kötülükleri yanlışlıkla yaptık. Bizi affedin,” dedi. Gerçekten de kötü günlerdi. Ben çocuktum. Hatırlıyorum. Megrelleri ve Megrelyayı niçin dışladıklarını anlamıyordum. Bizden ne istediklerini bilmiyordum. Bunların, Abhazyaya savaşmaya giderken, Megrelyada insanlara neden eziyetler çektirdiklerini, neden yakıp- yıktıklarını ve insanları neden öldürdüklerini anlamıyordum. Bu büyük bir cinayetti, büyük.

Ali ihsan Aksamaz:   Gürcü Kilisesi, Laz Hıristiyan Şehitler için bir ikon ihdas etti. Yine Gürcü Kilisesi, 12 Mayısı da Laz Hıristiyan Şehitler günü olarak duyurdu. Her 12 Mayısta Gürcistan Milleti, Gürcistanın bütün kiliselerinde Laz Hıristiyan Şehitlere dua ediyor. Mamula Osmanidze Tandilava da bu dinî ayini bir kitapta duyurdu. Bazı Laz aydınları,  da bu olup bitenlere reaksiyon gösteriyor: “Bu yalan bir haber. Gürcü Kilisesi yalan söylüyor ve Kartvelistlik yapıyor. “ O, ‘Dudi k̆vata/ Baş kesimi’ değil, ‘Mtuti k̆vata/ Ayı merdiveni’. Bu kelime oyunu,” diyorlar. Bu olay nedir? Siz biliyor musunuz?

Givi G. Karçava: Bunu ben de sizden, Lazlardan öğrendim. Hopada bu konuyu sorduğum herkes, o yerin “Mtuti k̆vata/ Ayı merdiveni” adını taşıdığını söylüyor;  “Dudi k̆vata/ Baş kesimi” diye bir yeri duymuşluğumuz hiç yok,” diyorlar. Laz şehitlere ilişkin Gürcü Kilisesi şunları söylüyor: “Bazı Lazların Hıristiyan olduklarını belirten bazı eski kayıtları ve belgeleri bize getirdiler. Orada Türklerin 300 Lazı İslâm dinine girmeye davet ettikleri ancak onların bu daveti kabul etmedikleri için hepsinin başının kesildiği ve dereye doldurulduğu yazıyor. Bu nehir de “Dudi K̆vata/ Baş kesimi” yeri adını taşıyor.”  Gürcü Kilisesi, bunları söylüyor. Ancak benim o kayıt ve belgeleri görmüşlüğüm yok. O kayıt ve belgeleri gören kimseyi de tanımıyorum. Gürcü Kilisesinin bugünkü yönetimi, propaganda yapıyor olabilir. Çünkü Gürcü Kilisesinin bugünkü yönetimi, propaganda yapmanın ve yalan konuşmanın üstâdı. Ancak onların dediği o belgeler gerçekten de var mı, yok mu, ben bilmiyorum. Benim objektif bakış açıma göre,  onların dediği o belgeler ellerinde mevcut olsaydı, şimdiye kadar dünya- âleme ilân ederlerdi.

Benim bu konuda bildiğim bir bilgi var: Büyük dilbilimci ve Megrelce ve Lazcanın büyük dostu İoseb Qipşidze, 1917’de Lazistandaki Lazlardan bilgi ve metinler derlemişti. Azlağalı bir Laz olan 45 yaşındaki Abdullah Aşıkhasanoğlundan da “Lazistanın Tarihi” başlıklı bir metni Orta Hopada 1917’nin 22 Ağustosunda derlemiş. O metinde Abdulah, genç bir Laza ilişkin, P̆et̆ro Xeʒiaya ilişkin bilgi veriyor. Türk Paşanın gelip onlara Müslüman olmalarını söylediğini, papazlara ceza verdiğini ve kaldırdığını, Amasyadan hocalar gönderdiğini vb. şeyler söylüyor bu Abdulah. Aynı kitapta, Arhavili bir dede de bir bilgi veriyor. Kendi çocukluğunda, 80 yaşındaki bir ninenin gizlice oxvameye/ tapınağa gittiğini, Müslüman olan çocuğun bu durumu fark ettiğini ve inkâr etmediğini söylüyor. Diyeceğim şu: Lazların eskiden Hıristiyan olduklarını ve Türkler bu toprakları ele geçirince de Müslüman olduklarını herkes biliyor. Tarihte çok kötü şeyler de oluyordu ve İslâmiyeti kabul ettirmek için bazılarının kafası kesiliyordu ve eziyet çektiriyorlardı. Buna da şaşırmam. Din çok güçlü bir siyasî silâhtı. Bugün de öyle. Zamanında Tanrı adına çok kötü ve korkunç işler yapılıyormuş.  Ancak bir şey söyleyince delilin de olacak, yoksa olmaz.  Lazlarla ilgili de, dedelerinin diniyle ilgili de spekülâsyon yapılması benim hoşuma gitmiyor. Evet, Hıristiyandılar ve bugün de Müslümanlar. Şimdi ne yapalım?! Sorun nerede? Sorun yok. Sorun Hıristiyanlık ve Müslümanlık değil. Neyi istiyorsan ona inan, istediğini ol, istediğin gibi ol. Bir şey değişmez. En önemli şey insanlıktır, akıldır, kültürdür ve dildir. Bu kadar!

Ali İhsan Aksamaz: Size çok teşekkür ederim. Başka sorum yok. Ancak sizin başka söyleyecekleriniz varsa, lütfen onları da söyleyin. Sakalınız yere erişsin!

Givi G. Karçava: Ben de size çok teşekkür ederim. Bu röportajı okuyacak herkese selâmlarımı gönderiyorum. Lazlarımın yoluna kurban gideyim. Siz de bu iyi çalışmalarınıza devam edin, durmayın.

Bitti…

(Önerilen okumalar-4: Ali İhsan Aksamaz, “Lazuri Nenaşi Geç̆k̆apuli Dersepe/ Laz Dili Temel Dersleri”, 1. Baskı, Lazika Yayın Kollektifi, İstanbul, 2013; 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2016; Ali İhsan Aksamaz, “Şangulişi Skiri/ Şanguli’nin Evlâdı: Faik Aksamaz”, Çıkrık Yayınları, İstanbul, 2020; Selçuk Duman, “Güney Azerbaycan Türklerinin Demokratik Hak ve Özgürlük Mücadelesi,” Berikan Yayınları, İstanbul, 2017; Süleyman Nuri, “Uyanan Esirler/ Çanakkale Siperlerinden TKP Yönetimine”, Tüstav Yayınları, İstanbul, 2002;  Süleyman Sefer Cihan, “Balkan Savaşı ve 1913 Batı Trakya Türk Cumhuriyeti”, Yeni Batı Trakya Dergisi Yayınları, İstanbul, 2012; Şehzat Ayartepe, “Lazların Tarihçesi”, Karadeniz Haber Gazetesi, İstanbul, 1 XII 1976/ “Lazların Etnik Kökeni”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 4, İstanbul, 1994; Şemseddin Sami (Çevriyazı: Fahrettin Çiloğlu), “Kâmüs- ul Alâm’da Lazlar ve Lazistan”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 2, İstanbul, 1994; Tirebolulu H. Alparslan, “Trabzon İli Laz mı? Türk mü?”, 1. Baskı, Başak Matbaası, Giresun, 1923/  Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı 138, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995/ (Yayına Hazırlayan: İrfan Ç.Aleksiva), “İki Osmanlı Aydınının Kaleminden Lazlar ve Lazistan”, Heyamola Yayınları, İstanbul, 2020; Tanıl Bora, “Mustafa Suphi”, birikimdergisi.com, 27 I 2021; Tariel Putkaradze, “Türkiye’de Okullarda Seçmeli Ders Olan Lazca Hangi Alfabe Kullanılarak Öğretilmelidir?”, gurcu.org; 31 V 2013; Tayfur Sökmen, “Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar”, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992; Tedo Sakhokia (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Megrel-Laz Kültüründe Akrabalık, Evlenme ve Cenaze”, Tarih ve Toplum Dergisi, sayı 140, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995; Teodar Swietochowski (Çeviren: Nuray Mert), “Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı/ 1905-1920”, Bağlam Yayınları, İstanbul,  1988; Turhan Öztürk,“Rizeli Aksamaz’ın Dilekçesi İşleme Kodu/ TBMM Lazca Yazılan Dilekçeyi Ek Olarak Kabul Etti”, Star Gazetesi, 16 XII 2006; Ümit Bayazoğlu, “Sıkıcı bir Laz fıkrası”, EP/ Ekonomi Politika, Sayı 31, İstanbul, 1993; Vercihan Ziflioğlu, “Üniversitede Lazca talebi”, aljazeera.com.tr, 17 IV 2014;Yaşa Tandilava, “Müze tarihtir!”, sonhaber.ch, 24 I 2021/ circassiancenter.com/ gurcuhaber.com; Yılmaz Avcı, “Türkçe’yi Nasıl Öğrendik?”, Yeni Kafkasya Gazetesi, Sayı 3, İstanbul, 2002; Yılmaz Avcı ve Ali İhsan Aksamaz, “Navamiçkinan Tere K̆olxeti/ Bilmediğimiz Ülke: K̆olxeti (Anı)”, Sima Dergisi, sayı 8, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, 2009; Vladimir İlyiç Lenin (Çeviri: Muzaffer Erdost), “Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı”, Sol Yayınlar, Ankara, 1992; William Eagleton Jr., “The Kurdish Republic of 1946”, Oxford University Press, 1963)

+

Noʒ̆ile 4

“Cumalobaşi osağu bgorup!”

Ali İhsan Aksamazi: Amʒikati Gurcistanişi Margalepeşen molapşinat, iqveni?! Gurcistanişi namu muxurepes skidunan? Ho, Margalepe Gurcistanişi k̆arta noğas skidunan. Aya va gk̆itxupt. Tarixuro ok̆obğeri so skidunan? Aya gk̆itxupt? Lazepeti eşo. Lazepeti Gurcistanişi k̆arta noğas skidunan. Eşo miçkin. Mara Lazepe Gurcistanişi ar oput̆es ok̆obğeri skidunan, xvala meleni Sarpis ok̆obğeri skidunan. Dido ʒ̆anape ʒ̆oxle, 150- 200 ʒ̆ana ʒ̆oxle ptkva, akoni Lazepe aʒ̆ineri Apxazetişa, emoraşi Rusyaşi dixaşa, para mogapu şeni nulut̆es. Eşo miçkin. 19. oşʒ̆anuras akolen Apxazetişa mextimeri do dobargeri mohaciri Lazi madulyapeşi 20. oşʒ̆anuraşi geç’k’alas muk̆onoba mʒika var, dido rt̆u. Eşo miçkin. Apxazetişi Lazepes oput̆epeti kuğut̆es ek. Aya oput̆epeşen ambai giğunani? Ekonişi Lazepeşi ʒ̆oxleni do aʒ̆ineri muk̆onobaşen ambai giğunani? Ekoni Lazepeşi gvarepe giçkinani? St̆alinişi xilafi p̆olit̆ik̆apeten Apxazetis dido Lazi va doskideret̆u. Ekolen xolo Turkiyeşa moxtimeri Lazepes Apxazetis dixa- oxori- baği kuğut̆es. Entepeşen namtinepes ekoni dixa- oxori- bağepeşi tapupe- dok̆ument̆epe xoloti xes kuğunan. Edo Apxazetişi Lazepeşenti ambai komomçit, mu iqven!

Givi G. Karçava: Margalepe mcveşi oras daha didi let̆apes skidut̆es. Andğaneri Gyulva Gurcist̆anişi zeni birtumi Margalepeşi, yani, Margal-Lazepeşi rt̆u. Aya moʒ̆irapan am let̆apeşi mcveşi t̆op̆onimik̆a: Andğa ek Margalepe va skidunan, ama oput̆eşi, mahaleşi, ğalişi, rak̆anişi, qonaşi coxope xolo Margaluri ren. Guria, İmereti do Aç̆ara şeni bzop̆on. Am p̆rovinʒiapes andğaşakis naopşun Margalur- Lazuri t̆op̆onimepe şeni bazipe akti gelpasvarup: Cixaişi, Didi Cixaişi, Qumuri, Dixaşxo, Oragve, Oragveti, Oxoce, Oçxamuri, K̆int̆rişi, Oğaskura, Çxenişi, Noğa, Obuci, Rondişi, K̆inçxa, K̆inçxaperdi, Lepilie, Suxça, K̆ont̆uati, Dobiro, Kvaqude, Oç̆opa, Onç̆eişi, Geguti, Opurçxeti, Opşk̆viti, Cimast̆aro, T̆qaçiri, Kvilişori, Gadidi, Oncoxeti, Ç̆qvişi, T̆obanieri, Mikeleponi, Sk̆anda, Ç̆anç̆ati, Ç̆inati, Ç̆anieti, Ç̆qonagora, Xacalia, Cixeti, Çkuni, Ompareti, Ormeti, Cixanciri, K̆vaç̆alati, Melekeduri, Žimiti, Cumati, Kakuti, Onç̆iketi, T̆obaxça, K̆vabğa, Zeniti, Ç̆axati, K̆ondidi, Sk̆ura, K̆irnati, Maradidi, Sk̆urdidi do çkvape. İri va gomaşinen, mara ak nayep̆ç̆ari xvala 1 % iqven. Ama, andğa ek Margalepe va skidunan. Margalepek xolo skidut̆es Apxazetis. Apxazepeşi nasyonalist̆uri ideolojik zop̆ons-ki, am let̆apes Margalepe çkar va rt̆es do entepe Beriak dobarguya ek. Aya ren mʒudi. Do Turkieşi Lazepesti aya uçkit̆an, xvala Apxazuri p̆rop̆agandas quci mo meçapan. Beriaşi oras ek na dibarges Margalepeti koren, moro, mara, tarixis Margalepe iroten skidut̆es Apxazetis, Apxazepe do Şonepe k̆ala. Apxazepe do Şonepe dağis skidut̆es, Apxazetişi zeni do mzoğap̆ici Margalepeşi rt̆u. 1864-1867 ʒ̆anapes Rusepek Turkieşa do Surieşa nauçves Apxazepeşi oşkendas, Margalepeti kort̆es – bazi goapxazeri, bazi gomuslimaneri, baziti Apxazepeşi oput̆epes naskidut̆u. Kortupeti, ek kort̆es do Lazepeti. Muhacirepeşi list̆e koren do am list̆epeşen bazi Margaluri, Kortuli do Lazuri coxope gik̆itxatminon: Ç̆itanava, Lomia, K̆ik̆naže, Tintoğli, Lazoğli, Sabek̆ia, Xalvaşi, Ç̆k̆adua, Gabelia, Gergalia, Tordua, Bedia, Paçulia, Lagvilava, Rgvalia, Kutelia, Çxaçxalia, Lazaria, Pilia, Bagatelia, Gvaramia, Cocua, Cincia, K̆obaxia, K̆vek̆vesk̆iri, Malania, Xaxubia, Gunia, Toria, Ç̆olok̆ua, K̆iria, Cincolia, Bamburaže, Logua, Kardava, Sekania, ʒaʒua, P̆ap̆ava, Vardania, Xorava, Çkot̆ua, Çangelia, Bocgua, Ark̆ariže, Koriže, Qurdgelia, K̆uk̆ava, Saria, Uçana(va), Mixelia, Marxolia, Mat̆ua, Kantaraia, Saçinaia, Kvaçaxia do çkvape. Antepe Turkieşa, Surieşa, Urdunişa do çkva yerepeşa nauçves muhacirepeşi gvarepe ren. Karçavapeti korenan Turkies, eşo mignapun.  Edo aşo. Naptkvi steri, Apxazetis çkini xalk̆epe artot skidut̆es. Mara, 1993-şk̆ule Apxazetişen Margalepe kaget̆k̆oçes do, 1998 ʒ̆anas xvala Galişi raionişa goktines. Aşopeten, ar oras, dido let̆apes mopineri nart̆u Margalepe, andğa jur ğalişi, İngiri do ʒxenʒ̆qarişi oşkendas skidunan.  Apxazetis Lazepeti kort̆es, moro. ʒxara, Şubara, Pşaltiluği coxoni oput̆epes, Oçamçires do Soxumis skidut̆es. Uk̆açxe, St̆alinişi p̆olit̆ik̆aten, çkva xalk̆epe k̆ala uçves oşkenani Aziaşa. Eya p̆olit̆ik̆uri akt̆i rt̆u, dido p̆eyat̆i akt̆i – sinorişi xolos naskidut̆es do Turkuli naisinapamt̆es, vana nauçkit̆es miletepe 1944 ʒ̆anas ezdes do oşkenani Azias dobarges: Axalʒixuri Turkepe,  Muslimani Kortupe, Xemşinepe, Kurdepe, Tarakamape do bazi Lazepeti. Xolo Çeçenepe do İnguşepe. Lazepe, Çeçenepe do İnguşepe St̆alinik doğuruşk̆ule, goktines dobadona muşişa. Axalʒixuri Turkepe do Muslimani Kortupek kodoskides.  Apxazetişi Lazepeşi bazi coxope komiçkin, moro: Tamazoğli, İak̆uboğli, Ç̆anoğli, Poʒxoroğli, Xazirişi, K̆alat̆aloğli do çkvape. Antepe andğati korenan Apxazetis, mara didopek Lazoba muşi va içinopan, Lazuri va uçkinan do Apxazepe voretia zop̆onan.

Çkva, Lazepek Zugdidişi ar oput̆es, Anak̆lias, mzoğap̆icis skidunan. Entepesti Lazuri goç̆k̆ondes- 1900-oni ʒ̆anapes na dibaderet̆espes kuçkit̆es, ama andğa mitis var uçkin. Margaluri ğarğalapan do timuşi Margali şinopan. Entepeşi coxope ren: Reizoğli, Tik̆anoğli, Maç̆axeloğli, Odabaşoğli, Kvaxuloğli do çkva.

Ali İhsan Aksamazi: Apxazetişi namtini Apxazi do Margali ocağepes artneri gvarepe kuğunan. Bekiti artneri gvaroni Apxazepe do Margalepe Gurcistanişi majura muxurepesti skidunan. Va miçkin.  Mu miçkin?! Mara namtini Apxazi do Margali ocağepes artneri gvarepe kuğunan. Aya komiçkin. Mundes do solen yeçkinderen aya xali? P̆ap̆u do baba çkimi nadibadu oput̆es Şanguli coxons. Şangulia gvaroni Apxazi do Margali ocağepeti koren Apxazetis. Eşo miçkin. Solen yeçkinderen aya? Giçkinani?

Givi G. Karçava: Şanguliaşi ambari va miçkin k̆ai. “Şangu” Margaluri binexişi cinsis gyožin. “Şangua” do “Şangulia” uça perişi k̆oçi şeni itkven Margaluri nenas. Apxazuri nenas mutu oxoʒ̆onapapsi va miçkin.

Margalepes do Apxazepes ayni gvarepe uğunan, ko. Margalepeşi doloxe Apxazuri gvari nauğun k̆oçepe ižiren, yani gomargaleri Apxazepe: Şxvaʒabaia, Laʒuzbaia, Xint̆k̆baia, Butbaia do çkva. Ama, Apxazepeşi doloxe goapxazeri Margalepe daha dido renan. Ma namiçkin, andğaneri Apxazi naʒiaşi 60 % Margaluri gvari nauğun Apxazepe renan. Goapxazu do gomargalu mcveşi oras normali ambari rt̆u: Çkin manžagerepe vort̆it, ar let̆as pskidut̆it, artik̆artik̆ala viçilet̆it do vikomocet̆it, artik̆artis berepe vordapamt̆it (am adetis “morduoba” uʒ̆omert̆es), edo aşopeten viapxazert̆it do vimargalert̆it. Aşo mutxanepe xvale Apxazepe do Margalepeşi doloxe var do, çkvape k̆alati iqvet̆u. Misali, Samargalos gomargaleri Şonepe opşunan. Sica çkimi Şoni ren, p̆ap̆umuşi gexteen oput̆e muşişen Samargaloşa do bere muşi dimargaleen. Samargalos Gurulepe, İmerelepe, Aç̆aralepeti skidunan, iri gomargaleri. Yani, mcveşi oras k̆oçepe kartik̆arti uʒxu va şinupt̆es, Cumaluri, k̆ult̆uruli skidala kort̆u entepeşi doloxe do emuşeni, Margalik, bere çkimik Apxazuri mot digurapt̆as, mot iapxazert̆asia va iduşunapt̆u, Apxazikti eşo. Çkimi gvarişi Apxazepeti korenan, Karçavape. İnt̆ernet̆işen viçini arteği, vuğarğali. Apxazi voreia zop̆ont̆u, ama Apxazuri k̆ai va uçkit̆u, Margaluriti k̆ai va uçkit̆u, Rusuli miğarğalia miʒ̆veet̆u. Uk̆açxe daveti moğodu, sinori mok̆agalas na moxti, musafiri maqvi iado. P̆ap̆u çkimik dido ixelasunonia, aşo miʒ̆veret̆u. Mati, p̆ap̆u skanisti Rusuli vuğarğalaminoni ma p̆k̆itxeet̆i. Varia. Moro Apxazuri va miçkin ma. P̆ap̆u çkimisti var uçkin Apxazuria. Eya Margali renia, xvala Margaluri ğarğalapsia. Govişaşi do, p̆ap̆u skani Margali ren do si Apxazi, aşo ondi muç̆o iqven ma vuʒ̆vi. Çkva aşo diqu do mu p̆atia, mk̆ule nena gemiktiru. Ma eşo k̆oçepeti miçkin, Margalişi gvari uğun do ar cumak Apxazi şinops ti-muşi, majuranik Margali voreia zop̆ons. Tamo- tamo, Sovyet̆uri oras goapxazu siyaseturi ar dulia diqu, ark̆eleti mʒudi p̆rop̆aganda ixvenet̆u do Margali do Apxazis artik̆artis nomğezinapt̆es, ok̆ortupt̆es, çkvadoçkva ret, mt̆eri retia uʒ̆umert̆es. Mʒudi tarixişi onç̆arus gyoç̆k̆es, juri k̆eleti, xvale Apxazepek var, çkini k̆eleti mʒudi naç̆arupt̆espe korenan. Edo p̆rop̆agandak dulya muşi doqu, k̆oçepe k̆aixeşa doxmaru.

Aʒ̆i, Apxazepek gvari muşi Margaluri naren emuşi otkuşa razi var iqvenan, oncğore aqvenan, Margalişen nagamaxtes eya k̆ai va uʒ̆onan. Emuşeni, gvari çkini Margaluri va ren voʒ̆irat yado, mutxanepe moingonapan do nç̆arupan. Aya ožiʒinoni ren. 2021 ʒ̆ana ren, çkva ora ren, çkva dunyas pskidut, naʒionalist̆uri do şovenist̆uri oduşunuşen gamaxtimuşi vaxti ren açkva. K̆oçişi gvari ren Ç̆itanava, Ç̆k̆adua, P̆ap̆askiri, K̆ut̆alia edo gvari çkimi Margaluri va renya muç̆o tkvasinon? Muperi et̆imoloji ugorasinon Ç̆k̆aduaşi gvaris? Ç̆k̆adu, Lazuri mç̆k̆adu kogiçkinan da. Ç̆k̆adu[v]a mcveşi gvari ren, Şonepeti korenan, ama Margalepe nart̆es kuçkinan do va muivarapan. Xopas, P̆eronitisti kort̆een am gvari, Mç̆k̆adupe, Mç̆k̆aduoğli uʒ̆omert̆eenan. Edo, Apxazi Ç̆k̆aduapeti korenan, ama, gvari çkinis naren “ç̆k̆adu” do Margaluri “ç̆k̆adu” çkvadoçkva renia zop̆onan bazepek. Aya oncğore ren, ayaşi oçodinuşi ora komoxtu çkva. Si Apxazi ort̆aginon, p̆roblemi va ren, miti ginon ort̆aginon, ama skani ist̆oriaşi  movaru k̆ai dulya va ren. Zugdidis nak̆otxani Beržemi ocaxi skidun, xolo Uk̆rainulepe renan, Ç̆erk̆ezepeti miçkin. Entepe Margali renan, bekida çkimden k̆ai Margalepeti. Ama, solen mulunan iris kuçkin, ist̆oria muşi şeni çkar oncğore var aqvenan.

Apxazuri gvarepe şeni xolo aşo ondi domatkven: Apxazuri gvarepeşi t̆radiʒiuli do dudisupiksepe ren “-ba” (Tarba, Ç̆anba, K̆ap̆ba), “-pş” (Bagapş, T̆rapş), “-ipa” (İnal-ipa). Margaluri gvarepeşi t̆radiʒiuli do dudisupiksepe ren “-ia” (Pilia, Gunia, Baramia), “-aia” (Sanaia, Xelaia, Gergaia), “-ava” (Karçava, Luk̆ava, P̆ap̆ava), “-u[v]a” (Kortu[v]a, Çuxu[v]a, T̆ibu[v]a), “-skiri” (P̆ap̆askiri, K̆vek̆veskiri, ʒ̆uleiskiri), “-ç̆k̆ori (Gegeç̆k̆ori, P̆aç̆k̆oria, Vadaç̆k̆oria). Edo, iri Margaluri gvaris Samargaloşi ar oput̆es “Cincixat̆i” kuğun. “Cincixat̆i” uʒ̆umenan gvarişi ikoni naolažit̆u oxvame nadgin svas, am gvarişi oxvames. K̆arta ʒ̆anas ek ulunan do ixvamupan. Gvari çkimişi “Cincixat̆i” ren Samargaloşi germapunas, “Lekarçe” coxoni ar oput̆es. Em oput̆eşa Margali Karçavape, Guruli do Mesxi Karçavape mulunan do xvamaşi p̆aganist̆uri rit̆uelepe ikipan. Apxazi Karçavapesti guri uğunan, ma namiçkin, ama entepeşi doloxe bazepek zop̆onan-ki, çkin Megrelepe va voret, çkin Karçava var do “Karaçay”-şen gextimeri voret, “Karaçay”-şi Turkepeşen voret do entepe k̆ala çkar mžaxaloba va miğunania. Yani, siaseturi p̆rop̆agandişi noxvene aşo iqven – k̆oçik cici muşi moivaraps do p̆ap̆u çkimi Margali ort̆u iaşi otkuşa, p̆ap̆u çkimi Turki ort̆uyaşi otku daha k̆ai uʒ̆ons.

Mu ptkva, ginže mutxanepe domanç̆aru, ama am p̆roblemi dido namaʒ̆k̆unen şeni aşo iqu. Ma Apxazepe dido p̆qorop. Apxazuri nena do k̆ult̆urati dido p̆qorop. Çkini tarixi do cumaloba p̆qorop do aya cumalobaşi osağu, xincişi golodvalu bgorup. Nosi nagamamiçxes, gamamikoses do artik̆arti namoğurinapes ʒ̆anape açkva mik̆ilu, Aʒ̆i moʒ̆qvinaşi, qoropaşi, artik̆artişa quci meçamuşi, artik̆artişi ç̆vinişi gortuşi, artik̆artişi ent̆eresepeşi ar svaşa moqonapuşi ora komoxtu. Apxazuri iri ndğaluri oqopinu k̆ult̆ura, ç̆anda, mgara, oxaçku, osteru, sofra ayni Margaluri steri ren, Apxazepes çkinden xolos naren miti var uqonan, çkinti ayni aşo viduşunt.

Ali İhsan Aksamazi: 2008 ʒ̆ana rt̆ui, 2009 ʒ̆ana rt̆ui, aʒ̆i k̆aixeşa va mşuns. Majura k̆oçepe k̆ala tkvan ar jurnali gamoçkveret̆it. Tişen k̆udelişa Margaluri rt̆u. Eya jurnalis coxont̆u “Mapşalia”. Ekoni namtini k̆oçepek reaksiyoni mekçes. “Sep̆arat̆ist̆oba mo ikiptya” giʒ̆ves. Eşo komşuns aʒ̆i. Mu rt̆u? Muşeni reaksiyoni mekçes? Aʒ̆iti ar jurnali gamoçkumert: “Skani”. Aya jurnaliti tişen k̆udelişa Margaluri ren. Xoloti reaksiyoni žiropti?

Givi G. Karçava: Em ndğalepe k̆ai mşuns, moro. Apxazetişen get̆k̆omileri ar Margali şairi kort̆u,  Ramaz K̆up̆rava. 2010 ʒ̆anas doğuru do şuri muşi çxonaperi iqvas. Dido k̆ai k̆oçi rt̆u, dido mskva Margaluri leksepe do makalepe memişkves. Ma namşuns, 2005 ʒ̆anas viçinit artik̆arti do k̆ai manebrape doviqvit. Uk̆açxe, Ramazik Margaluri ar k̆azeta gamaviğatia miʒ̆veet̆u do mati k̆ebuli doviqvi, moro. Para va miğut̆es, bilgisayari va miğut̆es, mutu va miğut̆es – ma magure vort̆i, Ramazi ok̆ok̆ateri miletepeşi organizasyonik mt̆inerepes nauxvenu ar ç̆iç̆it̆a oxoris skidut̆u, fuk̆ara rt̆u. Ar k̆oroʒxalişi gamağmalu şeni 200 Lari domaç̆iret̆es, emindoras eya rt̆u 100- 120 dolari k̆onari. Ak̆o parati va miğut̆es. Dopxedit do xeten dop̆ç̆arit makalepe, kok̆obdvit. Ramazik mitxani k̆ulani içinopt̆u do eyas komeçu, dijit̆ali domixvenia uʒ̆u. K̆ulanikti nuşvelu. Majurani mitxanikti mizanp̆aji duxvenu, upareli. Mat̆baas komeçu do 100 ort̆ui 200 va mşuns, kogamaxtu. P̆at̆i reaksyoni nauğut̆es dido k̆oçepe ort̆es. 1930-oni ʒ̆anapes nagamulut̆u k̆azetapeşen doni, aya maartani Margaluri k̆azeta rt̆u. 21-ani oşʒ̆anuraşi maartani Margaluri k̆azeta işinet̆u. Do ult̆ranasyonalist̆epek, antepe sep̆arat̆ist̆i renan, Okorturaşi duşmani renan, Rusişi dulya ikipan yado, gemok̆itxapt̆es. Ramazik aşo mutxa niqveen – em k̆oçepe k̆ala tkveen-ki, am jurnalişi idea çkimi rt̆u, irituli ma p̆i, Givi G. Karçavas, bilgisayari nauçkit̆u şeni oşvelu vak̆vandi do memişvelu, çkva em beres naʒ̆k̆it do mutu mok̆itxuptia. Am ambari şevignişi, guri momixtu do aşo mu şeni tkvi ma p̆k̆itxi. Maia, badi k̆oçi voreya, skidala çkimi açkva kogolaxtu do mutu iqvas na iqvas, mutuşa ma va maşkurinenia. Ama, si ağnemordale re, universit̆es ik̆itxup do gegok̆itxan do sep̆arat̆ist̆i gicoxan-na, amk̆ata ondi dulya do skidala skani şeni p̆at̆i mogixtasunon, na idaginon gzas goʒ̆ogağobasenia do aşopeten, muşi gagnapaten momoşletinu. 2010 ʒ̆anas Ramazis oxori dvaç̆u, jur ç̆it̆a bere gale kuduskidu, guri muşis va naxondinu do doğuru. Amk̆ata didi k̆oçi rt̆u Ramazi.

Andğa dudişen k̆udelişa Margaluri svaruli, “Skani” gavamoşkumert do p̆at̆i reaksyoni koren, moro, mara ek̆o var. K̆oçepek dimordes, ağani jenerasioni mulun, entepek çkva toliten oʒ̆k̆enan dunyas. Misali, 2005 ʒ̆anas, Margaluri k̆azeta şeni yorumepeşi 100-şen 80 negat̆ifi ort̆u-na, andğa yorumepeşi 100-şen 80 p̆ozit̆ifi ren. Margaluri k̆azetapeşa naaşkurinet̆es k̆oçepeşen didopekti koxoʒ̆ones-ki, aya p̆roblemi va ren do ar devletişi doloxe ar nenas oskedinuşi iri hak̆k̆i kuğun. Ult̆ranasyonalist̆epeti korenan moro, entepe soti va ides, mara ek̆o va renan do ek̆o menceliti var uğunan.

Ali İhsan Aksamazi: 1930-oni ʒ̆anepesti, Sovyeturi p̆eriodisti, tişen k̆udelişa Margaluri gazetepe kort̆u Gurcistanis. Margaluri ketabepe do broşurepeti gamiçkvineret̆u emorapes. Mara oç̆aru do gamoçku iyasağinu. Eşo komşuns. Sovyeturi xeʒalak muşeni ipti Margaluri nenas numxvacu, uk̆uleti muşeni genk̆ilu Margaluri nenaşi mteli gzalepe. Muk̆o ʒ̆anas naqonu eya p̆at̆i xali? Sovyeturi xeʒalak Apxazetişi Lazepesti ipti numxvacu k̆ult̆uruli speros, uk̆uleti entepeşi k̆ult̆uruli noçalişepeti iyasağinu. Ek̆uleti Sovyeturi xeʒalak Lazepe omt̆inu Apxazetişen Turkiyeşa. Namtini Lazepeti K̆azaxistanişa vana Sibiryaşa uçvu xolo Soyveturi xeʒalak. Muşeni? Mu k̆abaet̆i uğut̆es? Muslimani rt̆es do emuşenii? Tkvan eya uça dğalepe şeni mu izmont?

Givi G. Karçava: Mcveşi ambarepeşi mu giʒ̆vat. Ma na miçkin, emorasti eşo rt̆u – ʒ̆oxle hak̆k̆i meçes do uk̆açxe, ayak sep̆arat̆ist̆oba moğasen yado, moseles Margaluri k̆azetape. Lazuri k̆azetapeti. İsak̆i Jvania, şuri do guriten Bolşevik̆i k̆oçi, k̆aixeşa doxmares do uk̆ule memažgvane diqu do t̆erorist̆epe k̆ala içalişepsia do doğurines. Sovyeturi, Bolşevik̆uri xeʒala amk̆ata ondi rt̆u işt̆e – dalk̆avuği, saxt̆e do p̆arazit̆i, ot̆orit̆aruli devleti.

Ali İhsan Aksamazi: Margaluri nenaşi oskidu, xvala Margaluri nena şeni var, Lazuri nena şeniti dido beciti ren. Margaluri nena ğuraşi, Lazuri nenati ğurun; Lazuri nena ğuraşi, Margaluri nenati ğurun. Aşotenti xvala cumaloba çkini var, k̆oçinobati ğurun. Emuşeniti Margalurişi oskidu dido beciti ren. Amʒikati “Margaluri Vik̆ip̆edia”-şen molamişinit, mu iqven! Aya p̆roje mundes, solen yeçkindu?

Givi G. Karçava: Mtini zop̆ont. Margaluri do Lazuri artik̆artişa mek̆ireli do menʒaxeri voret, ar guri nauğunan Siyamişi t̆k̆ubepe steri voret: Arişi xura doğuras na, majurati emedeni doğurun. Emuşeni, çkin artik̆artis medişi tolepeten mevoʒ̆k̆ert, Lazepeşi gecginoba çkini gecginoba ren, çkini gecginoba, Lazepeşi. Margaluri Vik̆ip̆ediaşi p̆roje 2007 ʒ̆anas dibadu. Kortuli vik̆ip̆ediaşi edit̆orepeşen arteğik ma mendrale miçinopt̆u, Margaluri nenaşi akt̆ivist̆i navort̆i kuçkit̆u do minç̆aru, aşo do aşo dop̆at, Margaluri Vik̆ip̆ediaşi p̆rojes skidala komepçatia. Aşopeten kogevoç̆k̆it. ʒ̆oxle Margaluri Vik̆ip̆edia ink̆ubat̆orişi doloxe ort̆u, ek inʒ̆uranet̆u, ixvenet̆u. Uk̆açxe, ma xvala va maxvenet̆uşi, na viçinopt̆i do navaviçinopt̆i k̆oçepes vuʒ̆vi do ar grubi kodidgu. Giga Kavtaraže, Giorgi Gaxaria, Data Mania, Giorgi Kantaria do çkvapek dido içalişes, dido makalepe nç̆ares do soğuni 2011 ʒ̆anas Vik̆ip̆ediaşi merkezik Margaluri redaksioni doteşkilu do ink̆ubat̆orişen gale gamiqonu.
Andğa Margaluri Vik̆ip̆edia K̆avk̆asiuri nenapeşi Vik̆ip̆ediapeşi list̆es maxutani svas gedgin: Devleturi nenape naren Azerbaicanuli, Sumexuri, Kortuli do Çeçenurişi uk̆açxe Margaluri mulun. Am nenape devletişi nenape ren do entepeşi Vik̆ip̆ediapes 50-100 k̆oçiti içalişeps, Margaluri Vik̆ip̆edia 2- 3 k̆oçik ikips do xoloti ak̆o menceloni ren.
Ma em ʒ̆anapes Lazuri Vik̆ip̆edişi p̆rojeti dobdvi ink̆ubat̆oris, Lazi gamantanerepesti muk̆o fara vuʒ̆vi mis uçkin, p̆roje xaziri ren, kamaxtit do içalişit, p̆roje makalepeten gopşit do uk̆açxe dovoteşkilapat ma, mara mitik mutu var qu do amuşeni andğati guri meç̆veri miğun.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti “Skani”-şen molamişinit, mu iqven! “Margaluri nenaşi Derneği”-şen molamişinit! K̆oronavirusişi ndğalepes muepe ikipt Margaluri nenaşi oskiduşeni?

Givi G. Karçava: 2020 ʒ̆anaşi 20 Mart̆is, ma do Giga Kavtaražek dido oraşendoni namiğut̆u gurişnodvale dop̆it – “Margaluri Nenaşi Derneği“ kodobdgit. Andğalepes k̆ult̆uruli dulyape ikipt̆aşi, derneği dogaç̆iren. Çkin derneği kodobdgit do Margaluri naqorops, Margaluri nenaşeni mutu naqvasunon k̆oçepes ambari komepçit, derneğis kok̆ovik̆orobit entepe. İpti nap̆it dulyati jurnali “Skani” rt̆u – dudişen k̆udelişa Margaluri svaruli, Margaluri nenaşi oskedinu şeni, Margalepeşa nana nenaten ambari meçamu şeni. Giga Kavtaražeşi leksepeşi kitabi kogamavoşkvit, Corc Oruelişi “Orincepiş Perma” gamaviğit do çkva p̆rojepeti miğunan, moro. Ama, K̆oronavirusişi ndğalepek dido eziyet̆i momçes, dulyape gomndinit do aʒ̆iti p̆at̆i xali miğunan, emuşeni guris namiğut̆es çkva kitabepeşi do ondepeşi gamaçkvinu şeni amʒika mendra dobdgitut, ama am p̆at̆i xali guiktiraşk̆ule, derneğik ağani menceliten, ağani şuriten içalişasunon, eşo vicer.

Ali İhsan Aksamazi: Andğaneri ndğas Turkiyeşen ar koçik Lazepeşen molaşinaşi, Gurcistanişi Margalepe vardo akoni Lazepe do ekoni Lazepe oxoiʒ̆onen. Çkin miçkinan, Roma-Bizansuri matarixepek mcveşi Lazepeşen molaşinapt̆es ketabepe mutepeşi doloxe. Mara eya Lazepe andğaneri Lazepe vardo, emorapeşi Margalepe rt̆es.  Xolo miçkinanki, emorapeşi, ma-6 oşʒ̆anuraşi Margalepe do Lazepe ar cinconi do ar nenaloni xalk̆i t̆es. Tarixişi doloxe Lazepes do Margalepes mtelo ar p̆olit̆ik̆uri irade va uğut̆es. Mara kort̆es. Xoloti korenan. Margal- Lazi- Ç̆anepeşi dido mcveşi oşkaruli tarixişenti molamişinit, mu iqven!

Givi G. Karçava: Aya dido normali mutxani ren. Margal-Lazepes tarixis çkvadoçkva coxope uğut̆es. Bazi K̆olxepe gemožit̆es, bazi Egrisulepe, bazi Lazi do baziti Margali. Uk̆açxe ok̆ovirtit do mele do mole kodopskidit, mara am etnonimepeşi tarixuri gonoşine, xoloti kodomiskides. Misali, Margalepes Lazişi coxo uʒ̆va-na, mi ren do mu ren gamogogpaps. Ar k̆oçik miʒ̆veet̆u, aya tarixuri gonoşine va ren, antepe Okorturaşi mektebepes nadogurapan şeni uçkinania Margalepes. Ko, çkini mektebepes K̆olxepe mi rt̆es, Lazepe do Margalepe mi rt̆es do mi renan, so skidut̆es, muperi devletepe uğut̆es entepe dogurapan, ama Turkieşi mektebepes antepe mitik va doguraps, va dogurapt̆es do Lazepes xoloti kuçkinan Margalişi coxo. Ma Lazist̆anis dido gopti, tkvati kogiçkinan do badepe do xçinepe k̆ala dido bğarğali, entepeşen etnografiuli mat̆erialepe doloviç̆ari. Margali mi re ma vuk̆itxupt̆işi, iris ambari kuğut̆u. Çkin Margalişen moptit, çkini mcveşis Margal icoxont̆u, akonaşis Margalepe xet̆esya do amk̆ata ambari momçapt̆es. Andğati eşo ren. Aya ren tarixuri gonoşine. Amuk mu moʒ̆irapan? Ar xalki navort̆it do ok̆ortaluşe uk̆uleti ar xalki nadopskidit eya moʒ̆irapan.

Ali İhsan Aksamazi: Margalepek xvala Apxazetis var, Samargalosti dido dido eziyet̆i nʒ̆ores. Edvard Şevardnažeşi xeʒalakti Margalepes eziyet̆i dido onʒ̆orinapt̆u. Mu rt̆u eya barbarizmişi sebebi? Ar k̆ele Margalepe Fizik̆uro mek̆arbupt̆es majura k̆eleti Margaluri nena mek̆arbupt̆es. Muşeni?! Emk̆ata umanceli do ubedineri xalk̆i mtel dunyas ižireni p̆ea?

Givi G. Karçava: Dido zori ambari ren. Aya rt̆u Rusuli p̆rovok̆aʒiuli p̆lani. Şevardnaže Okorturaşa Rusik moşku. Gamsaxurdia omt̆inesşk̆ule, Rusik mxuci meçapt̆u Şevardnažes – misali, 1993 ʒ̆anas Rusi admiralişi, Balt̆inişi askerepek Paşi keç̆opes do Samargaloşa amaxtes Şevardnažeşi meşvelu şeni. Ark̆ele, xapisxaneşen bandit̆epe gamoçkves do Apxazeti do Samargaloşa mendoçkves. Zviad Gamsaxurdia Margali rt̆u do mteli Margalepek emus mxuci meçapt̆es şeni, Samargalos enni didi eziyeti onʒ̆orinapes. Emorapeşi rit̆orik̆a amk̆ata rt̆u: Zviadi Margali ren, Margalepek Zviadis mxuci meçapan, Zviadi mutepeşi oput̆epes ont̆k̆obinapan, merkezişi k̆arşi gamulunan do entepes k̆aişa coğap̆i naçasunonia. Am sebebepeten kamaxtes do milletis dido eziyeti onʒ̆orinapes. Entepeşi doloxe bazi Margalepeti kort̆es, aya illa ptkvatminonan. Aya rt̆u çkini xalkişi, çkini devletişi oncğore. Okorturaşi tarixis enni didi uça leke. Uk̆açxe am k̆oçepeşen dido xapisxanes komolabğes xoloti, didope doğurines vana doğuru, bazipekti uk̆açxeni ʒ̆anapes gamaxtes do çkin am p̆at̆i şey domağodes, am uça dulyape xilafiten dop̆it do memixarsuvitia dotkves. P̆at̆i ndğalepe rt̆u mtinişi. Ma bere vort̆i do komşuns. Margalepe do Samargalo muşeni gamak̆atupt̆es, va oxovoʒ̆onapt̆i. Çkinden mu gorupt̆es va miçkit̆u. Apxazetişa cengişa ulut̆eşakis, Samargalos muşeni onʒ̆orinapt̆es, muşeni ç̆upt̆es do oğurinapt̆es k̆oçepe, va oxovoʒ̆onapt̆i. Didi cinayeti rt̆u, didi.

Ali ihsan Aksamazi:   Kortuli k̆ilisek Lazi Krist̆iani şehidepe şeni ar ik̆oni kogamiğu. Edo xolo Kortuli k̆ilisek 12 Maisiti Lazi Krist̆iani şehidepeşi ndğa yado gamognapu. K̆arta 12 Maisis,  ekoni milletik Lazi Krist̆iani şehidepes xvamupan Gurcistanişi k̆arta k̆ilises. Mamula Osmaniže Tandilavakti aya dinuri merasimu aşo gamagnapups ar ketabis.  Namtini Lazi gamantanerepekti didi reaksiyoni meçapan aya ambarişa; “Aya mʒudi ambari ren. Kortuli k̆ilisek mʒudi zop̆ons,  do Kartvelist̆oba ikips. Dudi k̆vata var, mtuti k̆vata renya” tkumernan.  Aya ambai mu ren? Tkvan giçkinani?

Givi G. Karçava: Am ambari mati tkvanden, Lazepeşen domaguru. Xopurepes nap̆k̆itxi, irik em svaşeni “Mtutik̆vata”ya zop̆ons, çkar “dudik̆vata” var şemignepunania. Lazi şehidepe şeni Kortuli ek̆lesiak zop̆onski, bazi Lazepek Xrist̆iani diqvesşk̆ule, mutxani mcveşi kağitepe do belgepe momiğesia do ek nonç̆arsiaki, 300 Lazis Turkepek İslamieti eç̆opinuşa ucoxes do antepek var eç̆opesşi, iris xolo ti nok̆vates do ğalis dolobğesia. Em ğalisti “dudik̆vata” coxonsia. Em belgepe ma va mižirun, nažiruti miti va miçkin. Kortuli ek̆lesiaşi andğaneri administ̆raʒiak p̆rop̆aganda ikipt̆aşi, eti iqven, entepe p̆rop̆aganda oxvenuşi do mʒudi oğarğaluşi mast̆eri renan zaten. Ama, aşo belgepe mtinişi uğunani, var uğunani, va miçkin. Çkimi subiekt̆uri meʒ̆k̆omiluten, aşo belgepe rt̆aşi, akşakis gamiğasunt̆es do irik̆ele gamopinasunt̆es.

Ma namiçkin, ar ambari koren: Didi nenamçkinacek, Margaluri do Lazuri nenapeşi didi manebrak, İoseb Qipşižek 1917 ʒ̆anas Lazist̆anis Lazepeşen ambarepe, t̆ekst̆epe diliç̆areen. Azlağuri Lazi, 45 ʒ̆aneri Abdulla Aşikxasanoğlişenti “Lazistaniş Tarixi” coxoni ar metini diliç̆areen 1917 ʒ̆anaşi 22 Maryaşinas, Orta Xopas. Em metinis, Abdulak ar Lazi p̆alik̆ari şeni, P̆et̆ro Xeʒia şeni ambari meçaps, Turkişi paşa namulun do Muslimani diqvitia na uʒ̆umers, p̆ap̆azepes ceza nameçaps do namoselaps, Amasiaşe xocape moşkumers do çkva do çkva. Ayni kitabis, ar Arkaburi badikti zop̆ons ar ambari, 80 ʒ̆aneri xçini t̆k̆obaşa oxvameşa naulun, Muslimani bere muşik nameç̆opups do nauvaraps. Yani, mu ptkvaminon – iris kuçkinki, Lazepe Xrist̆yanepe rt̆es do am let̆ape Turkik eç̆opuşk̆ule, dimuslimanes. Tarixis dido p̆at̆i ondepe moxvadeet̆u do İslamietişa goloqonu şeni mitxanepes ti noç̆k̆ires do onʒ̆orinapes-na, eti va gomak̆viren – dini, religia dido menceloni p̆olit̆ik̆uri silaxi rt̆u do ren andğati, Ğormotişi coxoten enni p̆at̆i do enni oşkurinoni dulyape ikipt̆eenan zamanis. Ama, ar mutxa tkvaşi, delili giğut̆asinon, vana va iqven. Lazepe k̆alati, p̆ap̆ulepe muşişi diniten sp̆ek̆ulasioni ma k̆ai va miʒ̆ons. Ho, Xrist̆iani rt̆es do andğa Muslimani renan. Edo mu p̆at? P̆roblemi so ren? P̆roblemi va ren. P̆roblemi Xrist̆ianoba do Muslimanoba va ren, mus na ginon axvami, mi naginon iqvi, çkar mutu va iktiren. Enni beciti k̆oçinoba ren, nosi ren, k̆ult̆ura do nena ren. Ak̆onari.

Ali İhsan Aksamazi: Ma dido şukuri goğodapt. Çkva k̆itxala va miğun tkvanda. Mara tkvan otkvaluşi çkva nenape giğunanna, entepeti miʒ̆vit, mu iqven! Pimpili dixaşa!

Givi G. Karçava: Mati dido şukuri giʒ̆omert. Am rop̆ort̆aji naik̆itxasen iris guri çkimişen selami mevumçinap. Lazepe çkimis govuxti, govaç̆ari do govağari. Tkvati am k̆ai dulyas naqonit, mo dodgiturt.

+

ნოწილე 4

“ჯუმალობაში ოსაღუ ბგორუფ!”

ალი იჰსან აქსამაზი: ამციქათი გურჯისთანიში მეგრელეფეშენ მოლაფშინათ, იყვენი?! გურჯისთანიში ნამუ მუხურეფეს სქიდუნან? ჰო, მეგრელეფე გურჯისთანიში კართა ნოღას სქიდუნან. აჲა ვა გკითხუფთ. თარიხურო ოკობღერი სო სქიდუნან? აჲა გკითხუფთ. ლაზეფეთი ეშო. ლაზეფეთი გურჯისთანიში კართა ნოღას სქიდუნან. ეშო მიჩქინ. მარა ლაზეფე გურჯისთანიში არ ოფუტეს ოკობღერი სქიდუნან, ხვალა მელენი სარფის ოკობღერი სქიდუნან. დიდო წანაფე წოხლე, 150- 200 წანა წოხლე ფთქვა, აქონი ლაზეფე აწინერი აფხაზეთიშა, ემორაში რუსჲაში დიხაშა, ფარა მოგაფუ შენი ნულუტეს. ეშო მიჩქინ. 19. ოშწანურას აქოლენ აფხაზეთიშა მეხთიმერი დო დობარგერი მუჰაჯირი ლაზი მადულჲაფეში 20. ოშწანურაში გეჭკალას მუკონობა მციქა ვარ, დიდო რტუ. ეშო მიჩქინ. აფხაზეთიში ლაზეფეს ოფუტეფეთი ქუღუტეს ექ. აჲა ოფუტეფეშენ ამბაი გიღუნანი? ექონიში ლაზეფეში წოხლენი დო აწინერი მუკონობაშენ ამბაი გიღუნანი? ექონი ლაზეფეში გვარეფე გიჩქინანი? სტალინიში ხილაჶი პოლიტიკაფეთენ აფხაზეთის დიდო ლაზი ვა დო სქიდერეტუ. ექოლენ ხოლო თურქიჲეშა მოხთიმერი ლაზეფეს აფხაზეთის დიხა- ოხორი- ბაღი ქუღუტეს. ენთეფეშენ ნამთინეფეს ექონი დიხა- ოხორი- ბაღეფეში თაფუფე- დოკუმენტეფე ხოლოთი ხეს ქუღუნან. ედო აფხაზეთიში ლაზეფეშენთი ამბაი ქომომჩით, მუ იყვენ!

გივი გ. ქარჩავა: მარგალეფე მჯვეში ორას დაჰა დიდი ლეტაფეს სქიდუტეს. ანდღანერი გჲულვა გურჯისტანიში ზენი ბირთუმი მარგალეფეში, ჲანი, მარგალ-ლაზეფეში რტუ. აჲას მოწირაფან ამ ლეტაფეში მჯვეში ტოპონიმიკა: ანდღა ექ მარგალეფე ვა სქიდუნან, ამა ოფუტეში, მაჰალეში, ღალიში, რაკანიში, ყონაში ჯოხოფე ხოლო მარგალური რენ. გურია, იმერეთი დო აჭარა შენი ბზოპონ. ამ პროვინციაფეს ანდღაშაქის ნა ოფშუნ მარგალურ-ლაზური ტოპონიმეფე შენი ბაზიფეაქთი გელფასვარუფ: ჯიხაიში, დიდი ჯიხაიში, ყუმური, დიხაშხო, ორაგვე, ორაგვეთი, ოხოჯე, ოჩხამური, კინტრიში, ოღასქურა, ჩხენიში, ნოღა, ობუჯი, რონდიში, კინჩხა, კინჩხაფერდი, ლეფილიე, სუხჩა, კონტუათი, დობირო, ქვაყუდე, ოჭოფა, ონჭეიში, გეგუთი, ოფურჩხეთი, ოფშკვითი, ჯიმასტარო, ტყაჩირი, ქვილიშორი, გადიდი, ონჯოხეთი, ჭყვიში, ტობანიერი, მიქელეფონი, სკანდა, ჭანჭათი, ჭინათი, ჭანიეთი, ჭყონაგორა, ხაჯალია, ჯიხეთი, ჩქუნი, ომფარეთი, ორმეთი, ჯიხანჯირი, კვაჭალათი, მელექედური, ძიმითი, ჯუმათი, ქაქუთი, ონჭიქეთი, ტობახჩა, ქვაბღა, ზენითი, ჭახათი, კონდიდი, სკურა, კირნათი, მარადიდი, სკურდიდი დო ჩქვაფე. ირი ვა გომაშინენ, მარა აქ ნა ჲეპჭარი ხვალა 1% იყვენ. ამა, ანდღა ექ მარგალეფე ვა სქიდუნან. მარგალეფექ ხოლო სქიდუტეს აფხაზეთის. აფხაზეფეში ნასოჲნალისტური იდეოლოჟიქ ზოპონს-ქი, ამ ლეტაფეს მარგალეფე ჩქარ ვა რტეს დო ენთეფე ბერიაქ დობარგუჲა ექ. აჲა რენ მცუდი. დო თურქჲეში ლაზეფესთი აჲა უჩქიტან, ხვალა აფხაზური პროპაგანდას ყუჯი მო მეჩაფან. ბერიაში ორას ექ ნა დიბარგეს მარგალეფეთი ქორენ, მორო, მარა, თარიხის მარგალეფე იროთენ სქიდუტეს აფხაზეთის, აფხაზეფე დო შონეფე კალა. აფხაზეფე დო შონეფე დაღის სქიდუტეს, აფხაზეთიში ზენი დო მზოღა პიჯი მარგალეფეში რტუ. 1864-1867 წანაფეს რუსეფექ თურქიეშა დო სურიეშა ნა უჩვეს აფხაზეფეში ოშქენდას, მეგრელეფეთი ქორტეს – ბაზი გოაფხაზერი, ბაზი გომუსლიმანერი, ბაზითი აფხაზეფეში ოფუტეფეს ნა სქიდუტუ. ქორთუფეთი, ექ ქორტეს  დო ლაზეფეთი. მუჰაჯირეფეში ლისტე ქორენ დო ამ ლისტეფეშენ ბაზი მარგალური, ქორთული დო ლაზური ჯოხოფე გიკითხათმინონ: ჭითანავა, ლომია, კიკნაძე, თინთოღლი, ლაზოღლი, საბეკია, ხალვაში, ჭკადუა, გაბელია, გერგალია, თორდუა, ბედია, ფაჩულია, ლაგვილავა, რგვალია, ქუთელია, ჩხაჩხალია, ლაზარია, ფილია, ბაგათელია, გვარამია, ჯოჯუა, ჯინჯია, კობახია, კვეკვესკირი, მალანია, ხახუბია, გუნია, თორია, ჭოლოკუა, ქირია, ჯინჯოლია, ბამბურაძე, ლოგუა, ქარდავა, სექანია, ცაცუა, პაპავა, ვარდანია, ხორავა, ჩქოტუა, ჩანგელია, ბოჯგუა, არკარიძე, ქორიძე, ყურდგელია, კუკავა, სარია, უჩანა(ვა), მიხელია, მარხოლია, მატუა, ქანთარაია, საჩინაია, ქვაჩახია დო ჩქვაფე. ანთეფე თურქიეშა, სურიეშა, ურდუნიშა დო ჩქვა ჲერეფეშა ნა უჩვეს მუჰაჯირეფეში გვარეფე რენ. ქარჩავაფეთი ქორენან თურქიეს, ეშო მიგნაფუნ. ედო აშო. ნა ფთქვი სთერი, აფხაზეთის ჩქინი ხალქეფე ართოთ სქიდუტეს. მარა, 1993-შკულე აფხაზეთიშენ მეგრელეფე ქაგეტკოჩეს დო, 1998 წანას ხვალე გალიში რაიონიშა გოქთინეს. აშოფეთენ, არ ორას, დიდო ლეტაფეს მოფინერი ნა რტუ მეგრელეფე, ანდღა ჟურ ღალიში, ინგირი დო ცხენწყარიში ოშქენდას სქიდუნან.  აფხაზეთის ლაზეფეთი ქორტეს, მორო. ცხარა, შუბარა, ფშალთილუღი ჯოხონი ოფუტეფეს, ოჩამჩირეს დო სოხუმის სქიდუტეს. უკაჩხე, სტალინიში პოლიტიკათენ, ჩქვა ხალკეფე კალა უჩვეს ოშქენანი აზიაშა. ეჲა პოლიტიკური აქტი რტუ, დიდო პეჲატი აქტი – სინორიში ხოლოს ნა სქიდუტეს დო თურქული ნა ისინაფამტეს, ვანა ნა უჩქიტეს მილეთეფე 1944 წანას ეზდეს დო ოშქენანი აზიას დობარგეს: ახალციხური თურქეფე, მუსლიმანი ქორთუფე, ხემშინეფე, ქურდეფე, თარაქამაფე დო ბაზი ლაზეფეთი. ხოლო ჩეჩენეფე დო ინგუშეფე. ლაზეფე, ჩეჩენეფე დო ინგუშეფე სტალინიქ დოღურუშკულე, გოქთინეს დობადონა მუშიშა. ახალციხური თურქეფე დო მუსლიმანი ქორთუფე ექ ქოდოსქიდეს.
აფხაზეთიში ლაზეფეში ბაზი ჯოხოფე ქომიჩქინ, მორო: თამაზოღლი, იაკუბოღლი, ჭანოღლი, ფოცხოროღლი, ხაზირიში, კალატალოღლი დო ჩქვაფე. ანთეფე ანდღათი ქორენან აფხაზეთის, მარა დიდოფექ ლაზობა მუში ვა იჩინოფან, ლაზური ვა უჩქინან დო აფხაზეფე ვორეთია ზოპონან.

ჩქვა, ლაზეფექ ზუგდიდიში არ ოფუტეს, ანაკლიას, მზოღაპიჯის სქიდუნან. ენთეფესთი ლაზური გოჭკონდეს- 1900-ონი წანაფეს ნა დიბადერეტესფეს ქუჩქიტეს, ამა ანდღა მითის ვარ უჩქინ. მარგალური ღარღალაფან დო თიმუში მარგალი შინოფან. ენთეფეში ჯოხოფე რენ: რეიზოღლი, თიკანოღლი, მაჭახელოღლი, ოდაბაშოღლი, ქვახულოღლი დო ჩქვა.

ალი იჰსან აქსამაზი: აფხაზეთიში ნამთინი აფხაზი დო მარგალი ოჯაღეფეს ართნერი გვარეფე ქუღუნან. ბექითი ართნერი გვარონი აფხაზეფე დო მარგალეფე გურჯისთანიში მაჟურა მუხურეფესთი სქიდუნან. ვა მიჩქინ.  მუ მიჩქინ?! მარა ნამთინი აფხაზი დო მარგალი ოჯაღეფეს ართნერი გვარეფე ქუღუნან. აჲა ქომიჩქინ. მუნდეს დო სოლენ ჲეჩქინდერენ აჲა ხალი? პაპუ დო ბაბა ჩქიმი ნადიბადუ ოფუტეს შანგული ჯოხონს. შანგულია გვარონი აფხაზი დო მარგალი ოჯაღეფეთი ქორენ აფხაზეთის. ეშო მიჩქინ. სოლენ ჲეჩქინდერენ აჲა? გიჩქინანი?

გივი გ. ქარჩავა: შანგულიაში ამბარი ვა მიჩქინ კაი. “შანგუ” მარგალური ბინეხიში ჯინსის გჲოძინ. “შანგუა” დო “შანგულია” უჩა ფერიში კოჩი შენი ითქვენ მარგალური ნენას. აფხაზური ნენას მუთუ ოხოწონაფაფსი ვა მიჩქინ.

მარგალეფეს დო აფხაზეფეს აჲნი გვარეფე უღუნან, ქო. მარგალეფეში დოლოხე აფხაზური გვარი ნაუღუნ კოჩეფე იძირენ, ჲანი გომარგალერი აფხაზეფე: შხვაცაბაია, ლაცუზბაია, ხინტკბაია, ბუთბაია დო ჩქვა. ამა, აფხაზეფეში დოლოხე გოაფხაზერი მარგალეფე დაჰა დიდო რენან. მა ნამიჩქინ, ანდღანერი აფხაზი ნაციაში 60% მარგალური გვარი ნაუღუნ აფხაზეფე რენან. გოაფხაზუ დო გომარგალუ მჯვეში ორას ნორმალი ამბარი რტუ: ჩქინ მანძაგერეფე ვორტით, არ ლეტას ფსქიდუტით, ართიკართიკალა ვიჩილეტით დო ვიქომოჯეტით, ართიკართის ბერეფე ვორდაფამტით (ამ ადეთის “მორდუობა” უწომერტეს), ედო აშოფეთენ ვიაფხაზერტით დო ვიმარგალერტით. აშო მუთხანეფე ხვალე აფხაზეფე დო მარგალეფეში დოლოხე ვარ დო, ჩქვაფე კალათი იყვეტუ. მისალი, სამარგალოს გომარგალერი შონეფე ოფშუნან. სიჯა ჩქიმი შონი რენ, პაპუ მუში გეხთეენ ოფუტე მუშიშენ სამარგალოშა დო ბერე მუში დიმარგალეენ. სამარგალოს გურულეფე, იმერელეფე, აჭარალეფეთი სქიდუნან, ირი გომარგალერი. ჲანი, მჯვეში ორას კოჩეფე ქართიკართი უცხუ ვა შინუფტეს, ჯუმალური, კულტურული სქიდალა ქორტუ ენთეფეში დოლოხე დო ემუშენი, მარგალიქ, ბერე ჩქიმიქ აფხაზური მოთ დიგურაფტას, მოთ იაფხაზერტასია ვა იდუშუნაფტუ, აფხაზიქთი ეშო. ჩქიმი გვარიში აფხაზეეფეთი ქორენან, ქარჩავაფე. ინტერნეტიშენ ვიჩინი ართეღი, ვუღარღალი. აფხაზი ვორეია ზოპონტუ, ამა აფხაზური კაი ვა უჩქიტუ, მარგალურითი კაი ვა უჩქიტუ, რუსული მიღარღალია მიწვეეტუ. უკაჩხე დავეთი მოღოდუ, სინორი მოკაგალასნა მოხთი, მუსაჶირი მაყვი იადო. პაპუ ჩქიმიქ დიდო იხელასუნონია, აშო მიწვერეტუ. მათი, პაპუ სქანისთი რუსული ვუღარღალამინონი მა პკითხეეტი. ვარია. მორო აფხაზური მა ვა მიჩქინ მა. პაპუ ჩქიმისთი ვარ უჩქინ აფხაზურია. ეჲა მარგალი რენია, ხვალა მარგალური ღარღალაფსია. გოვიშაში დო, პაპუ სქანი მარგალი რენ დო სი აფხაზი, აშო ონდი მუჭო იყვენ მა ვუწვი. ჩქვა აშო დიყუ დო მუ პათია, მკულე ნენა გემიქთირუ. მა ეშო კოჩეფეთი მიჩქინ, მარგალიში გვარი უღუნ დო არ ჯუმაქ აფხაზი შინოფს თი-მუში, მაჟურანიქ მარგალი ვორეია ზოპონს. თამო-თამო, სოვჲეტური ორას გოაფხაზუ სიჲასეთური არ დულია დიყუ, არკელეთი მცუდი პროპაგანდა იხვენეტუ დო მარგალი დო აფხაზის ართიკართის ნომღეზინაფტეს, ოკორთუფტეს, ჩქვადოჩქვა რეთ, მტერი რეთია უწუმერტეს. მცუდი თარიხიში ონჭარუს გჲოჭკეს, ჟური კელეთი, ხვალე აფხაზეფექ ვარ, ჩქინი კელეთი მცუდი ნაჭარუფტესფე ქორენან. ედო პროპაგანდაქ დულჲა მუში დოყუ, კოჩეფე კაიხეშა დოხმარუ.

აწი, აფხაზეფექ გვარი მუში მარგალური ნარენ ემუში ოთქუშა რაზი ვარ იყვენან, ონჯღორე აყვენან, მარგალიშენ ნაგამახთეს ეჲა კაი ვა უწონან. ემუშენი, გვარი ჩქინი მარგალური ვა რენ ვოწირათ ჲადო, მუთხანეფე მოინგონაფან დო ნჭარუფან. აჲა ოძიცინონი რენ. 2021 წანა რენ, ჩქვა ორა რენ, ჩქვა დუნჲას ფსქიდუთ, ნაციონალისტური დო შოვენისტური ოდუშუნუშენ გამახთიმუში ვახთი რენ აჩქვა. კოჩიში გვარი რენ ჭითანავა, ჭკადუა, პაპასქირი, კუტალია ედო გვარი ჩქიმი მარგალური ვა რენჲა მუჭო თქვასინონ? მუფერი ეტიმოლოჟი უგორასინონ ჭკადუაში გვარის? ჭკადუ, ლაზური მჭკადუ ქოგიჩქინან და. ჭკადუ[ვ]ა მჯვეში გვარი რენ, შონეფეთი ქორენან, ამა მარგალეფე ნარტეს ქუჩქინან დო ვა მუივარაფან. ხოფას, პერონითისთი ქორტეენ ამ გვარი, მჭკადუფე, მჭკადუოღლი უწომერტეენან. ედო, აფხაზი ჭკადუაფეთი ქორენან, ამა, გვარი ჩქინის ნარენ “ჭკადუ” დო მარგალური „ჭკადუ“ ჩქვადოჩქვა რენია ზოპონან ბაზეფექ. აჲა ონჯღორე რენ, აჲაში ოჩოდინუში ორა ქომოხთუ ჩქვა. სი აფხაზი ორტაგინონ, პრობლემი ვა რენ, მითი გინონ ორტაგინონ, ამა სქანი ისტორიაში  მოვარუ კაი დულჲა ვა რენ. ზუგდიდის ნაკოთხანი ბერძენი ოჯახი სქიდუნ, ხოლო უკრაინულეფე რენან, ჭერკეზეფეთი მიჩქინ. ენთეფე მარგალი რენან, ბექიდა ჩქიმდენ კაი მარგალეფეთი. ამა, სოლენ მულუნან ირის ქუჩქინ, ისტორია მუში შენი ჩქარ ონჯღორე ვარ აყვენან.

აფხაზური გვარეფე შენი ხოლო აშო ონდი დომათქვენ: აფხაზური გვარეფეში ტრადიციული დო დუდი სუფიქსეფე რენ -ბა (თარბა, ჭანბა, კაპბა), -ფშ (ბაგაფშ, ტრაფშ), -იფა (ინალ-იფა). მარგალური გვარეფეში ტრადიციული დო დუდი სუფიქსეფე რენ -ია (ფილია, გუნია, ბარამია), -აია (სანაია, ხელაია, გერგაია), -ავა (ქარჩავა, ლუკავა, პაპავა), -უ[ვ]ა (ქორთუ[ვ]ა, ჩუხუ[ვ]ა, ტიბუ[ვ]ა), -სქირი (პაპასქირი, კვეკვესქირი, წულეისქირი), -ჭკორი (გეგეჭკორი, პაჭკორია, ვადაჭკორია). ედო, ირი მარგალური გვარის სამარგალოში არ ოფუტეს „ჯინჯიხატი“ ქუღუნ. “ჯინჯიხატი” უწუმენან გვარიში იქონი ნა ოლაძიტუ ოხვამე ნადგინ სვას, ამ გვარიში ოხვამეს. კართა წანას ექ ულუნან დო იხვამუფან. გვარი ჩქიმიში „ჯინჯიხატი“ რენ სამარგალოში გერმაფუნას, “ლექარჩე” ჯოხონი არ ოფუტეს. ემ ოფუტეშა მარგალი ქარჩავაფე, გურული დო მესხი ქარჩავაფე მულუნან დო ხვამაში პაგანისტური რიტუელეფე იქიფან. აფხაზი ქარჩავაფესთი გური უღუნან, მა ნამიჩქინ, ამა ენთეფეში დოლოხე ბაზეფექ ზოპონან-ქი, ჩქინ მეგრელეფე ვა ვორეთ, ჩქინ ქარჩავა ვარ დო “ქარაჩაჲ”-შენ გეხთიმერი ვორეთ, “ქარაჩაჲ”-ში თურქეფეშენ ვორეთ დო ენთეფე კალა ჩქარ მძახალობა ვა მიღუნანია. ჲანი, სიასეთური პროპაგანდიში ნოხვენე აშო იყვენ – კოჩიქ ჯიჯი მუში მოივარაფს დო პაპუ ჩქიმი მარგალი ორტუ იაში ოთქუშა, პაპუ ჩქიმი თურქი ორტუჲაში ოთქუ დაჰა კაი უწონს.

მუ ფთქვა, გინძე მუთხანეფე დომანჭარუ, ამა ამ პრობლემი დიდო ნამაწკუნენ შენი აშო იყუ. მა აფხაზეფე დიდო პყოროფ. აფხაზური ნენა დო კულტურათი დიდო პყოროფ. ჩქინი თარიხი დო ჯუმალობა პყოროფ დო აჲა ჯუმალობაში ოსაღუ, ხინჯიში გოლოდვალუ ბგორუფ. ნოსი ნაგამამიჩხეს, გამამიქოსეს დო ართიკართი ნამოღურინაფეს წანაფე აჩქვა მიკილუ, აწი მოწყვინაში, ყოროფაში, ართიკართიშა ყუჯი მეჩამუში, ართიკართიში ჭვინიში გორთუში, ართიკართიში ენტერესეფეში არ სვაშა მოყონაფუში ორა ქომოხთუ. აფხაზური ირი ნდღალური ოყოფინუ  კულტურა, ჭანდა, მგარა, ოხაჩქუ, ოსთერუ, სოჶრა აჲნი მარგალური სთერი რენ, აფხაზეფეს ჩქინდენ ხოლოს ნარენ მითი ვარ უყონან, ჩქინთი აჲნი აშო ვიდუშუნთ.

ალი იჰსან აქსამაზი: 2008 წანა რტუი, 2009 წანა რტუი, აწი კაიხეშა ვა მშუნს. მაჟურა კოჩეფე კალა თქვან არ ჟურნალი გამოჩქვერეტით. თიშენ კუდელიშა მარგალური რტუ. ეჲა ჟურნალის ჯოხონტუ “მაფშალია”. ექონი ნამთინი კოჩეფექ რეაქსიჲონი მექჩეს. “სეპარატისტობა მო იქიფთჲა” გიწვეს. ეშო ქომშუნს აწი. მურტუ? მუშენი რეაქსიჲონი მექჩეს? აწითი არ ჟურნალი გამოჩქუმერთ: “სქანი”. აჲა ჟურნალითი თიშენ კუდელიშა მარგალურირენ. ხოლოთი რეაქსიჲონი ძიროფთი?

გივი გ. ქარჩავა: ემ ნდღალეფე კაი მშუნს, მორო. აფხაზეთიშენ გეტკომილერი არ მარგალი შაირი ქორტუ,  რამაზ კუპრავა. 2010 წანას დოღურუ დო შური მუში ჩხონაფერი იყვას. დიდო კაი კოჩი რტუ, დიდო მსქვა მარგალური ლექსეფე დო მაქალეფე მემიშქვეს. მა ნა მშუნს, 2005 წანას ვიჩინით ართიკართი დო კაი მანებრაფე დოვიყვით. უკაჩხე, რამაზიქ მარგალური არ კაზეთა გამავიღათია მიწვეეტუ დო მათი კებული დოვიყვი, მორო. ფარა ვა მიღუტეს, ბილგისაჲარი ვა მიღუტეს, მუთუ ვა მიღუტეს – მა მაგურე ვორტი, რამაზი ოკოკათერი მილეთეფეში ორგანიზასჲონიქ მტინერეფეს ნა უხვენუ არ ჭიჭიტა ოხორის სქიდუტუ, ჶუკარა რტუ. არ კოროცხალიში გამაღმალუ შენი 200 ლარი დომაჭირეტეს, ემინდორას ეჲა რტუ 100-120 დოლარი კონარი. აკო ფარათი ვა მიღუტეს. დოფხედით დო ხეთენ დოპჭარით მაქალეფე, ქოკობდვით. რამაზიქ მითხანი კულანი იჩინოფტუ დო ეჲას ქომეჩუ, დიჟიტალი დომიხვენია უწუ. კულანიქთი ნუშველუ. მაჟურანი მითხანიქთი მიზანპაჟი დუხვენუ, უფარელი. მატბაას ქომეჩუ დო 100 ორტუი 200 ვა მშუნს, ქოგამახთუ. პატი რეაქსჲონი ნა უღუტეს დიდო კოჩეფექ ორტეს. 1930-ონი წანაფეს ნა გამულუტუ კაზეთაფეშენ დონი, აჲა მაართანი მარგალური კაზეთა რტუ. 21-ანი ოშწანურაში მაართანი მარგალური კაზეთაი შინეტუ. დო ულტრა ნასჲონალისტეფექ, ანთეფე სეპარატისტი რენან, ოქორთურაში დუშმანი რენან, რუსიში დულჲა იქიფან ჲადო, გემოკითხაფტეს. რამაზიქ აშო მუთხა ნიყვეენ – ემ კოჩეფე კალა თქვეენ-ქი, ამ ჟურნალიში იდეა ჩქიმი რტუ, ირითული მა პი, გივი გ. ქარჩავას, ბილგისაჲარი ნა უჩქიტუ შენი ოშველუ ვაკვანდი დო მემიშველუ, ჩქვა ემ ბერეს ნაწკით დო მუთუ მო კითხუფთია. ამ ამბარი შევიგნიში, გური მომიხთუ დო აშო მუშენი თქვი მა პკითხი. მაია, ბადი კოჩი ვორეჲა, სქიდალა ჩქიმი აჩქვა ქოგოლახთუ დო მუთუ იყვას ნა იყვას, მუთუშა მა ვა მაშქურინენია. ამა, სი აღნემორდალე რე, უნივერსიტეს იკითხუფ დო გეგოკითხან დო სეპარატისტი გიჯოხან-ნა, ამკათა ონდი დულჲა დო სქიდალა სქანი შენი პატი მოგიხთასუნონ, ნა იდაგინონ გზას გოწოგაღობასენია დო აშოფეთენ, მუში გაგნაფათენ მომოშლეთინუ. 2010 წანას რამაზის ოხორი დვაჭუ, ჟურ ჭიტა ბერე გალე ქუდუსქიდუ, გური მუშის ვა ნახონდინუ დო დოღურუ. ამკათა დიდი კოჩი რტუ რამაზი.

ანდღა დუდიშენ კუდელიშა მარგალური სვარული, “სქანი” გავამოშქუმერთ დო პატი რეაქსჲონი ქორენ, მორო, მარა ეკო ვარ. კოჩეფექ დიმორდეს, აღანი ჟენერასიონი მულუნ, ენთეფექ ჩქვა თოლითენ ოწკენან დუნჲას. მისალი, 2005 წანას, მარგალური კაზეთაშენი ჲორუმეფეში 100-შენ 80 ნეგატიჶი ორტუ-ნა, ანდღა ჲორუმეფეში 100-შენ 80 პოზიტიჶი რენ. მარგალური კაზეთაფეშა ნა აშქურინეტეს კოჩეფეშენ დიდოფექთი ქოხოწონეს-ქი, აჲა პრობლემი ვა რენ დო არ დევლეთიში დოლოხე არ ნენას ოსქედინუში ირი ჰაკკი ქუღუნ. ულტრა ნასჲონალისტეფეთი ქორენან მორო, ენთეფე სოთი ვა იდეს, მარა ეკო ვა რენან დო ეკო მენჯელითი ვარ უღუნან.

ალი იჰსან აქსამაზი: 1930-ონი წანეფესთი, სოვჲეთური პერიოდისთი, თიშენ კუდელიშა მარგალური გაზეთეფე ქორტუ გურჯისთანის. მარგალური ქეთაბეფე დო ბროშურეფეთი გამიჩქვინერეტუ ემორაფეს. მარა ოჭარუ დო გამოჩქუ იჲასაღინუ. ეშო ქომშუნს. სოვჲეთური ხეცალაქ მუშენი იფთი მარგალური ნენას ნუმხვაჯუ, უკულეთი მუშენი გენკილუ მარგალური ნენაში მთელი გზალეფე. მუკო წანას ნაყონუ ეჲა პატი ხალი? სოვჲეთური ხეცალაქ აფხაზეთიში ლაზეფესთი იფთი ნუმხვაჯუ კულტურული სფეროს, უკულეთი ენთეფეში კულტურული ნოჩალიშეფეთი იჲასაღინუ. ეკულეთი სოვჲეთური ხეცალაქ ლაზეფე ომტინუ აფხაზეთიშენ თურქიჲეშა. ნამთინი ლაზეფეთი კაზახისთანიშა ვანა სიბირჲაშა უჩვუ ხოლო სოჲვეთური ხეცალაქ. მუშენი? მუ კაბაეტი უღუტეს. მუსლიმანი რტეს დოემუშენიი? თქვან ეჲა უჩა დღალეფე შენი მუ იზმონთ?

გივი გ. ქარჩავა: მჯვეში ამბარეფეში მუ გიწვათ. მა ნა მიჩქინ, ემორასთი ეშო რტუ – წოხლე ჰაკკი მეჩეს დო უკაჩხე, აჲაქ სეპარატისტობა მოღასენ ჲადო, მოსელეს მარგალური კაზეთაფე. ლაზური კაზეთაფეთი. ისაკი ჟვანია, შური დო გურითენ ბოლშევიკი კოჩი, კაიხეშა დოხმარეს დო უკულე მემაძგვანე დიყუ დო ტერორისტეფე კალა იჩალიშეფსია დო დოღურინეს. სოვჲეთური, ბოლშევიკური ხეცალა ამ კათა ონდი რტუ იშტე – დალკავუღი, სახტე დო პარაზიტი, ოტორიტარული დევლეთი.

ალი იჰსან აქსამაზი: მარგალური ნენაში ოსქიდუ, ხვალა მარგალური ნენა შენი ვარ, ლაზური ნენა შენითი დიდო ბეჯითი რენ. მარგალური ნენა ღურაში, ლაზური ნენათი ღურუნ; ლაზური ნენა ღურაში, მარგალური ნენათი ღურუნ. აშოთენთი ხვალა ჯუმალობა ჩქინი ვარ, კოჩინობათი ღურუნ. ემუშენითი მარგალურიში ოსქიდუ დიდო ბეჯითი რენ. ამციქათი “მარგალური ვიკიპედიაშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! აჲა პროჟე მუნდეს, სოლენ ჲეჩქინდუ?

გივი გ. ქარჩავა: მთინი ზოპონთ. მარგალური დო ლაზური ართიკართიშა მეკირელი დო მენცახერი ვორეთ, არ გური ნა უღუნან სიჲამიში ტკუბეფე სთერი ვორეთ: არიში ხურაქ დოღურასნა, მაჟურათი ემედენი დოღურუნ. ემუშენი, ჩქინ ართიკართის მედიში თოლეფეთენ მევოწკერთ, ლაზეფეში გეჯგინობა ჩქინი გეჯგინობა რენ, ჩქინი გეჯგინობა, ლაზეფეში.

მარგალური ვიკიპედიაში პროჟე 2007 წანას დიბადუ. ქორთული ვიკიპედიაში ედიტორეფეშენ ართეღიქ მა მენდრალე მიჩინოფტუ, მარგალური ნენაში აქტივისტი ნა ვორტი ქუჩქიტუ დო მინჭარუ, აშო დო აშო დოპათ, მარგალური ვიკიპედიაში პროჟეს სქიდალა ქომეფჩათია. აშოფეთენ ქოგევოჭკით. წოხლე მარგალური ვიკიპედია ინკუბატორიში დოლოხე ორტუ, ექ ინწურანეტუ, იხვენეტუ. უკაჩხე, მა ხვალა ვა მახვენეტუში, ნა ვიჩინოფტი დო ნა ვა ვიჩინოფტი კოჩეფეს ვუწვი დო არ გრუბი ქოდიდგუ. გიგა ქავთარაძე, გიორგი გახარია, დათა მანია, გიორგი ქანთარია დო ჩქვაფექ დიდო იჩალიშეს, დიდო მაქალეფე ნჭარეს დო სოღუნი 2011 წანას ვიკიპედიაში მერქეზიქ მარგალური რედაქსიონი დოთეშქილუ დო ინკუბატორიშენ გალე გამიყონუ.

ანდღა მარგალური ვიკიპედია კავკასიური ნენაფეში ვიკიპედიაფეში ლისტეს მახუთანი სვას გედგინ: დევლეთური ნენაფე ნა რენ აზერბაიჯანული, სუმეხური, ქორთული დო ჩეჩენურიში უკაჩხე მარგალური მულუნ. ამ ნენაფე დევლეთიში ნენაფე რენ დო ენთეფეში ვიკიპედიაფეს 50-100 კოჩითი იჩალიშფეს, მარგალური ვიკიპედია 2-3 კოჩიქ იქიფს დო ხოლოთი აკო მენჯელონი რენ.
მა ემ წანაფეს ლაზური ვიკიპედიში პროჟეთი დობდვი ინკუბატორის, ლაზი გამანთანერეფესთი მუკო ჶარა ვუწვი მის უჩქინ, პროჟე ხაზირი რენ, ქამახთით დო იჩალიშით, პროჟე მაქალეფეთენ გოფშით დო უკაჩხე დოვოთეშქილაფათ მა, მარა მითიქ მუთუ ვარ ყუ დო ამუშენი ანდღათი გური მეჭვერი მიღუნ.

ალი იჰსან აქსამაზი: აწითი “სქანი”-შენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! “მეგრული ნენაში დერნეღი”-შენ მოლამიშინით? კორონავირუსიში ნდღალეფეს მუეფე იქიფთ მარგალური ნენაში ოსქიდუშენი?

გივი გ. ქარჩავა: 2020 წანაში 20 მარტის, მა დო გიგა ქავთარაძექ დიდო ორაშენდონი ნა მიღუტუ გურიშნოდვალე დოპით – “მარგალური ნენაში დერნეღი” ქოდობდგით. ანდღალეფეს კულტურული დულჲაფე იქიფტაში, დერნეღი დოგაჭირენ. ჩქინ დერნეღი ქოდობდგით დო მარგალური ნა ყოროფს, მარგალური ნენა შენი მუთუ ნა ყვასუნონ კოჩეფეს ამბარი ქომეფჩით, დერნეღის ქოკოვიკორობით ენთეფე. იფთი ნა პით დულჲათი ჟურნალი “სქანი” რტუ – დუდიშენ კუდელიშა მარგალური სვარული, მარგალური ნენაში ოსქედინუ შენი, მარგალეფეშა ნანა ნენათენ ამბარი მეჩამუ შენი. გიგა ქავთარაძეში ლექსეფეში ქითაბი ქოგამავოშქვით, ჯორჯ ორუელიში “ორინჯეფიშ ფერმა” გამავიღით დო ჩქვა პროჟეფეთი მიღუნან, მორო. ამა, კორონავირუსიში ნდღალეფექ დიდო ეზიჲეტი მომჩეს, დულჲაფე გომნდინით დო აწითი პატი ხალი მიღუნან, ემუშენი გურის ნა მიღუტეს ჩქვა ქითაბეფეში დო ონდეფეში გამაჩქვინუ შენი ამციქა მენდრა დობდგითუთ, ამა ამ პატი ხალი გუიქთირაშკულე, დერნეღიქ აღანი მენჯელითენ, აღანი შურითენ იჩალიშასუნონ, ეშო ვიჯერ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ანდღანერი ნდღას თურქიჲეშენ არ ქოჩიქ ლაზეფეშენ მოლაშინაში, გურჯისთანიში მარგალეფე ვარდო აქონი ლაზეფე დო ექონი ლაზეფე ოხოიწონენ. ჩქინ მიჩქინან, რომა-ბიზანსური მათარიხეფექ მჯვეში ლაზეფეშენ მოლაშინაფტეს ქეთაბეფე მუთეფეში დოლოხე. მარა ეჲა ლაზეფე ანდღანერი ლაზეფე ვარდო, ემორაფეში მარგალეფე რტეს. ხოლო მიჩქინანქი, ემორაფეში, მა-6 ოშწანურაში  მარგალეფე დო ლაზეფე არ ჯინჯონი დო არ ნენალონი ხალკი ტეს. თარიხიში დოლოხე ლაზეფეს დო მარგალეფეს მთელო არ პოლიტიკური ირადე ვა უღუტეს. მარა ქორტეს. ხოლოთი ქორენან. მარგალ-ლაზი- ჭანეფეში დიდო მჯვეში ოშქარული თარიხიშენთი მოლამიშინით, მუ იყვენ!

გივი გ. ქარჩავა: აჲა დიდო ნორმალი მუთხანი რენ. მეგრელ-ლაზეფეს თარიხის ჩქვადოჩქვა ჯოხოფე უღუტეს. ბაზი კოლხეფე გემოძიტეს, ბაზი ეგრისულეფე, ბაზი ლაზი დო ბაზითი მარგალი. უკაჩხე ოკოვირთით დო მელე დო მოლე ქოდოფსქიდით, მარა ამ ეთნონიმეფეში თარიხური გონოშინე, ხოლოთი ქოდომისქიდეს. მისალი, მარგალეფეს ლაზიში ჯოხო უწვა-ნა, მი რენ დო მუ რენ გამოგოგნფაფს. არ კოჩიქ მიწვეეტუ, აჲა თარიხური გონოშინე ვა რენ, ანთეფე ოქორთურაში მექთებეფეს ნა დოგურაფან შენი უჩქინანია მარგალეფეს. ქო, ჩქინი მექთებეფეს კოლხეფე მი რტეს, ლაზეფე დო მარგალეფე მი რტეს დო მი რენან, სო სქიდუტეს, მუფერი დევლეთეფე უღუტეს ენთეფე დოგურაფან, ამა თურქიეში მექთებეფეს ანთეფე მითიქ ვა დოგურაფს, ვა დოგურაფტეს დო ლაზეფეს ხოლოთი ქუჩქინან მარგალიში ჯოხო. მა ლაზისტანის დიდო გოფთი, თქვათი ქოგიჩქინან დო ბადეფე დო ხჩინეფე კალა დიდო ბღარღალი, ენთეფეშენ ეთნოგრაფიული მატერიალეფე დოლოვიჭარი. მარგალი მი რე მა ვუკითხუფტიში, ირის ამბარი ქუღუტუ. ჩქინ მარგალიშენ მოფთით, ჩქინი მჯვეშის მარგალ იჯოხონტუ, აქონაშის მარგალეფე ხეტესჲა დო ამკათა ამბარი მომჩაფტეს. ანდღათი ეშო რენ. აჲა რენ თარიხური გონოშინე. ამუქ მუ მოწირაფან? არ ხალქი ნა ვორტით დო ოკორთალუშე უკულეთი არ ხალქი ნა დოფსქიდით ეჲა მოწირაფან.

ალი იჰსან აქსამაზი: მეგრელეფექ ხვალა აფხაზეთის ვარ, სამარგალოსთი დიდო დიდო ეზიჲეტი ნწორეს. ედვარდ შევარდნაძეში ხეცალაქთი მეგრელეფეს ეზიჲეტი დიდო ონწორინაფტუ. მუ რტუ ეჲა ბარბარიზმიში სებები? არ კელე  მეგრელეფე ჶიზიკურო მეკარბუფტეს მაჟურა კელეთი მარგარული ნენა მეკარბუფტეს. მუშენი?! ემკათა უმანჯელი დო უბედინერი ხალკი მთელ დუნჲას იძირენი პეა?

გივი გ. ქარჩავა: დიდო ზორი ამბარი რენ. აჲა რტუ რუსული პროვოკაციული პლანი. შევარდნაძე ოქორთურაშა რუსიქ მოშქუ. გამსახურდია ომტინესშკულე, რუსიქ მხუჯი მეჩაფტუ შევარდნაძეს – მისალი, 1993 წანას რუსი ადმირალიში, ბალტინიში ასქერეფექ ფაში ქეჭოფეს დო სამარგალოშა ამახთეს შევარდნაძეში მეშველუ შენი. არკელე, ხაფისხანეშენ ბადნიტეფე გამოჩქვეს დო აფხაზეთი დო სამარგალოშა მენდოჩქვეს. ზვიად გამსახურდია მარგალი რტუ დო მთელი მარგალეფექ ემუს მხუჯი მეჩაფტეს შენი, სამარგალოს ენნი დიდი ეზიჲეთი ონწორინაფეს. ემორაფეში რიტორიკა ამკათა რტუ: ზვიადი მარგალი რენ, მარგალეფექ ზვიადის მხუჯი მეჩაფან, ზვიადი მუთეფეში ოფუტეფეს ონტკობინაფან, მერქეზიში კარში გამულუნან დო ენთეფეს კაიშა ჯოღაპი ნაჩასუნონია. ამ სებებეფეთენ ქამახთეს დო მილლეთის დიდო ეზიჲეთი ონწორინაფეს. ენთეფეში დოლოხე ბაზი მარგალეფეთი ქორტეს, აჲა ილლა ფთქვათმინონან. აჲა რტუ ჩქინი ხალკიში, ჩქინი დევლეთიში ონჯღორე. ოქორთურაში თარიხის ენნი დიდი უჩა ლექე. უკაჩხე ამ კოჩეფეშენ დიდო ხაფისხანეს ქომოლაბღეს ხოლოთი, დიდოფე დოღურინეს ვანა დოღურუ, ბაზიფექთი უკაჩხენი წანაფეს გამახთეს დო ჩქინ ამ პატი შეჲ დომაღოდეს, ამ უჩა დულჲაფე ხილაჶჲთენ დოპით დო მემიხარსუვითია დოთქვეს.
პატი ნდღალეფე რტუ მთინიში. მა ბერე ვორტი დო ქომშუნს. მარგალეფე დო სამარგალო მუშენი გამაკათუფტეს, ვა ოხოვოწონაფტი. ჩქინდენ მუ გორუფტეს ვა მიჩქიტუ. აფხაზეთიშა ჯენგიშა ულუტეშაქის, სამარგალოს მუშენი ონწორინაფტეს, მუშენი ჭუფტეს დო ოღურინაფტეს კოჩეფე, ვა ოხოვოწონაფტი. დიდი ჯინაჲეთი რტუ, დიდი.

ალი იჰსან აქსამაზი:   ქორთული კილისექ ლაზი ქრისტიანი შეჰიდეფე შენი არ იკონი ქოგამიღუ. ედო ხოლო ქორთული კილისექ  12 მაისითი ლაზი ქრისტიანი შეჰიდეფეში ნდღა ჲადო გამოგნაფუ. კართა 12 მაისის,  ექონი მილლეთიქ ლაზი ქრისტიანი შეჰიდეფეს ხვამუფან გურჯისთანიში კართა კილისეს. მამულა ოსმანიძე თანდილავაქთი აჲა დინური მერასიმუ აშო გამაგნაფუფს არ ქეთაბის.  ნამთინი ლაზი გამანთანერეფექთი დიდი რეაქსიჲონი მეჩაფან აჲა ამბარიშა; “აჲა მცუდი ამბარი რენ. ქოთული კილისექ მცუდი ზოპონს,  დო ქართველიტობა იქიფს. დუდი კვათა ვარ, მთუთი კვათა რენჲა” თქუმერნან.  აჲა ამბაი მუ რენ? თქვან გიჩქინანი?

გივი გ. ქარჩავა: ამ ამბარი მათი თქვანდენ, ლაზეფეშენ დომაგურუ. ხოფურეფეს ნა პკითხი, ირიქ ემ სვაშენი “მთუთიკვათა”ჲა ზოპონს, ჩქარ “დუდიკვათა” ვარ შემიგნეფუნანია. ლაზი შეჰიდეფე შენი ქორთული ეკლესიაქ ზოპონსქი, ბაზი ლაზეფექ ხრისტიანი დიყვესშკულე, მუთხანი მჯვეში ქაღითეფე დო ბელგეფე მომიღესია დო ექ ნონჭარსია ქი, 300 ლაზის თურქეფექ ისლამიეთი ეჭოფინუშა უჯოხეს დო ანთეფექ ვარ ეჭოფესში, ირის ხოლო თი ნოკვათეს დო ღალის დოლობღესია. ემ ღალისთი “დუდიკვათა” ჯოხონსია. ემ ბელგეფე მა ვა მიძირუნ, ნა ძირუთი მითი ვა მიჩქინ. ქორთული ეკლესიაში ანდღანერი ადმინისტრაციაქ პროპაგანდა იქიფტაში, ეთი იყვენ, ენთეფე პროპაგანდა ოხვენუში დო მცუდი ოღარღალუში მასტერი რენან ზათენ. ამა, აშო ბელგეფე მთინიში უღუნანი, ვარ უღუნანი, ვა მიჩქინ. ჩქიმი სუბიექტური მეწკომილუთენ, აშო ბელგეფე რტაში, აქშაქის გამიღასუნტეს დო ირი კელე გამოფინასუნტეს.

მა ნა მიჩქინ, არ ამბარი ქორენ: დიდი ნენამჩქინაჯექ, მარგალური დო ლაზური ნენაფეში დიდი მანებრაქ, იოსებ ყიფშიძექ 1917 წანას ლაზისტანის ლაზეფეშენ ამბარეფე, ტექსტეფე დილიჭარეენ. აზლაღური ლაზი, 45 წანერი აბდულლააშიქ ხასანოღლიშენთი “ლაზისთანიშ თარიხი” ჯოხონი არ მეთინი დილიჭარეენ 1917 წანაში 22 მარჲაშინას, ორთა ხოფას. ემ მეთინის, აბდულაქარ ლაზი პალიკარი შენი, პეტრო ხეციაშენი ამბარი მეჩაფს, თურქიში ფაშა ნა მულუნ დო მუსლიმანი დიყვითია ნა უწუმერს, პაპაზეფეს ჯეზა ნა მეჩაფს დო ნა მოსელაფს, ამასიაშე ხოჯაფე მოშქუმერს დო ჩქვა დო ჩქვა. აჲნი ქითაბის, არ არქაბური ბადიქთი ზოპონს არ ამბარი, 80 წანერი ხჩინი ტკობაშა ოხვამეშა ნა ულუნ, მუსლიმანი ბერე მუშიქ ნა მეჭოფუფს დო ნა უვარაფს. ჲანი, მუ ფთქვამინონ – ირის ქუჩქინქი, ლაზეფე ხრისტჲანეფე რტეს დო ამ ლეტაფე თურქიქ ეჭოფუშკულე, დიმუსლიმანეს. თარიხის დიდო პატი ონდეფე მოხვადეეტუ დო ისლამიეთიშა გოლოყონუ შენი მითხანეფეს თი ნოჭკირეს დო ონწორინაფეს-ნა, ეთი ვა გომაკვირენ – დინი, რელიგია დიდო მენჯელონი პოლიტიკური სილახი რტუ დო რენ ანდღათი, ღორმოთიში ჯოხოთენ ენნი პატი დო ენნი ოშქურინონი დულჲაფე იქიფტეენან ზამანის. ამა, არ მუთხა თქვაში, დელილი გიღუტასინონ, ვანა ვა იყვენ. ლაზეფე კალათი, პაპულეფე მუშიში დინითენ სპეკულასიონი მა კაი ვა მიწონს. ჰო, ხრისტიანი რტეს დო ანდღა მუსლიმანი რენან. ედო მუ პათ? პრობლემი სო რენ? პრობლემი ვა რენ. პრობლემი ხრისტიანობა დო მუსლიმანობა ვა რენ, მუს ნა გინონ ახვამი, მი ნა გინონ იყვი, ჩქარ მუთუ ვა იქთირენ. ენნი ბეჯითი კოჩინობა რენ, ნოსი რენ, კულტურა დო ნენა რენ. აკონარი.

ალი იჰსან აქსამაზი: მა დიდო შუქური გოღოდაფთ. ჩქვა კითხალა ვა მიღუნ თქვანდა. მარა თქვან ოთქვალუში ჩქვა ნენაფე გიღუნანნა, ენთეფეთი მიწვით, მუ იყვენ! ფიმფილი დიხაშა!

გივი გ. ქარჩავა: მათი დიდო შუქური გიწომერთ. ამ როპორტაჟი ნა იკითხასენ ირის გური ჩქიმიშენ სელამი მევუმჩინაფ. ლაზეფე ჩქიმის გოვუხთი, გოვაჭარი დო გოვაღარი. თქვათი ამ კაი დულჲას ნაყონით, მო დოდგითურთ.

დიჩოდუ…