Ali İhsan Aksamaz
(Ön açıklama: Bakur Gogokhia’nın “Laz Soyadları” adlı kitabı Gürcistan’ın başkenti Tiflis’te yayınlandı. Kitabın ilginç bir adı var: “Laz Soyadları”. Şimdi, bu kitap benim elime de ulaştı. İlgimi çekti. Bu sebeple de Bakur Bey ile bir söyleşi yapmak istedim. Bir söyleşi yaptık. Bu metin Lazca söyleşimize ait. Ali İhsan Aksamaz)
+
Ali İhsan Aksamaz: Bakur Bey, Önce biyografinizle başlayalım; biyografinizden konuşalım! Nerelisiniz? Hangi devletin vatandaşısınız? Nerede doğdunuz? Hangi kent veya köyde doğdunuz? Hangi okullarda öğrenim gördünüz? Mesleğiniz nedir? Ne iş yapıyorsunuz? Evli misiniz? Çocuklarınız var mı?
Bakur Gogokhia: Önce, ne demek istediğimi söyleyeyim. İlginiz ve gazetede yayınlayacağınız bu söyleşiden dolayı teşekkür ederim.
Ben Zugdidili’yim. Gürcistan vatandaşıyım. Zugdidi, Samargalo bölgesinde, Gürcistan’ın güzel bir kentidir. Ben de orada doğdum, orada büyüdüm ve orada da oturuyorum. 2000’de Zugdidi 3 no’lu ortaokulundan mezun oldum. Aynı yıl Tiflis İvane Cavakhişvili Devlet Üniversitesi’nin Hukuk Fakültesi’nde öğrenime başladım. 2005’te buradan mezun oldum. 2011’den beri Tiflis’in diğer, Cger Andria Pirveltzodebuli Gürcü Üniversitesi’nde etnoloji alanında doktoraya başladım. 2007’den beri çalışıyorum. Şimdi yerel bir organizasyonda proje koordinatörüyüm. Evlenmekte biraz geciktim. Çocuklarım da yok.
Ali İhsan Aksamaz: Bakur Bey, Abkhazya’dan sürülenlerdensiniz, muhacirsiniz. Öyle biliyorum. Doğru söylüyor muyum?! Abkhazya’dan sürülen insanlarımızın trajedisi yalnızca kendilerinin değil, bütün insanlığın trajedisi. Bu konuda ne düşünüyorsunuz?
Bakur Gogokhia: Ben Akkhazya’dan değilim. Dediğim gibi, Zugdidi’denim. Ancak evimden Abkhazia’ya ait yerler çok iyi gözüküyor. Zugdidi’den Abkhazya’ya, en yakın mesafede, 3 kilometre uzaklıkta. Trajedi büyüktü ve halen de bu trajedi devam ediyor. Bu trajedi, 1990’lı yıllarda başlamamış. Buna benzer kara günler tarihimizde çok fazla. Abkhazya’dan sürülmüş oralı, yerli Megreller’e ilişkin bilgileri eski tarihçiler daha 17. yüzyıldan itibaren bizlere aktarıyor. Bu konu, bugünlere kadar ve bugünlerin de o kadar derin ve yürek yakan bir trajedisidir ki, birkaç cümle ve yüz röportajla anlatmakla bile bitmez. 9 yaşında küçük bir çocuktum. Kremlin’in yalanlarına kanmış Abhazlar, Rusya’nın, Kuzey Kafkasyalıların ve bazı başkalarının desteğiyle, Abhazya’da bizimle kavga ettiler. Bunu böyle diyeyim. Diğeri de, Tzkhinvali’de olan. Bu kavgalar, Gürcistan’ın SSCB’den ayrılması ve bağımsızlık yönünde tavır alması sebebiyle Rusya’nın Gürcistan’a verdiği bir cezadır. Bu kavgada Gürcistan, Moskava’nın silâh ve propagandası karşısında yalnız kaldı. Tabii, bu kavgada bizi yendiler. Ancak hayat bununla bitmez. Bir gün bizim de zafer günümüz gelir. Zugdidi’deki evim merkezî cadde üzerinde. Abkhazya’dan sürülmüş insanların kimi yaya olarak, kimi öküzlerin ve atların çektiği kağnılarla, kimi hurdası çıkmış arabalarla, ellerini tuttukları ağlayan, aç, biilaç çocuklarıyla evimizin önünden geçtiklerine gözlerimle tanık oldum. Bu konuyu burada keseceğim. Bunları hatırlamak bana oldukça ağır geliyor. Bu, Abkhazya’daki Gürcülerin (en fazla da Megreller’in) „etnik temizliği“ydi. 30 000 insanı öldürdüler ve 250 000 insanı da evlerinden sürdüler. Böyle kara ve kanlı işler yalnızca Gürcistan’da değil, birçok ülkede oluyor: Ukrayna’da, Azerbaycan’da, Sırbistan’da, Moldova’da ve diğer ülkelerde. Siyaset, ekonomi, ne olursa olsun, ne sebeple olursa olsun, bu kadar insanı değil, bir tek insanı bile öldürmek günâhtır. Ülkemizin tekrar o kara günlerden önceki günlerdeki gibi birleşeceğine ve o acı ve yas günlerinin yerini mutlu günlere bırakacağına inanıyorum. Aydınlık karanlığın yerini, gün de gecenin yerini alacak.
Ali İhsan Aksamaz: Bakur Bey, ben çok iyi biliyorum ki siz çok güzel Lazca konuşuyorsunuz! Diyebilirim ki, Laz aydınlarının çoğundan daha iyi Lazca biliyorsunuz. Lazca konuşmayı da, Lazca yazmayı da çok iyi biliyorsunuz. Öyle biliyorum. Lazcayı böyle su gibi nereden öğrendiniz?!
Bakur Gogokhia: Bunlar övgü dolu sözler. Bir kez daha size teşekkür ederim. Lazca ya da Çanca, Megrelce, Gürcüce ve Svanca ya da Şonca ile beraber, biliyorsunuz, bizim dillerimizden biri. Bu dört dilimizle biz çok zenginiz. Bu kadar dile sahip bir milleti dünyada bulamazsınız. Ben, Lazca ve Megrelce’nin bir dilin diyalektleri olduğunu değerlendiriyorum. Eski Gürcüce ve Yunanca’da bu dilin bir adı vardı. Eski insanlarımız bu dile „Megrelce“ adını veriyorlardı. Yunanlılar bu dile „Kolkh Dili“ diyorlardı. Üçüncüsü ise, bilim insanları bu dile „Zan Dili“ diyorlar. Bu dillerin bilimsel adı ise, „Kartvelgil Dilleri“. Aynı Almanca’ya, İngilizce’ye, Norveççe’ye, Danimarkaca’ya ve diğer bazı dillere „Germangil Dilleri“, Farsça’ya, Kürtçe’ye, Tacikçe’ye, ve diğer bazılarına da „İrangil Dilleri“ denildiği gibi öyle bir tanımlama. Bizim bu dört dilimiz, Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svanca çok köklü ve etkili diller. Ancak (adlarını burada saymıyorum) yabancı devletler, imparatorluklar, ülkemizi işgal ettiler ve böldüler. Böylece de kendi kelimelerimizin çoğunu unuttuk ve kayboldu. O kelimelerin yerine yabancı kelime ve söyleniş şekillerini kullanır olduk. Çok başka şeyler de vardı. Şimdi burada anlatmak uzun olur, bahsedilmez. İşte böylece de dillerimiz yavaş yavaş birbirlerinden uzaklaştı. Megrelce Gürcüce’den uzaklaştı, Lazca Megrelce’den, Ardeşen’de konuşulan Lazca Hopa’da konuşulan Lazca’dan, Hopa’da konuşulan Lazca Çkhala’da konuşulan Lazca’dan zamanla uzaklaşmış oldu. Ancak bu dillerin kökü hep aynı kaldı. Bir ağacın dalları gibi. Ben de, burada, bu röportajda farkındasınız, Lazca’nın farklı ağızlarını karıştırarak konuşuyorum.
Ben, Megrelce ve Gürcüce’yi çok iyi biliyorum. Evde, kendimi bildim bileli annem- babam, ninem-dedem benimle hep Megrelce konuşuyorlardı. Annem-babamla, biraderimle, arkadaşlarımla, kuzenlerimle Megrelce’den başka bir dil konuşmadığımı hatırlıyorum. Biz öyle alıştık. Anaokulunda da, diğer okullarda da biz çocuklar bazen öğretmenlerimizle de Megrelce konuşuyorduk. Megrelce ve Gürcüce’yi iyi biliyorsanız, Lazca’yı da çok kolay anlarsınız, öğrenmek için başka bir şey lâzım değil. Bunun dışında da, benim çok fazla Laz arkadaşım var, Çaneti’ye/ Lazonaşa gidiyorum. Lazlarla bir arada bulunuyorum. Onlar da evime geliyor. Gürcistan’da yayınlanmış Lazca kitapların hepsi bende mevcut. Türkiye’de yayınlanmaya başlayan bazı Lazca kitaplar da bende mevcut. Kısaca söylemek gerekirse, benim Lazlarla da, Lazca’yla da hergün irtibatım var. Bir de, ilgim var tabii. Çocukken okulda tarih de okuyorduk. Öğretmen, Lazlara ilişkin bizlere tafsilâtlı bilgiler veriyordu. “Lazlar aynı Megreller gibi, Megrelce’ye benzer dilleri var. Bizimkilere benzer adetleri var,” diyordu. Bende de böylece Lazlara ve dillerine ilişkin bir merak uyandı. İnsan, temiz yürekle bakarsa, neler yapamaz ki? Siz iyi bir söz söylediniz: „Su gibi“. Ben de böyle sözümü şöyle bitireyim: Kimliğini seven insanın, dilini su gibi konuşması gerekir.
Ali İhsan Aksamaz: Şimdi de kitabınıza gelelim: “Laz Soyadları”. Niçin böyle bir kitabı, bu kitabı yazdınız? Hangi anlayışla yazdınız? Kaç yılda yazdınız? Size kimler yardımcı oldu? Bilgileri ve belgeleri nereden edindiniz. Belgeler, kayıtlar size nereden ulaştı? Lazlar, Laz aydınları kitabınızla ilgileniyor mu?
Bakur Gogokhia: Anlatmak için çok uzun bir konu. Soyadı, bir insanın, bir milletin nişanesidir, böyle diyeyim. Kim kimdir, kimdi, nasıldı, ne yapıyordu, nereden geliyor ve çoğu benzeri şey soyadıyla duyurulur ve anlaşılır. Bugün diyebilirim ki, bizlerin soyadı sistemi dünyadaki çoğu toplumunkinden çok eskidir. Bu da bize ne kadar büyük bir kültürün sahibi olduğumuzu gösterir. Meselâ, bizimkilerin soyadına ilişkin en eski yazılı kaynağın 8. yüzyıla ait olduğunu biliyoruz. En eski Laz soyadını Gürcü yazılı kaynağından biliyoruz. „Şanipkhe“ soyadı, şimdiki Yusufeli ilçesinin Parkhali Köyü’ndeki (Türkçe adıyla: Altıparmak Köyü’ndeki) 10. yüzyıla ait Gürcü Kilisesi’nin duvarında yazıyor. 12.-13. yüzyıl Gürcü yazılarından elimizde „Kertaşi“ soyadı var. Lazona, Osmanlı İmperatorluğu topraklarına katılınca, buradaki eski Laz soyadları yavaş- yavaş kayboldu. Osmanlılar’da soyadı yoktu. Kendilerine göre bir sistemle yazılıyordu. Ancak eski soyadı taşıyan insanların soyadlarını Osmanlı’nın resmî kayıt defterlerinde sıklıkla görebiliriz. Bu konuda en eski Osmanlı kayıt defteri 1486 yılına ait. Lazeti’nin en büyük bölümünün Osmanlı’nın ve sonra da Türkiye’nin toprakları olduğu içinde olduğu dönemlerde bile o eski soyadları kullanılıyordu. 1934’de çıkan ‘Soyadı Kanunu’yla Türkçe olmayan soyadlarına yasak getirildi, bunu siz de biliyorsunuz. Bu sebeple de Türkiye’deki eski yerli soyadların kullanılması sorunluydu ve kimse de kullanmıyordu. Korkuyorlardı. Gürcistan’da bizimkilerin soyadlarına ilişkin çok sayıda kitap ve makale yazıldı. Bu Laz soyadlarına ilişkin ilk bilimsel makaleler Batum ve Tiflis’te yazıldı. Gürcistan, SSCB içinde olduğu dönemde Gürcü bilim insanlarının Türkiye’deki Lazlara ilişkin bilimsel çalışma yapmaları yasaktı. O sebeple de yalnızca Meleni Sarp’taki Laz soyadlarını araştırdılar. Türkiye’deki Laz soyadlarına ilişkin hiç bir şey yazılmıyordu. Osmanlı kayıt defterlerinden de kimse faydalanmıyordu. Şimdiye kadar, yalnızca “-(i)şi/ -işi”, “-ber”, -“sk̆ir”, -“pxe” ve “-(u)va gibi soneklerle biten soyadlarının Laz soyadlarını işaret ettiğini ya da Laz soyadlarının bu ekleri almadığını biliyorduk. Ancak Osmalı kayıt defterleri, Laz soyadlarının “–V van”, “-ian” ve “-dze” ile de bittiğini bizlere gösteriyor. Demek istiyorum ki, Türkiye’deki, Muhammet Safi, Murat Ümit Hiçyılmaz, Murat Kaya, Hanefi M. Bostan, Sezgin Demircioğlu, Süleyman Bilgin ve diğerleri gibi aydın insanlar Osmalı kayıt defterleriyle ilgili çok çalışmalar yürüttüler, öğrendiler ve yayınladılar. Bu sebeple ben kendilerine çok teşekkür ediyorum. Onların kitapları, yani bugünkü Türkçe’ye aktarılan eski Osmanlı kayıt defterleri, benim kitabımın da en önemli kaynakları ve belgeleri. Gürcü bilim insanlarının, Guram Kartozia’nın, Nikolay Maar’ın, İoseb Qipşidze’nin, İrine Asatiani’nin, İuri Sikharulidze’nin kitapları da bana ziyadesiyle yardımcı oldu. Yine İsmail Bucaklişi ve İrfan Aleksiva’nın „Svacoxo/ Yer Adları“ adlı kitabı da çalışmalarımda bana yardımcı oldu. Eski harita ve benzeri kaynaklar da oldukça ilginç.
Benim açımdan en önce, “–V van” sonekiyle biten Laz soyadları önemliydi. Laz- Megrel soyadlarının soneki, „-va“ bu sonekten geliyor. Bütün bunlar, şimdiye kadar bilmediğimiz ve düşünemediğiz kadar, bizlere Lazların Tarihlerine ilişkin çoğu bilgiyi veriyor. Osmanlı kayıt defterlerinde yine oldukça fazla bilgi yer alıyor. Bu bilgilerin hepsi yarın- öbür gün ışığına çıkacak.
Kitabı Gürcüce yazdım. Kitabımın içinde Türkçe ve İngilizce birer de özet mevcut. Bir de, Lazona haritası ekli. Yazmayı 2016’nın Ağustos’unda bitirdim. Bir sene boyunca yazıyordum, yeni- yeni kaynak bilgilerle zenginleştiriyordum. Ancak bilgisayarımdaki her şey birden kayboldu, bilgisayarım bozuldu. Bu durum benim için büyük bir travma oldu. Fakat bırakmadım. İki ay içinden baştan her şeyi yeniden yazdım. Evde oturdum ve yalnızca bu işle ilgilendim. Lazona’dan, Trabzon’dan, Rize’den, Tiflis’ten, Sohum’dan, Kutaisi’den arkadaşlarım, kim nasıl yapabildiyse, bana yardım ettiler. Hepsine şükranlarımı sunuyorum.
Laz aydınlarına ilişkin size ne söyleyeyim? Onlar, alfabemizi okumayı bilmiyorlar, dil de bilmiyorlar ve dolayısıyla da kitabımı okuyamıyorlar. Kitabı Türkçe’ye çevirtecektim. Ancak siz de biliyorsunuz bunun için çok şey gerekiyor.
Ali İhsan Aksamaz: Bakur Bey, belki biliyorsunuz, belki bilmiyorsunuz, bilemiyorum; Türkiye’de, Sakarya İlinde Muhacir Lazlar da, Gürcüler de yaşıyor, 93 Harbi muhacirleri. Çarlık Rusyası – Osmanlı Türkiyesi Savaşı’nın muhacirleri. El ele vererek bir dernek kurdular. Çok ilginç, bu derneğin insanlarından bazıları Laz, bazıları Gürcü; bazıları anneden veya babadan Laz veya Gürcü. Bu derneğe ilişkin neler söyleyebilirsiniz?
Bakur Gogokhia: Evet, bu haberi biliyorum ve ziyadesiyle de sevindim. Lazlar ve Çveneburiler benim için hepsi bir ve hepsi benim canlarım. Türkiye’de yaşayan bizimkiler, ister Lazona’dan, ister Tao-Klarceti’den (Artvin do Erzurum illerinin eski adı), Şavşeti’den, Açara’dan, Kobuleti’den gelmiş muhacirlerin beraber olmaları çok önemli. Birlikte güçlü oluruz ve çok önemli işler yapabiliriz. Böylesi dernekler ne kadar çok olursa, o kadar iyi. Ancak bir şey var. Dernek dernektir ve iş yapacak. Lazca-Gürcüce için, kültür için, kimlik için, yapılacak iş gelecek günlerde çok fazla.
Ali İhsan Aksamaz: Ben bu söyleşi için size çok teşekkür ederim. Sakalınız yere erişsin. Türkiye’nin Lazları ve Gürcüleri’ne başka hangi mesajlarınız var, var mı?!
Bakur Gogokhia: Burada teşekkür edilecek birisi varsa, o da sizsiniz. Yalnız bir şey daha söylemek istiyorum Lazlar’a ve Gürcüler’e: Kimliğinizi kaybetmeyin. Laz’sınız, Gürcü’sünüz, bunu koruyun. Kimliğin en önemli nişanesi dildir. Güzel ve kutlu dillerinizi, Lazca’yı ve Gürcüce’yi koruyun. Annelerinizin, babalarınızın, ninelerinizin, dedelerinizin dillerini, Lazcayı, Gürcüce’yi çocuklarınıza, torunlarınıza öğretin. Ayıp, Lazca’yı „aksanla“ konuşmak değil. Ayıp, dilinize tenezzül etmemeniz, unutmanız, kaybetmenizdir. Bana sorarsanız, bu utançtan daha fazla bir şey.
+
(Önerilen okumalar: “Abhazya Parlamentosu’nun Açıklaması”, Kafkasya Yazıları, Sayı 6, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999; Adile Abbasoğlu (Çeviren: Oktay Çkotua), “Unutulmaz Anılar”, As Yayın, İstanbul, 2008; A. İ. Kiziria (Çeviren: Candan Badem), “Zan Dili”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı, 4, İstanbul, 1994; Ali İhsan Aksamaz (/Faik Ateş), “ Lazca ve Megrelce Arasındaki İlişki”, Ogni Kültür Dergisi, sayı 1, İstanbul, 1993; Ali İhsan Aksamaz (/Lot̆i K̆olxurişi, “Gürcü Aydınlarına (!) Kolay Sorular”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 4, İstanbul, 1994/ kolkhoba.org; Ali İhsan Aksamaz, “(23- 28 VII) 1994 Abkhazya- (21- 28 VIII) 2005 Gürcistan Notları”, (Yayınlananacak); Ali İhsan Aksamaz, “Peacock’un Karşılaştırmalı Kafkas Dilleri Sözlüğü/1887”, Alaşara Dergisi, sayı 4, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1995; Ali İhsan Aksamaz, “Türkiye’de Bir Kafkasya Dili: Lazca”, Alaşara Dergisi, sayı 7-8, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1995/ Sima Dergisi, sayı 1, Sima Laz Vakfı Yayını, Ofset Hazırlık: Nart Yayıncılık, Baskı: Livane, İstanbul, 2000; Ali İhsan Aksamaz, “Aynı Tarih ve Aynı Kültürün Dili Zanca’nın Günümüzdeki İki Diyalekti: Lazca ve Megrelce”, Kafkasya Yazıları, sayı 6, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999; Ali İhsan Aksamaz (/ Fehime Yazıcı), “Gürcü Alfabesi ve Gürcü Edebiyatının Kaynakları ve Gürcüce’ye Akraba Dillerin Durumu”, Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı 199, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000/ sonhaber.ch, 5 V 2020; Ali İhsan Aksamaz, “Yerel Diller/ Anadillerini Yaşatmak mı Öldürmek mi? (Birinci bölüm), Sima Dergisi, sayı 5, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, 2003; Ali İhsan Aksamaz, “Yerel Diller/ Anadillerini Yaşatmak mı Öldürmek mi? (İkinci bölüm), Sima Dergisi, sayı 6, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, 2003; Ali İhsan Aksamaz, “Anadili Yönetmelikleri ve Gerçek”, Sima Dergisi, sayı 7, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, 2005; Ali İhsan Aksamaz, “Şu Bizim Sahipsiz Lazca”, 29 V 2009, circassiancenter.com; ალი იჰსან აქსამაზ, “ლაზური ლექსები და ზღაპრები”, აია, 2(17), გამომცემლობა “ეგრისი”, თბილისი, 2013; Ali İhsan Aksamaz, “Dünden Bugüne Lazca Gramer ve Sözlük Çalışmaları”, sonhaber.ch, 28 II 2020; Ali İhsan Aksamaz, “Megrelce dergi çıktı: “Skani”/ “სქანი”; sonhaber.ch, 16 V 2020; Ali İhsan Aksamaz, “Sovyetler Birliği’nin Milliyetler Politikası ve Kafkasya”, Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı 199, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000/ sonhaber.ch, 31 V 2020; Ali İhsan Aksamaz, ‘Hayvan Çiftliği’ Megrelce olarak yayınlandı”, sonhaber.ch, 16 XI 2020; Ali İhsan Aksamaz, ‘სქანი’/ Skani’nin 3. sayısı yayınlandı, sonhaber.ch, 30 XI 2020; Ali İhsan Aksamaz, “İlk Gürcüce- Megrelce Sözlük Yayınlandı”, sonhaber.ch, 11 I 2021; B. G. Hewitt ve Z. K. Khiba (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “ Megrelce Bir Masal: Kuzey Rüzgârı ve Güneş”, Kafkasya Yazıları, sayı 5, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1998; Çağlayan Şişman/ Ali İhsan Aksamaz, “M. Recai Özgün: Okulda Lazca Konuşanlarla Mücadele Kolundaydım”, Yeni Kafkasya Gazetesi, Sayı 8, İstanbul, 2003; Datua Biskaia, “Kartvelist Nedir?”, chkineburi.wordpress.com, 11 XI 2014; Emre Ata Lyoizişi, “Megreller ve Megrelya Sorunu”, kolkhoba.org; Gençağa Karafazlı/ H. Fehmi Demir, “Lazlardan, Laz Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı istemi”, evrensel.net, 30 VIII 2012; George Hewitt (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Güney Kafkasya ve Megrel- Lazlar’ın Kültürel Hakları”, Aylık Sosyalist Kültür Dergisi Birikim, Sayı 85, Birikim Yayıncılık, İstanbul, 1996; Giga Kavtaradze, “Hayat yalnızca para ve yemek değil!”, sonhaber.ch, 16 I 2021; Givi Karçava, “Gomʒxaderi İzmoce I- II- III”, Skani Nena, sayılar 2, 3, 4, Laz Kültür Derneği Yayını, İstanbul, 2009- 2010; Haldun Özkan, “Erkan Temel: “Ortak Paydamız Lazcadır”, Jineps Gazetesi, İstanbul, 1 VII 2006; Hasan Uzunhasanoğlu, “Lazca, bir diyalekt (ağız, şive) değil, bir dildir!”, sonhaber.ch, 8 I 2021; Joakim Enwall (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Qazakişi Gazeti”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 5, İstanbul/ 1994/ Alaşara Dergisi, Sayı 9-10, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1995- 1996; Josef Stalin (Çeviri: Muzaffer Erdost), “Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu”, Sol Yayınlar, Ankara, 1994; “Kolkhuri Podkast Editörü ,“Kaç bin yıllık dil yavaş yavaş yok olma noktasında!”, sonhaber.ch, 28 I 2021; Laşa K̆odua, “Biz Megreller de Lazız!”, shangulishialiihsanaksamaz.blogspot.com, 27 IX 2019; “Lazlar da anadilde eğitim istiyor”, hurriyet.com.tr, 9 IX 2002; “Mahkemeye göre ‘Laz’ kelimesi amaç dışı”, demokrathaber.org, 23 XII 2012; “მაფშალია/ Mapşalia” (Megrelce Dergi), sayı 1, Zugdidi; M. Mahzun Doğan, “Faruk Benli: Lazca, celiyrum demek değil!”, Siyah Beyaz Gazetesi, 19 II 1997; Mecit Çakırusta, “Dilini, kültürünü, kimliğini kaybettikten sonra geriye korkacak ne kalır?”, Laz Kültür Dergisi Tanura, Sayı 1, Lazika Yayıncılık, İstanbul, 2011; Melahat Bul, “Lazca ile Mücadele Kolu Başkanlığından Laz Kültürünün Araştırılmasına Uzanan Bir Yol: M. Recai Özgün”, Mjora Dergisi, Sayı 1, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2000; Murat Murğulişi, “Lazcayı Sahiplenmek”, Papirus Edebiyat Dergisi, sayı 14, İstanbul, 2015; Musa Oğuz Cedeşi, “Anadilimiz Lazca Kayboluyor”, akcakocatv.com, 30 XII 2015; Musa Karaalioğlu, “Ağlamayana Süt Vermezler!”, sonhaber.ch, 29 IV 2020; Mustafa Kolat, “Kimliğimiz Ölüyor, Dillerimiz Ölüyor!”, gurcuhaber.com, 23 IV 2020; Nugzar Dzhodzhua (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Ben Bir Megrel’im”, Ogni Kültür Dergisi, Sayı 6, İstanbul, 1994/ kolkhoba.org/ circassiancenter.com/tr/; Osman Kuyumcu P̆izma, “Dil Ölürse İnsanlık Ölür”, lazca.org, 19 VII 2013;Önder Acar, “Oçamçire’deki Laz Okulu’nda da öğrenim görmüş anneannem!”, gurcuhaber.com, 9 IV 2020; Ronald Wixman (Çeviri: Ali İhsan Aksamaz), “Sovyetler Birliği’nde Etnik Kimlik”, Kafkasya Yazıları, Sayı 7, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999; “Radio Kolha’nın Redaktörü Mişa Numanişi, Tbilisi’de Ali İhsan Aksamaz İle Bir Söyleşi Yaptı”, Çveneburi Kültürel Dergi, Sayı 58- 59, İstanbul, 2006; Selma Koçiva, “Seçmeli Ders Modeli ve Anadil Eğitimi İhtiyacı”, lazca.org, 3 X 2012; “Sima Laz Vakfı Lazca eğitim istedi”, kocaeligazetesi.com.tr, 30 IV 2016; “Sima Vakfından Lazca eğitim talebi”, marmaragazetesi.com, 2 V 2016; Tariel Putkaradze, “Türkiye’de Okullarda Seçmeli Ders Olan Lazca Hangi Alfabe Kullanılarak Öğretilmelidir?”, gurcu.org; 31 V 2013; Tedo Sakhokia (Çeviren: Ali İhsan Aksamaz), “Megrel-Laz Kültüründe Akrabalık, Evlenme ve Cenaze”, Tarih ve Toplum Dergisi, sayı 140, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995; Turhan Öztürk,“Rizeli Aksamaz’ın Dilekçesi İşleme Kondu/ TBMM Lazca Yazılan Dilekçeyi Ek Olarak Kabul Etti”, Star Gazetesi, 16 XII 2006; Vercihan Ziflioğlu, “Üniversitede Lazca talebi”, aljazeera.com.tr, 17 IV 2014; Vladimir İlyiç Lenin (Çeviri: Muzaffer Erdost), “Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı”, Sol Yayınlar, Ankara, 1992; Yaşa Tandilava, “Müze tarihtir!”, sonhaber.ch, 24 I 2021; Yılmaz Avcı, “Türkçe’yi Nasıl Öğrendik?”, Yeni Kafkasya Gazetesi, Sayı 3, İstanbul, 2002; Yılmaz Avcı (Redaktör:Ali İhsan Aksamaz), “Navamiçkinan Tere K̆olxeti/ Bilmediğimiz Ülke: K̆olxeti (Anı)”, Sima Dergisi, sayı 8, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, 2009)
+
“Minobaşi en didi p̆asap̆ort̆iti nena ren!”
(Goʒ̆otkvala: Bak̆ur Gogoxiaşi “Lazuri Gvarepe/” coxoni ketabi gamiçkvinu nananoğa Tbilisis, Gurcistanis. Ketabis kuğun dido onç̆eloni coxo: “Lazuri Gvarepe”. Aʒ̆i mati xes komiğun aya ketabi. Ma int̆eresi maqu. Edo ma Bak̆ur Begi k̆ala int̆erviuşi oxvenu mint̆u. Çkin ar int̆erviu dop̆it. Aya ren çkini int̆erviuşi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi)
+
Ali İhsan Aksamazi: Bak̆ur Begi, ipti tkvani biografiten gevoç̆k̆at; biografi tkvanişen bğarğalat! Tkvan sonuri ret? Namu devletişi noğari, mokalake ret? Tkvan so dibadit, so yeçkindit? Namu noğas varna oput̆es dibadit, yeçkindit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği, p̆rofeʒia giğunan? Mu dulya ikipt tkvan? Çileri reti? Berepe giqounani?
Bak̆ur Gogoxia: Maartani, mu na minon giʒ̆vat, didi mardoba ren – mardi tkvani int̆eresi do int̆erviuşeni, am Lazuri gazetiş gamaşkvinuşeni, Lazobaşeni na iʒadebut, emuşeni.
Ma zugdiduri vore, Okorturaş mokalake. Zugdidi ar mskva noğa ren Okorturas, Samargaloş muxuris. Mati ek dovibadi, ek dovirdi do ekti bxer. 2000 ʒ̆anas Zugdidişi №3 oşkenuri sk̆ola dovoçodini do hem ʒ̆anasti Tbilisiş İvane Cavaxişviliş Oxenʒaluri Universit̆et̆iş İuridiul Fak̆ult̆et̆is ogurapu kogevoç̆k̆i do 2005 ʒ̆anas eti dovoçodini. 2011 ʒ̆anaşendoni Tbilisişi majura, cger andria p̆irvelʒ̆odebulişi Kortuli Universit̆et̆isti dokt̆orant̆ura kogevoç̆k̆i etnologiaşeni. 2007 ʒ̆anaşendoni viçalişam. Aʒ̆i ar svaloni organizaʒias p̆roekt̆iş k̆oordinat̆ori vore. oçilu aç̆it̆a domaianu. Berepeti va miqonun.
Ali İhsan Aksamazi: Bak̆ur Begi, tkvan Apxazetişen get̆k̆oçineri, muhaciri ret. Eşo miçkin. Mtini bzop̆oni?! Edo Apxazetişen get̆k̆oçineri çkineburepeşi t̆rajedi xvala entepeşi vardo, mtel k̆oçinobaşi t̆rajedi ren. Mu isimadept aya temaşi jin?
Bak̆ur Gogoxia: Ma Apxazetişe va vore. Muç̆oti na giʒ̆vit, Zugdidişe vore, mara çkimi oxorişe Apxazetiş svalepe k̆ai ižiren. Zugdidişen Apxazetişa, irişen xolosoni aras, 3 k̆ilomet̆riti va goşažin. t̆ragedia dido didi rt̆u do koren. İa 1990-on ʒ̆anapes va geç̆k̆aperen. Amk̆ata uça dğalepe çkini ist̆orias opşa ren. Apxazetişen get̆k̆oçeri ekoni, svaloni Margalepeşeni daha ma-17 uk̆unisti/ iuzilisti ambari momçaman mcveşi maist̆oriepek. Aia çkini xtimerişi do andğanerobaşi ek̆o derini do gurmeoç̆vinoni t̆ragedia ren ki, jur-sum zit̆aten do ginon oşi int̆erviuten va içoden. Ma bere vort̆i, 9 ʒ̆aneri. k̆remlişi mʒudepeten moğerdineri Abazapek, Rusetiş, melenk̆avk̆asiarepeşi do bazi çkvapeş memxvacuten, Apxazetis k̆abğa moğodes. aşo btkvat do aia do majurati, ʒxinvalis na iqu, k̆abğape SSRK̆-şen gamaxtimimaşi do oxoşkvaşeni Rusetik Okorturas na giodu ceza iqu. Heia k̆abğas okortura xvala kodoskidu Mosk̆ovaş silahis do p̆rop̆agandas medgineri. tabi, kogemocgines k̆abğas, mara skidala emuten va içoden. Çkini gecginobaşi orati komulun. Zugdidis oxori-çkimi ʒent̆raluri sok̆ağis dgin. Apxazetişen get̆k̆oçeri mileti, kimi k̆uçxeten, kimi xocepes do ʒxenepes mebuneri ncaşi arabapeten, kimi gonç̆ip̆eri makinapeten, xelepes mgariner-mşkironeri berepe dokaçeri, toli-çkimiten mižirapun. ak nena dovoçodinaminon. Monk̆a ren goşinu. Aia rt̆u kortupeşi (en dido margalepeşi) etnik̆uri oʒ̆imidu – „etnoʒidi“. 30 000 k̆oçi doqviles do 250 000 get̆k̆oçes oxori-muşişe. aşo uça do diʒxironi duliape xvala okorturas var do dido kianas iqven – Uk̆rainas, Azerbaicanis, Serbetis, Moldovas do aşo. p̆olit̆ik̆uri, ek̆onomik̆uri, mu na unon rt̆as, maana-sebebepeten, ak̆onai var, ar k̆oçiş oqviluti ʒoda ren. Vicer, dobadona-çkini xoloti ok̆uimʒxven do ʒ̆k̆unişi do omgaruşi hem dğalepe xelebaten guiktiren. Aşo ren, tek mʒ̆k̆upi ktirams, dğak seri.
Ali İhsan Aksamazi: Bak̆ur Begi, ma xolo komiçkin ki, tkvan opşa k̆ap̆et̆i Lazuri ğarğalapt! Edo matkven ki, Lazi gamantanerepeşi didoşen dido k̆ai giçkinan Lazuri; oğarğaluti, oç̆aruti. Eşo miçkin. Solen igurit Lazuri nena muç̆o ʒ̆k̆ari eşo?!
Bak̆ur Gogoxia: Aia omʒkvapuşi nenape ren. Arçkva xolo mardi mogoşinamt. Lazuri iani ç̆anuri, Margaluriş, Kortuliş do Svanuriş iani Şonurişk̆ala arto, kogiçkinan, çkini nenapeşen arteği ren do amute çku dido zengini voret. Dunias/ kianas dido mileti va gažirenan, ak̆onari nenaşi mance rt̆as. Ma vizmon ki, Lazuri do Margaluri ar nena ren, dialekt̆epe ren. Mcveşi Kortulis do Berženulis am nenas ar coxo giožit̆u – çkini mcveşepek „Megruli“ ucoxamt̆es, Berženepek „k̆olxuri“. masumani, bilimuri/mçkinaluri t̆erminiti ixmarinen – „Zanuri“. Mteli ham nenapes bilimuri t̆erminiti kogiožin – „Kartveluri“, muç̆oti Germanuli, İnglisuri, Norvegiuli, Daniuri do xolo çkva nenapes „Germanik̆uli“, p̆arsulis, Kurtulis, t̆acik̆uris do çkvapes „İranuli“ do aşo. Çkini nenape dido mcveşi do k̆ap̆et̆i ren, mara galeni oxenʒalepek, imp̆eriapek (entepeşi coxope ak va molabşinam) çkini dobadonas xe gedves do ok̆uirtes, çkini na rt̆u dido zit̆ape gomoç̆k̆ondes do kagomindines. Entepeş ierine iabancuri zit̆ape do bazi nenoburi st̆rukt̆urati kebzdit. Dido çkva ondepeti kort̆u. Otkvaluşi ginže ren do ak va molişinen. Aşo çkini nenapeti tamo-tamo dimendranu – Margaluri Kortulişe dimendranu, Lazuri Margalurişe, art̆aşenuri Xopurişe, Xopuri Çxalurişe do aşo, mara cici ar kodoskidu, muç̆oti ar ocaxi, ar nca. Mati ak, int̆ervius, k̆ai oʒ̆k̆ert, Lazurişi dialekt̆epe oxovunt̆alam.
Ma Megruli/ Margaluri do Kortuli dido k̆ai miçkin. oxoris, ti-çkimi na mşuns, iro/p̆anda Margaluri miğarğalapt̆es nana-babak, nandid-p̆ap̆ulik. eşo mazmonen ki, nana-babaşk̆ala, cumaçkimişk̆ala, megabrep- natesepeşk̆ala megrulişen çkva nenaten varti mağarğalen. Aşo kogevagit. Anaokulisti do okulisti oğretmenepeşk̆ala bazi Margaluri bğarğalapt̆it berepek. aşopeten, Margaluri do Kortuli k̆ai giçkin na, Lazuriti dido k̆olai oxoʒ̆onap, doguraputi ek̆onai va dvaç̆irs. Amuş galeti, ma dido Lazi megabre miqonun, ç̆anetişa/ Lazonaşa govulur, Lazepeşk̆ala dobdgitur, entepeti çkimda mulunan oxorişa. Okorturas gamoşkvineri Lazuri ʒ̆ignepe/ kitabepe mteli komiğun, baziti turketis na gioç̆k̆es ʒ̆ignepeş gamaşkvinu, entepeti komiğun. mk̆uleten, Lazepeşk̆ala, Lazurişk̆ala, matkven ki, k̆artadğaluri k̆ont̆akt̆i miğun. Arti – int̆eresiti koren. Bere vort̆işi, mektebis ist̆oria/tarixi vik̆txamt̆it, oğretmenikti Lazepeşen dido ambarepe miʒ̆umert̆es – „Aini margalepe renan“, „Margaluristeri ğarğalaman“, „Amk̆ata adeti uğunan“ do aşo. Mati meraği domaqu. k̆oçis ʒ̆iminde guriten unon na, mu va axvenen? Tkva k̆ai tkvit, „muç̆o ʒ̆k̆ari“-ia do mati aşo dovoçodinam – minoba-muşi na qorops k̆oçişeni nena-muşi ʒ̆k̆aristeri dvaç̆ironi ren.
Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆iti komoptat tkvani ketabişa: “Lazuri Gvarepe”. Muşeni amk̆ata ketabi ç̆arit, aya ketabi. Mu gagnapaten ç̆arit? Muk̆o ʒ̆anas ç̆arit? Miepek megişveles? Solen ambarepe do rabisk̆ape gaqves, solen megixtes dok̆umanepe? Lazepek, Lazi gamantanerepek inç̆elnani tkvani ketabi?
Bak̆ur Gogoxia: Ginže otkvaluşi ren. Gvarişi coxo iani soiadi, k̆ai giçkinan, k̆oçişi, miletişi, aşo btkvat do, p̆asap̆ort̆i ren. Gvariten ignapinen do oxiʒ̆oninen, mi mi ren, mi rt̆u, muç̆o rt̆u, mu ikomt̆u, mi solen mulun do xolo dido ondepe. andğa matkvenan ki, çkineburi gvarepe, gvariş/ gvarcoxoşi sist̆ema mtel dunias art-arti irişen mcveşi ren. Amuk k̆ai možiraman, muk̆o didi k̆ult̆ura miğunan. Mesela, eni mcveşi çkineburi gvari ç̆areli k̆ainağis ma-8 uk̆unişen miçkinan. Çkineburepeşen eni mcveşi Lazuri gvariti Kortuli ç̆areli k̆ainağişen miçkinan – gvari „Şanipxe“ aʒ̆ineri iusupeliş ilçeş oput̆e p̆arxalis (Turkuli coxo: Altıparmak) na dgin ma-10 uk̆uniş Kortuli oxvameş k̆idas/duvaris noç̆ars. ma-12-13 uk̆uniş Kortuli noç̆arepeşen gvari „kert̆aşi“ kodomiskides. Lazonak osmalepeş imp̆eriaşa amaxtuşk̆ule, ak mcveşi Lazuri gvarepe tamo-tamo kagondinu. Osmalepes gvarepe va uğut̆es. Muşebura st̆rukt̆uriten iç̆aret̆es, mara na uğut̆es miletepeşi gvarepe osmaluri devterepes dido mažirenan. Eni mcveşi devteri ren 1486 ʒ̆anaşi. Lazetişi eni didi noʒ̆ile daha osmaletişi do ek̆ule Turketişi doloxe rt̆u. 1934 ʒ̆anasti ‘Soyadı Kanunu’ten Turkuli na va rt̆u gvarepe iasaxi doqves, kogiçkinan. Amuşeniti Turketis mcveşi svaloni gvarepeşi doguraputi dido p̆roblemoni rt̆u do mitikti va ikomt̆u. Aşkurinet̆es. Okorturas çkineburi gvarepeşeni dido ʒ̆ignepe, mak̆alepe iç̆aru. Lazuri gvarepeşenti iptineri bilimuri mak̆alepe Batumi do Tbilisis iç̆aru, mara ʒ̆igni daha va miğut̆es. Okortura ssrk̆-s na nomʒxut̆uşeni Kortu mçkinalepeşeni Turketis, Lazepeşk̆ala bilimuri oçalişu iasaxi rt̆u. Entepek xvala Sarpişi gvarepe iguramt̆es. Turketis Lazuri gvarepeşeni mutu va iç̆aret̆u. Osmaluri devterepeti mitik va digurapt̆u. Aʒ̆işakis aşo miçkit̆es ki, xvala -(i)şi/-işi, -ber, -sk̆ir, -pxe do -(u)va gvarmxvenu uk̆umʒxvinapeten/sonek̆ ixvenet̆u Lazuri gvarepe, vanati çkar mutu va numʒxut̆u. Mara Osmaluri devterepek možiraman ki, Lazepek –V van, -ian do -že çodinapeten ikomt̆es gvarepe-mutepeşi. İani, minon btkva ki, Turketis gamantaneri k̆oçepek – Muhammet Safi, Murat Ümit Hiçyılmaz, Murat Kaya, Hanefi M. Bostan, Sezgin Demircioğlu, Süleyman Bilgin do çkvapek hem Osmanluri devterepeşeni dido içalişes, digures, gamaşkves. Amuşeni ma entepes didi mardi vuʒ̆umer. Entepeşi ʒ̆ignepe – İani andğaneri Turkulişa goktireli mcveşi Osmaluri devterepe rt̆u çkimi ʒ̆ignişi eni beciti k̆ainağepe, rabisk̆ape. Dido memişvelu Kortu mçkinacepeşi Guram k̆art̆oziaşi, Nik̆o Marişi, İoseb Qipşižeşi, İrine Asatianişi, İuri Sixaruližeşi ʒ̆ignepek. Xoloti memişvelu İsmail Bucak̆lişişi do İrfan Aleksivaşi „svacoxok“. Dido onç̆eloni ren mcveşi xarit̆apeti do çkva.
Çkimişeni do eni ʒ̆oxle, Lazurişeni dido beciti rt̆u –V van sonek̆iten ʒ̆opxeri gvarepe. Am sonek̆işen mulun Lazur-Megruli gvarepeşi majurani gvarcoxoburi sonek̆i, „-va“ na uʒ̆umernan. Antepek Lazepeşi ist̆oriaşeni dido çkinape momçaman, akşa na va miçkit̆es do na va maduşunet̆esk̆onari. Dept̆erepes xolo dido inpormaʒia komeşažin. ç̆ume- gendğani mteli gamimpinasinon mjoraş teşa.
ʒ̆igni Kortuli nenaten bç̆ari do Turkuli do İnglisuri reziumepeti kuğun. Arti, iulva Lazonaşi xarit̆ati numʒxun. Oç̆aru 2016 ʒ̆anas, Mariaşinaş tutas dovoçodini. Ar ʒ̆ana bç̆arumt̆i, ağan-ağani k̆ainağepeten, çkinapeten vopşamt̆i, mara k̆omp̆iut̆eris mtelixolo gomindinu, k̆omp̆iut̆eri ok̆omaxu. Aia çkimişeni dido didi t̆ravma rt̆u, mara va mevaşkvi. Arçkva xolo dobç̆ari ağneşa, jur tutaşi doloxe. Oxoris bxet̆i do xvala aia dulia vikomt̆i. Megabrepekti Lazonaşen, T̆rap̆uzanişen, Rizeşen, Tbilisişen, Soxumişen, Kutaisişen, mis muç̆o axvenet̆u, eşo memişveles. Mtelis mardi.
Lazi gamantanerepeşeni mu giʒ̆vat? Entepes çkini albonişi ok̆itxu va uçkinan, nenati va uçkinan do va ak̆itxenan. Turkulişa gobktiramint̆u ʒ̆igni, mara emus, kogiçkinan, dido ondi dvaç̆irs.
Ali İhsan Aksamazi: Bak̆ur Begi, beki tkvan giçkinan, bekiti va giçkinan, ma va maçkinen; Turkiyeşi noğa Sak̆aryas Muhaciri Lazepeti, Gurcepeti skidunan, 93 ʒ̆anaşi Muhacirepe, Ruseti- Osmaneti Harbişi Muhacirepe. Entepek ar derneği gedges, xe- ok̆ok̆limeri. Opşa onç̆eloni ren ki, aya derneğişi k̆oçepeşen namtinepe, bazepe Lazi; namtinepe Gurci; namtinepeti nanaşen varna babaşen Lazi varna Gurci renan. Aya derneğişi jin muepe gatkvenan?
Bak̆ur Gogoxia: ko, miçkin aia ambai do didoti maxelu. Lazepe do Çveneburepe çkimişeni mteli ar ren do çkimi ren. Turketis na skidunan mteli çineburepeşi – ginon Lazonaşen, ginon T̆ao-K̆larcetişen (Artvini do Erzurumişi ilepeşeni na itkven tarixuri coxo), Şavşetişen, Aç̆araşen, Kobuletişen xtimeri muhacirepeşi arto oqopinu didoşen dido beciti ren. Arto çku menceloni viqvert do opşa beciti duliapeti maxvenenan. Amk̆ata derneğepe nak̆o dido iqven, ek̆o k̆ai ren. Mara ar ondi – derneği derneği ren do emuk dulia qvasinon. Oxvenuşi duliati, Lazur-Kortuli nenapeşeni, k̆ult̆urişeni, minobaşeni, ç̆umenerdğaşeni dido ren.
Ali İhsan Aksamazi: Ma aya int̆erviu şeni şukuri giʒ̆umert; pimpili dixaşa. Mu çkva mesajepe giğunan, giğunani, Turkiyeşi Lazepe do Gurcepe şeni?!
Bak̆ur Gogoxia: Ak şukuri do mardi mitişa otkvalu ren-na, ia tkva ret. Xvala ar ondi minon vuʒ̆va Lazepes do Gurcepes – minoba va gondunat. Lazi ret, Gurci ret do aia k̆aixeşa koşinaxit. Minobaşi en didi p̆asap̆ort̆iti nena ren – Çkini mskva do xvameri nenape – Lazuri do Gurculi. Nanape, babape, nandidepe, p̆ap̆ulepe, berepe-tkvanis, motalepe-tkvanis Lazuri, Gurculi dogurit. Oncğore Lazuri „aksaniten“ oğarğalu va ren, Oncğore nena-skanis na var nik̆ardep, na guiç̆k̆endinam, na gondinam, ia ren. Do mk̆itxumt-na, oncğoreşen daha didoti.
+
“მინობაში ენ დიდი პასაპორტითი ნენა რენ”
(გოწოთქვალა: ბაკურ გოგოხიაში “ლაზური გვარეფე/ სოჲადეფე” ჯოხონი ქეთაბი გამიჩქვინუ ნანანოღა თბილისის, გურჯისთანის. ქეთაბის ქუღუნ დიდო ონჭელონი ჯოხო: “ლაზური გვარეფე”. აწი მათი ხეს ქომიღუნ აჲა ქეთაბი. მა ინტერესი მაყუ. ედო მა ბაკურ ბეგი კალა ინტერვიუში ოხვენუ მინტუ. ჩქინ არ ინტერვიუ დოპით. აჲა რენ ჩქინი ინტერვიუში ტექსტი. ალი იჰსან აქსამაზი)
+
ალი იჰსან აქსამაზი: ბაკურ ბეგი, იფთი თქვანი ბიოგრაфითენ გევოჭკათ; ბიოგრაфი თქვანიშენ ბღარღალათ! თქვან სონური რეთ? ნამუ დევლეთიში ნოღარი, მოქალაქე რეთ? თქვან სო დიბადით, სო ჲეჩქინდით? ნამუ ნოღას ვარნა ოფუტეს დიბადით, ჲეჩქინდით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? მუ მესლეღი, პროфეცია გიღუნან? მუ დულჲა იქიფთ თქვან? ჩილერი რეთი? ბერეფე გიყოუნანი?
ბაკურ გოგოხია: მაართანი, მუ ნა მინონ გიწვათ, დიდი მარდობა რენ – მარდი თქვანი ინტერესი დო ინტერვიუშენი, ამ ლაზური გაზეთიშ გამაშქვინუშენი, ლაზობაშენი ნა იცადებუთ, ემუშენი.
მა ზუგდიდური ვორე, ოქორთურაშ მოქალაქე. ზუგდიდი არ მსქვა ნოღა რენ ოქორთურას, სამარგალოშ მუხურის/ბოლგეს. მათი ექ დოვიბადი, ექ დოვირდი დო ექთი ბხერ. 2000 წანას ზუგდიდიში №3 ოშქენური სკოლა დოვოჩოდინი დო ჰემ წანასთი თბილისიშ ივანე ჯავახიშვილიშ ოხენცალური უნივერსიტეტიშ იურიდიულ фაკულტეტის ოგურაფუ ქოგევოჭკი დო 2005 წანას ეთი დოვოჩოდინი. 2011 წანაშენდონი თბილისიში მაჟურა, ჯგერ ანდრია პირველწოდებულიში ქორთული უნივერსიტეტისთი დოქტორანტურა ქოგევოჭკი ეთნოლოგიაშენი. 2007 წანაშენდონი ვიჩალიშამ. აწი არ სვალონი ორგანიზაციას პროექტიშ კოორდინატორი ვორე. ოჩილუ აჭიტა დომაიანუ. ბერეფეთი ვა მიყონუნ.
ალი იჰსან აქსამაზი: ბაკურ ბეგი, თქვან აფხაზეთიშენ გეტკოჩინერი, მუჰაჯირი რეთ. ეშო მიჩქინ. მთინი ბზოპონი?! ედო აფხაზეთიშენ გეტკოჩინერი ჩქინებურეფეში ტრაჟედი ხვალა ენთეფეში ვარდო, მთელ კოჩინობაში ტრაჟედი რენ. მუ ისიმადეფთ აჲა თემაში ჟინ?
ბაკურ გოგოხია: მა აფხაზეთიშე ვა ვორე. მუჭოთი ნა გიწვით, ზუგდიდიშე ვორე, მარა ჩქიმი ოხორიშე აფხაზეთიშ სვალეფე კაი იძირენ. ზუგდიდიშენ აფხაზეთიშა, ირიშენ ხოლოსონი არას, 3 კილომეტრითი ვა გოშაძინ. ტრაგედია დიდო დიდი რტუ დო ქორენ. ია 1990-ონ წანაფეს ვა გეჭკაფერენ. ამკათა უჩა დღალეფე ჩქინი ისტორიას ოფშა რენ. აფხაზეთიშენ გეტკოჩერი ექონი, სვალონი მარგალეფეშენი დაჰა მა-17 უკუნისთი/იუზილისთი ამბარი მომჩამან მჯვეში მაისტორიეფექ. აია ჩქინი ხთიმერიში დო ანდღანერობაში ეკო დერინი დო გურმეოჭვინონი ტრაგედია რენ ქი, ჟურ-სუმ ზიტათენ დო გინონ ოში ინტერვიუთენ ვა იჩოდენ. მა ბერე ვორტი, 9 წანერი. კრემლიში მცუდეფეთენ მოღერდინერი აბაზაფექ, რუსეთიშ, მელენკავკასიარეფეში დო ბაზი ჩქვაფეშ მემხვაჯუთენ, აფხაზეთის კაბღა მოღოდეს. აშო ბთქვათ დო აია დო მაჟურათი, ცხინვალის ნა იყუ, კაბღაფე სსრკ-შენ გამახთიმიმაში დო ოხოშქვაშენი რუსეთიქ ოქორთურას ნა გიოდუ ჯეზა იყუ. ჰეია კაბღას ოქორთურა ხვალა ქოდოსქიდუ მოსკოვაშ სილაჰის დო პროპაგანდას მედგინერი. თაბი, ქოგემოჯგინეს კაბღას, მარა სქიდალა ემუთენ ვა იჩოდენ. ჩქინი გეჯგინობაში ორათი ქომულუნ. ზუგდიდის ოხორი-ჩქიმი ცენტრალური სოკაღის დგინ. აფხაზეთიშენ გეტკოჩერი მილეთი, ქიმი კუჩხეთენ, ქიმი ხოჯეფეს დო ცხენეფეს მებუნერი ნჯაში არაბაფეთენ, ქიმი გონჭიპერი მაქინაფეთენ, ხელეფეს მგარინერ-მშქირონერი ბერეფე დოქაჩერი, თოლი-ჩქიმითენ მიძირაფუნ. აქ ნენა დოვოჩოდინამინონ. მონკა რენ გოშინუ. აია რტუ ქორთუფეში (ენ დიდო მარგალეფეში) ეთნიკური ოწიმიდუ – „ეთნოციდი“. 30 000 კოჩი დოყვილეს დო 250 000 გეტკოჩეს ოხორი-მუშიშე. აშო უჩა დო დიცხირონი დულიაფე ხვალა ოქორთურას ვარ დო დიდო ქიანას იყვენ – უკრაინას, აზერბაიჯანის, სერბეთის, მოლდოვას დო აშო. პოლიტიკური, ეკონომიკური, მუ ნა უნონ რტას, მაანა-სებებეფეთენ, აკონაი ვარ, არ კოჩიშ ოყვილუთი ცოდა რენ. ვიჯერ, დობადონა-ჩქინი ხოლოთი ოკუიმცხვენ დო წკუნიში დო ომგარუში ჰემ დღალეფე ხელებათენ გუიქთირენ. აშო რენ, თექ მწკუფი ქთირამს, დღაქ სერი.
ალი იჰსან აქსამაზი: ბაკურ ბეგი, მა ხოლო ქომიჩქინ ქი, თქვან ოფშა კაპეტი ლაზური ღარღალაფთ! ედო მათქვენ ქი, ლაზი გამანთანერეფეში დიდოშენ დიდო კაი გიჩქინან ლაზური; ოღარღალუთი, ოჭარუთი. ეშო მიჩქინ. სოლენ იგურით ლაზური ნენა მუჭო წკარი ეშო?!
ბაკურ გოგოხია: აია ომცქვაფუში ნენაფე რენ. არჩქვა ხოლო მარდი მოგოშინამთ. ლაზური იანი ჭანური, მარგალურიშ, ქორთულიშ დო სვანურიშ იანი შონურიშკალა ართო, ქოგიჩქინან, ჩქინი ნენაფეშენ ართეღი რენ დო ამუთე ჩქუ დიდო ზენგინი ვორეთ. დუნიას/ქიანას დიდო მილეთი ვა გაძირენან, აკონარი ნენაში მანჯე რტას. მა ვიზმონ ქი, ლაზური დო მარგალური არ ნენა რენ, დიალექტეფე რენ. მჯვეში ქორთულის დო ბერძენულის ამ ნენას არ ჯოხო გიოძიტუ – ჩქინი მჯვეშეფექ „მეგრული“ უჯოხამტეს, ბერძენეფექ „კოლხური“. მასუმანი, მჩქინალური ტერმინითი იხმარინენ – „ზანური“. მთელი ჰამ ნენაფეს ბილიმური ტერმინითი ქოგიოძინ – „ქართველური“, მუჭოთი გერმანული, ინგლისური, ნორვეგიული, დანიური დო ხოლო ჩქვა ნენაფეს „გერმანიკული“, პარსულის, ქურთულის, ტაჯიკურის დო ჩქვაფეს „ირანული“ დო აშო. ჩქინი ნენაფე დიდო მჯვეში დო კაპეტი რენ, მარა გალენი ოხენცალეფექ, იმპერიაფექ (ენთეფეში ჯოხოფე აქ ვა მოლაბშინამ) ჩქინი დობადონას ხე გედვეს დო ოკუირთეს, ჩქინი ნა რტუ დიდო ზიტაფე გომოჭკონდეს დო ქაგომინდინეს. ენთეფეშ იერინე იაბანჯური ზიტაფე დო ბაზი ნენობური სტრუქტურათი ქებზდით. დიდო ჩქვა ონდეფეთი ქორტუ. ოთქვალუში გინძე რენ დო აქ ვა მოლიშინენ. აშო ჩქინი ნენაფეთი თამო-თამო დიმენდრანუ – მარგალური ქორთულიშე დიმენდრანუ, ლაზური მარგალურიშე, არტაშენური ხოფურიშე, ხოფური ჩხალურიშე დო აშო, მარა ჯიჯი არ ქოდოსქიდუ, მუჭოთი არ ოჯახი, არ ნჯა. მათი აქ, ინტერვიუს, კაი ოწკერთ, ლაზურიში დიალექტეფე ოხოვუნტალამ.
მა მეგრული/მარგალური დო ქორთული დიდო კაი მიჩქინ. ოხორის, თი-ჩქიმი ნა მშუნს, ირო/პანდა მარგალური მიღარღალაფტეს ნანა-ბაბაქ, ნანდიდ-პაპულიქ. ეშო მაზმონენ ქი, ნანა-ბაბაშკალა, ჯუმაჩქიმიშკალა, მეგაბრეფ- ნათესეფეშკალა მეგრულიშენ ჩქვა ნენათენ ვართი მაღარღალენ. აშო ქოგევაგით. ანაოქულისთი დო ოქულისთი ოღრეთმენეფეშკალა ბაზი მარგალური ბღარღალაფტით ბერეფექ. აშოფეთენ, მარგალური დო ქორთული კაი გიჩქინ ნა, ლაზურითი დიდო კოლაი ოხოწონაფ, დოგურაფუთი ეკონაი ვა დვაჭირს. ამუშ გალეთი, მა დიდო ლაზი მეგაბრე მიყონუნ, ჭანეთიშა/ლაზონაშა გოვულურ, ლაზეფეშკალა დობდგითურ, ენთეფეთი ჩქიმდა მულუნან ოხორიშა. ოქორთურას გამოშქვინერი ლაზური წიგნეფე/ქითაბეფე მთელი ქომიღუნ, ბაზითი თურქთეთის ნა გიოჭკეს წიგნეფეშ გამაშქვინუ, ენთეფეთი ქომიღუნ. მკულეთენ, ლაზეფეშკალა, ლაზურიშკალა, მათქვენ ქი, კართადღალური კონტაქტი მიღუნ. ართი – ინტერესითი ქორენ. ბერე ვორტიში, მექთების ისტორია/თარიხი ვიკთხამტით, ოღრეთმენიქთი ლაზეფეშენ დიდო ამბარეფე მიწუმერტეს – „აინი მარგალეფე რენან“, „მარგალურისთერი ღარღალამან“, „ამკათა ადეთი უღუნან“ დო აშო. მათი მერაღი დომაყუ. კოჩის წიმინდე გურითენ უნონ ნა, მუ ვა ახვენენ? თქვა კაი თქვით, „მუჭო წკარი“-ია დო მათი აშო დოვოჩოდინამ – მინობა-მუში ნა ყოროფს კოჩიშენი ნენა-მუში წკარისთერი დვაჭირონი რენ.
ალი იჰსან აქსამაზი: აწითი ქომოფთათ თქვანი ქეთაბიშა: “ლაზური გვარეფე”. მუშენი ამკათა ქეთაბი ჭარით, აჲა ქეთაბი. მუ გაგნაფათენ ჭარით? მუკო წანას ჭარით? მიეფექ მეგიშველეს? სოლენ ამბარეფე დო რაბისკაფე გაყვეს, სოლენ მეგიხთეს დოკუმანეფე? ლაზეფექ, ლაზი გამანთანერეფექ ინჭელნანი თქვანი ქეთაბი?
ბაკურ გოგოხია: გინძე ოთქვალუში რენ. გვარიში ჯოხო იანი სოიადი, კაი გიჩქინან, კოჩიში, მილეთიში, აშო ბთქვათ დო, პასაპორტი რენ. გვარითენ იგნაფინენ დო ოხიწონინენ, მი მი რენ, მი რტუ, მუჭო რტუ, მუ იქომტუ, მი სოლენ მულუნ დო ხოლო დიდო ონდეფე. ანდღა მათქვენან ქი, ჩქინებური გვარეფე, გვარიშ/გვარჯოხოში სისტემა მთელ დუნიას ართ-ართი ირიშენ მჯვეში რენ. ამუქ კაი მოძირამან, მუკო დიდი კულტურა მიღუნან. მესელა, ენი მჯვეში ჩქინებური გვარი ჭარელი კაინაღის მა-8 უკუნიშენ მიჩქინან. ჩქინებურეფეშენ ენი მჯვეში ლაზური გვარითი ქორთული ჭარელი კაინაღიშენ მიჩქინან – გვარი „შანიფხე“ აწინერი იუსუფელიშ ილჩეშ ოფუტე პარხალის (თურქული ჯოხო: (Altıparmak) ნა დგინ მა-10 უკუნიშ ქორთული ოხვამეშ კიდას/დუვარის ნოჭარს. მა-12-13 უკუნიშ ქორთული ნოჭარეფეშენ გვარი „ქერტაში“ ქოდომისქიდეს. ლაზონაქ ოსმალეფეშ იმპერიაშა ამახთუშკულე, აქ მჯვეში ლაზური გვარეფე თამო-თამო ქაგონდინუ. ოსმალეფეს გვარეფე ვა უღუტეს. მუშებურა სტრუქტურითენ იჭარეტეს, მარა ნა უღუტეს მილეთეფეში გვარეფე ოსმალური დევთერეფეს დიდო მაძირენან. ენი მჯვეში დევთერი რენ 1486 წანაში. ლაზეთიში ენი დიდი ნოწილე დაჰა ოსმალეთიში დო ეკულე თურქეთიში დოლოხე რტუ. 1934 წანასთი Soyadı Kanunu-თენ თურქული ნა ვა რტუ გვარეფე იასახი დოყვეს, ქოგიჩქინან. ამუშენითი თურქეთის მჯვეში სვალონი გვარეფეში დოგურაფუთი დიდო პრობლემონი რტუ დო მითიქთი ვა იქომტუ. აშქურინეტეს. ოქორთურას ჩქინებური გვარეფეშენი დიდო წიგნეფე, მაკალეფე იჭარუ. ლაზური გვარეფეშენთი იფთინერი ბილიმური მაკალეფე ბათუმი დო თბილისის იჭარუ, მარა წიგნი დაჰა ვა მიღუტეს. ოქორთურა სსრკ-ს ნა ნომცხუტუშენი ქორთუ მჩქინალეფეშენი თურქეთის, ლაზეფეშკალა ბილიმური ოჩალიშუ იასახი რტუ. ენთეფექ ხვალა სარფიში გვარეფე იგურამტეს. თურქეთის ლაზური გვარეფეშენი მუთუ ვა იჭარეტუ. ოსმალური დევთერეფეთი მითიქ ვა დიგურაფტუ. აწიშაქის აშო მიჩქიტეს ქი, ხვალა -(ი)ში/-იში, –ბერ, –სკირ, –ფხე დო -(უ)ვა გვარმხვენუ უკუმცხვინაფეთენ/სონეკ იხვენეტუ ლაზური გვარეფე, ვანათი ჩქარ მუთუ ვა ნუმცხუტუ. მარა ოსმალური დევთერეფექ მოძირამან ქი, ლაზეფექ –Vვან, –იან დო –ძე ჩოდინაფეთენ იქომტეს გვარეფე-მუთეფეში. იანი, მინონ ბთქვა ქი, თურქეთის გამანთანერი კოჩეფექ – Muhammet Safi, Murat
Ümit Hiçyılmaz, Murat Kaya, Hanefi M. Bostan, Sezgin Demircioğlu, Süleyman Bilgin დო ჩქვაფექ ჰემ ოსმალური დევთერეფეშენი დიდო იჩალიშეს, დიგურეს, გამაშქვეს. ამუშენი მა ენთეფეს დიდი მარდი ვუწუმერ. ენთეფეში წიგნეფე – იანი ანდღანერი თურქულიშა გოქთირელი მჯვეში ოსმალური დევთერეფე რტუ ჩქიმი წიგნიში ენი ბეჯითი კაინაღეფე, რაბისკაფე. დიდო მემიშველუ ქორთუ მჩქინაჯეფეში გურამ კარტოზიაში, ნიკო მარიში, იოსებ ყიფშიძეში, ირინე ასათიანიში, იური სიხარულიძეში წიგნეფექ. ხოლოთი მემიშველუ ისმაილ ბუჯაკლიშიში დო ირфან ალექსივაში „სვაჯოხოქ“. დიდო ონჭელონი რენ მჯვეში ხარიტაფეთი დო ჩქვა.
ჩქიმიშენი დო ენი წოხლე, ლაზურიშენი დიდო ბეჯითი რტუ –Vვან სონეკითენ წოფხერი გვარეფე. ამ სონეკიშენ მულუნ ლაზურ-მეგრული გვარეფეში მაჟურანი გვარჯოხობური სონეკი, „-ვა“ ნა უწუმერნან. ანთეფექ ლაზეფეში ისტორიაშენი დიდო ჩქინაფე მომჩამან, აქშა ნა ვა მიჩქიტეს დო ნა ვა მადუშუნეტესკონარი. დეფტერეფეს ხოლო დიდო ინფორმაცია ქომეშაძინ. ჭუმე-გენდღანი მთელი გამიმფინასინონ მჟორაშ თეშა.
წიგნი ქორთული ნენათენ ბჭარი დო თურქული დო ინგლისური რეზიუმეფეთი ქუღუნ. ართი, იულვა ლაზონაში ხარიტათი ნუმცხუნ. ოჭარუ 2016 წანას, მარიაშინაშ თუთას დოვოჩოდინი. არ წანა ბჭარუმტი, აღან-აღანი კაინაღეფეთენ, ჩქინაფეთენ ვოფშამტი, მარა კომპიუტერის მთელიხოლო გომინდინუ, კომპიუტერი ოკომახუ. აია ჩქიმიშენი დიდო დიდი ტრავმა რტუ, მარა ვა მევაშქვი. არჩქვა ხოლო დობჭარი აღნეშა, ჟურ თუთაში დოლოხე. ოხორის ბხეტი დო ხვალა აია დულია ვიქომტი. მეგაბრეფექთი ლაზონაშენ, ტრაპუზანიშენ, რიზეშენ, თბილისიშენ, სოხუმიშენ, ქუთაისიშენ, მის მუჭო ახვენეტუ, ეშო მემიშველეს. მთელის მარდი.
ლაზი გამანთანერეფეშენი მუ გიწვათ? ენთეფეს ჩქინი ალბონიში ოკითხუ ვა უჩქინან, ნენათი ვა უჩქინან დო ვა აკითხენან. თურქულიშა გობქთირამინტუ წიგნი, მარა ემუს, ქოგიჩქინან, დიდო ონდი დვაჭირს.
ალი იჰსან აქსამაზი: ბაკურ ბეგი, ბექი თქვან გიჩქინან, ბექითი ვა გიჩქინან, მა ვა მაჩქინენ; თურქიჲეში ნოღა საქარჲას მუჰაჯირი ლაზეფეთი, გურჯეფეთი სქიდუნან, 93 წანაში მუჰაჯირეფე, რუსეთი- ოსმანეთი ჰარბიში მუჰაჯირეფე. ენთეფექ არ დერნეღი გედგეს, ხე-ოკოკლიმერი. ოფშა ონჭელონი რენ ქი, აჲა დერნეღიში კოჩეფეშენ ნამთინეფე, ბაზეფე ლაზი; ნამთინეფე გურჯი; ნამთინეფეთი ნანაშენ ვარნა ბაბაშენ ლაზი ვარნა გურჯი რენან. აჲა დერნეღიში ჟინ მუეფე გათქვენან?
ბაკურ გოგოხია: ქო, მიჩქინ აია ამბაი დო დიდოთი მახელუ. ლაზეფე დო ჩვენებურეფე ჩქიმიშენი მთელი არ რენ დო ჩქიმი რენ. თურქეთის ნა სქიდუნან მთელი ჩინებურეფეში – გინონ ლაზონაშენ, გინონ ტაო-კლარჯეთიშენ (ართვინი დო ერზურუმიში ილეფეშენი ნა ითქვენ თარიხური ჯოხო), შავშეთიშენ, აჭარაშენ, ქობულეთიშენ ხთიმერი მუჰაჯირეფეში ბერაბერ/ართო ოყოფინუ დიდოშენ დიდო ბეჯითი რენ. ართო ჩქუ მენჯელონი ვიყვერთ დო ოფშა ბეჯითი დულიაფეთი მახვენენან. ამკათა დერნეღეფე ნაკო დიდო იყვენ, ეკო კაი რენ. მარა არ ონდი – დერნეღი დერნეღი რენ დო ემუქ დულია ყვასინონ. ოხვენუში დულიათი, ლაზურ-ქორთული ნენაფეშენი, კულტურიშენი, მინობაშენი, ჭუმენერდღაშენი დიდო რენ.
ალი იჰსან აქსამაზი: მა აჲა ინტერვიუ შენი შუქური გიწუმერთ; ფიმფილი დიხაშა. მუ ჩქვა მესაჟეფე გიღუნან, გიღუნანი, თურქიჲეში ლაზეფე დო გურჯეფე შენი?!
ბაკურ გოგოხია: აქ შუქური დო მარდი მითიშა ოთქვალუ რენ-ნა, ია თქვა რეთ. ხვალა არ ონდი მინონ ვუწვა ლაზეფეს დო გურჯეფეს – მინობა ვა გონდუნათ. ლაზი რეთ, გურჯი რეთ დო აია კაიხეშა ქოშინახით. მინობაში ენ დიდი პასაპორტითი ნენა რენ – ჩქინი მსქვა დო ხვამერი ნენაფე – ლაზური დო გურჯული. ნანაფე, ბაბაფე, ნანდიდეფე, პაპულეფე, ბერეფე-თქვანის, მოთალეფე-თქვანის ლაზური, გურჯული დოგურით. ონჯღორე ლაზური „აქსანითენ“ ოღარღალუ ვა რენ, ონჯღორე ნენა-სქანის ნა ვარ ნიკარდეფ, ნა გუიჭკენდინამ, ნა გონდინამ, ია რენ. დო მკითხუმთ-ნა, ონჯღორეშენ დაჰა დიდოთი.