KİRİL’DE GÜÇLÜKLERİN ANASI

MEŞFEŞŞÜ Necdet Hatam
Maykop, Ekim 2012

Evet daha önce de belirttiğimiz gibi günümüz alfabesini güç anlaşılır, okuma yazmayı güç öğrenilir kılan Kiril alfabesinin sesli harflerinin Arap alfabesinin etkisi ile Çerkescede ünsüz harf sayılmalarıdır.

Bilinen alfabelerden Latin ve Kiril alfabelerinde harfler ünlü ve ünsüz olmak üzere iki kümeden oluşmuştur. Arap alfabesindeki 28 harfin tamamı ise ünsüzdür. Ancak bunların üçü ünsüzlerden sonra uzun ünlü özelliği gösterir ve izledikleri ünsüz ile birlikte hece oluştururlar. Ünlü ve ünsüz ayrımı olan alfabelerle yazılmış metinler, harfleri tanıyanlarca genellikle doğru okunabiliyorken, harfleri tanımak, Arapça sözcükleri okumak için yeterli olmamaktadır. Arapçada sözcüklerin anlamını bilmek doğru seslendirmenin olmazsa olmaz ön koşuludur.

Burada ünlülerin doğal özelliklerini anımsamak konuyu daha anlaşılır kılacaktır:

– Ünlüler sözcük başında adları olan keskin ünlü sesleri verir. [a(а)], [i(и)], [e(э)], [u(у)] gibi.

– Ünsüzden sonra gelen ünlüler, keskin olmayan yumuşak kendi seslerini verirler. Ankara (анкара) sözcüğünde [k (к)] ve [r (р)] seslerinden sonra gelen [a (a)] sesi. Kul (кул) sözcüğünde [k(к)]den sonra gelen [u (y)] sesi. Mısır (мысыр) sözcüğünde [m (м)]’den sonra gelen (ы)] sesi. Yeni (йэни) sözcüğünde [y (й)]’den sonra gelen [e (э)] sesi gibi.

– Ünlüleri izleyen ünlüler çift ünlü oluşturmuyorsa eğer, sözcük başında verdiği, kendi keskin sesini verir. Siirt (сиирт), sözcüğünde [i(и)]’den sonra gelen [i(и)] sesi. Saat (саат) sözcüğünde [a(а)]’dan sonra gelen [a(а)] sesi gibi.

– Bir ünlüyü izleyen ünlüler, kimileyin izledikleri ünlü ile birlikte “çift ünlü – diftong” da denen bileşik bir ünlü oluştururlar. Türkçede olmayan bu bileşik sesler batı dilleri ve Çerkescede yaygın olarak bulunur.

Arapça alfabenin, ünsüzleri izlediklerinde uzun ünlü işlevi üstlenen üç harfi de dahil olmak üzere tüm harfleri sözcüğün ya da hecenin ilk harfi olduklarında ünsüz özelliği gösterdiğinden, tek tek harflerin verdiği sesler bilinse de anlamı bilinmediğinde sözcükler doğru olarak okunamamaktadır.

Örneğin: (ح) ,(س) ,(ب) [б], [с], [хь] harfleri ile yazılan (حسب ) sözcüğü anlamına göre çok farklı okunabilmektedir.

Ancak Kur’an’ı, Arapçayı bilmeyenler de okumaya öğrenmeye çalışmaktadır. Bu nedenle Kur’an’da okuma hatası olmaması için Arap dilcileri Latin ve Kiril alfabe sistemlerindeki ünlülerin işlevini gören ve Türkçede “üstün”, “esre” ve “ötür” diye adlandırılan işaretler belirlemişlerdir. Sözünü ettiğimiz diğer ki alfabedeki ünlülerin işlevini gören bu işaretlerin yardımı ile metinler anlamları bilinmese de doğru okunabilmektedir:

Örneğin:

( حَسَبَ ) хьэсэбэ, ( حَسِبَ) хьэсибэ (حُسِبَ) хьусибэ.

Yukarıda değindiğimiz gibi Arapça alfabenin üç harfi (ا, و, ى,) [â(â), w(у), y(й)] sözcük başında ünsüz olmakla birlikte, ünsüzlerden sonra uzun okunan ünlü görevi üstlenmektedirler.

Örneğin Arap alfabesinin ikinci harfi ünsüz ب [b-(б)] kendisini izleyen yukarıda sözünü ettiğimiz üç harf şu heceleri oluşturmaktadırlar. Ünlülerin işlevini gören işaretlerden farkları bu harflerin heceyi üstün ötür vr esre işaretlerine göre daha uzun okutmalarıdır:

با [bааа (бааа)] (uzun) بَ – [(ба)] (kısa)
بو – [
buuu (бууу)] (uzun) بُ – [bu (бу)] (kısa)
بى – [
biii (биии)] (uzun) بِ – [bi (би)] (kısa)

Bu üç harf ( ا و ى ) sözcük ya da hecenin ilk harfi olup ünlü bir ses vermeleri gerektiğinde, “hemze elif” (ء) adını verdikleri yardımcı işareti alırlar:

[ أ إى ) (ؤ ) Günümüz alfabesi ile [Iа-Iэ, Iи, Iу]

Ancak bu üç harfin “hemze elif” (ء) yardımı ile verdikleri sesleri, Kiril alfabesinin ünlüleri hiçbir yardımcı karaktere gereksinme duymadan kendiliğinden verebilmektedirler:

[а], [э], [и], [у]

Aynı şekilde Latin temelli Türkçede bu sesler, yardımcı karaktere gerek kalmadan ünlü harflerle verilmektedir:

[ a], [e], [i], [u].

İşte temel hata, ünlülerin önüne, yardımcı karakter gerekmeden verdikleri kendi seslerini verebilmeleri için Arapçanın “hemze elif” (ء)’i yerine düşünülen ve “beşıjıy-çubukçuk” (I) adı verilen yardımcı karakterin konulmuş olmasıdır. Yani (a) yerine (Iа), (и) yerine (Iи), (ы) yerine – (Iы), (у) yerine (Iу) gibi.

Yardımcı karakter arayışının asıl nedeni ise Çerkesce’deki ses sayısının Kiril alfabesi karakter sayısından çok daha fazla olmasıdır. Bu sorun kimi karakterlere birden fazla ses yüklenerek aşılmaya çalışılmıştır. İşte Kiril adığe alfabesine eklenen “beşıjıy-çubukçuk” (I) yardımcı karakterinin dilimizdeki dört görevinden biri aynı karakterin farklı seslerini ayırmaktır.

Şöyle ki;

Harfler                 Sesler
А, а                      1- a ( а-üfürümlü ünlü [â])
                            2- Ιа (а-keskin ünlü sözcük başındaki[а] sesi.
Е, е                      1- е (ünlü iki sesten oluşmuştur [ye])
                            2- Ιе (ünlü [е́])
И,и                       1- и (ünlü hece başında ise iki ses [yı])
                           2- Ιи (ünlü [i]
О, о                      1- о iki ses içermektedir [уэ] (у- ünsüzdür [we])
                            2- Ιо [Ιуэ] (у-ünlüdür [ue])
У, у                      1- у (у-ünsüz [́w ] )
                            2- Ιу (у-ünlü [u])
Ы, ы                     1- ы ( ünlü üfürümlü [ ı̄ ])
                            2- Ιы (ünlü [ı])
Э, э                      1- Ιэ (ünlü [e])
Я, я                      1- я (ünlü bileşik iki ses [yа(йа)])
                            2- Ιя (Çift ünlü [е́а (Iеа)])

Ancak yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi karakterlere seslerin yüklenmesi aşamasında genel eğilimden uzaklaşılmış, bilimsel olmayan kimi uygulamalar benimsenmiştir, harflerin alındığı dildeki seslerinin korunması gerekirken bundan uzaklaşılmıştır. Belki çarpıcı olacak ancak “Rusçaya benzetildiği” için değil, “Rusçadan uzaklaşıldığı” için alfabe güç anlaşılır olmuştur.

Örneklersek;

Türkçe Ankara sözcüğünün başındaki [a] sesi ile Çerkesce ane (sofra-masa) sözcüğündeki [a] sesi birbirinin aynıdır. Dolayısı ile Çerkesce için Latin-Türkçe temelli alfabe taslağı hazırlayanların sofra-masa karşılığı Çerkesce sözcüğü (Iane) ya da ( ‘ane) gibi yardımcı bir karakterle yazmaları Türkçe harfleri tanıyanların alfabeyi anlamalarını güçleştirecektir.

Üzülerek belirtmek gerekir ki günümüz Kiril temelli alfabede tam da bu yapılmış, Rusça (Андрей), Türkçe (Ankara) ve Çerkescedeki sofra-masa karşılığı (ane) sözcüklerinde baştaki [a] sesi birbirinin aynısı olduğu için, sofra-masa karşılığı sözcük (анэ) şeklinde yazılıp sorunsuz olarak seslendirilebilecekken (Iанэ) şeklinde yazılmıştır. Bu da Rusçanın harflerini tanıyanlar özellikle de dil bilmeyenler için alfabeyi güç anlaşılır kılmıştır.

Bir örnek daha:

Rusçada (адрес) , Türkçe (adres) ve Çerkescedeki (адрес) sözcüklerinde sözcük başındaki [a] sesi birbirinin aynı olduğu gibi sözcük de Rusçadaki gibi yazılmaktadır. Yani Çerkesceye girmiş olan Rusça kaynaklı sözcükler (Etimolojik olarak başka bir dilin olsa da dilimize Rusçadan geldikleri için Rusça kaynaklı denmiştir.) Rusçada yazıldığı gibi yazılmaktadır. Bu kural da doğru seslendirebilmek, yazabilmek için sözcüğün önce Rusça kaynaklı olup olmadığını ayırabilmeyi gerekli kılmakta, metinde aynı [a] sesi kimileyin (a) kimileyin de (Ia) şeklinde yazılmaktadır.

Yukarıdaki tablo iyice incelendiğinde bu yaklaşımın kendi içinde de çelişkili olduğu görülecektir. Sözcük başında ve ünlüyü izlediğinde йэ (ye) sesini veren (е) ve йа (ya) seslerini veren (я) harflerinin önüne çubukçuk yardımcı karakteri ile birlikte verdikleri seslerde harflerin ilk sesleri [й] yok sayılmıştır. Iехы (éxı) ondan alıyor. Iялэ (éale) – çocuk Abdzax ağzı ile söyleyiştir. Yazın dilinde кIалэ (ḉale) olarak yazılıp seslendirilmektedir.

Yine (Э) harfi sadece bir ünlü [Э] sesinin (Türkçede [e]) karakteri iken, ve de sözcük başında bir başka ünlüyü izlediğinde kendi sesini yardımcı karaktere gerek duymadan doğal olarak verebiliyorken, bu doğal sesini verebilmesi için önüne çubukçuk (I) yardımcı karakteri konmuştur:

Iэ (e),-el мыIэрыс (mıerıs) – elma Iэтыгъэ (etığhe) yüksek.

İşin ilginci daha 1938 de yayımladığı dilbilgisi kitabında Aşhx̄amafe Davut ünlü harflerin bu özelliğini çok açık olarak yazmış olmasına karşın bunu uygulanmamış olmasıdır:

“ Э зыфиIорэ мэкъэзещэр гущыIапэм е мэкъэзещэм ыуж щыт зыхъукIэ ʺIеʺ махьанэр иIэ мэхъу….ʺ

“ Э ünlüsü sözcük başında ya da bir ünlüden sonra yer aldığında ʺIеʺ sesini verir.ʺ

Bir de ipucu verelim. Yukarıdaki cümleyi taslak alfabemizle şöyle yazıyoruz:

“ Э зыфиýэрэ мэкъэзещэр гущыапэм йэ мэкъэзещэм ыуж щыт зыхъуч́э ʺIеʺ маханэр йыэ мэхъу….ʺ

b-) (И) harfi Rusçada sözcük başında da ünsüzden ya da ünlüden sonra da tam anlamı ile Türkçedeki (i) harfi gibi davranıp ve [i] sesini vermesine karşın bu harfe Çerkesçede farklı sesler yüklenmiştir. İşte çubukçuk (I) imine bu farklı sesleri ayırma görevi yüklenmiş ve sonuçta Çerkesçe yazımına (И) harfine ilişkin şu kurallar konmuştur:

1- (И)  harfi Rusça bir sözcüğün ilk harfi ise eğer, Rusçadaki [и] sesini [( Türkçedeki [i] sesi) verir: Игорь  (İgor)  yazılır  ve okunur

2-(И) harfi Çerkesçe bir sözcüğün ilk harfi ise eğer bu kez (йы)  (Türkçedeki [yı]) hecesi gibi okunur.  Yani “ины  yazılır ancak “йыны” (Yıbüyük) okunur.

3-(И)  harfi Çerkesçe bir sözcüğün ilk harfi olmasına karşın Rusçadaki (И) harfinin sesini [и]  (Türkçedeki [i] sesi)  vermesi gerektiğinde, önüne çubuk (I) imini alır: “хыгъ (ixığh – ondan aldı.)

4-(И)  harfi bir sessizden sonra geldiğinde Rusçadaki [И] sesini (Tükçedeki [i] sesi) verir. cис – (sis – içinde oturuyorum).

İşte tüm bu gereksiz kuralların konma nedeni Rusça alfabenin (И  ünlüsü Arapçanın (ي) ünsüzü gibi düşünüldüğü içindir:

Arapçadaki  (ي) Rusçada [й]  (Türkçede [y]) sesinü veren bir ünsüzdür. (ي)harfi  ünlü karakterlerin yerini tutmak üzere düşünülen “esre”yi aldığında (ىِ) Rusçada olduğu gibi [йы]  Türkçede de [yı] hecesini oluşturur.  (ي) harfinin sözcük başında [i] sesini vermesi için önüne yardımcı karakter alır: (إى).

Oysa alfabenin kolay anlaşılır olması için harflerin alınan dildeki sesleri olabildiğince korunur kuralına sadık kalınsaydı, ayrıca hiçbir  özel kurala gereksinme duymadan sesler şöyle yazılacak;

Игорь  (İgor- özel isim)    ихыгъ (ixığh-ondan aldı)    йыны (nı-büyük)                 сис (sis-içinde oturuyorum)  ve Kiril alfabesi ile dilimizin ne kadar kolay okunup yazılabildiği de görülecekti.

Taslakta önerimiz : (И)  harfinin her zaman her yerde sadece Rusçada verdiği sesi vermesi yani sözcük başında, ünlüden sonra ve ünsüzden sonra Türkçedeki (i) harfinin seslerini vermesidir. Günümüz alfabesinde [yı] hecesini verdiği konumlarda  (И)   değil (йы) yazılamalıdır.  Bu durumda (И)  harfi  ile bağlantılı çubukçuk (I) imine de gerek kalmayacaktır.

c-) (У) harfi Rusçada sözcük başında da ünsüzden ya da ünlüden sonra da tam anlamı ile Türkçedeki (u) harfi gibi davranıp [u] sesini vermesine karşın bu harfe Çerkesçede farklı sesler yüklenmiş, çubukçuk (I) imine de bu farklı sesleri birbirinden ayırma görevi verilmiştir. Rusçanın (У) ünlüsü Arapçanın ( و) ünsüzü gibi sayılmış ve ardından da öğrenmeyi güçleştirdiği kesin şu kurallar konmuştur:

1-) (У) harfi   bir ünlüden önce ya da sonra ünlü ile birlikte bir hece oluşturuyorsa, ünsüzdür ve Arapçanın [ و] sesini verir.

yанэ (wane – eyer)  yае (waye- kötü hava),  уты (wıtı – ütü)  ау (âw –fakat)  еу (yew –vur)

Taslağımızda Çerkesçede olup Rusça ve Türkçede olmayan Arap alfabesindeki ( و) ve Latin alfabesindeki [w] harfinin verdiği sesi günümüzde bilimsel yazılarda bu ses için kullanılan (́ ў) karakteri ile göstermek uygun görülmüştür:

Ўанэ         ўайэ          ўыты           âў        йэў

Wane         waye           wıtı               âw         yew

Bu durumda Çerkesçedeki (У) harfi yalnızca ünlü bir ses verdiği, başka bir ses vermediği için birden fazla sesi ayırma görevi yüklenen çubukçu (I) imine gerek kalmayacaktır. (У) harfiin Rusçada olduğu gibi [У] ünlüsünün karakteridir.

2-) (У) harfi ünsüzlerden sonra Rusçadaki [У]  (Türkçedeki [u]) sesini veren bir ünlüdür. Ancak Ḉaxe Adığabzesinde (У) ünlüsü eğer hece oluşturuyorsa genellikle kendisini bir başka ünlü izler ve yan yana iki ünlü de çift ünlü (diftong) oluşturur:

Гуащэ (guaşe – prenses – kaynana), гуехы (guēxı – ayırıyor), гуэс (gues – yanında ouruyor), гуихыгъ (guixığh – ayırdı), гурыт (guırıt – ortanca), куамэ ( kuame – dal), ко(уэ)цы (kuetsı – buğday), ко(уэ)ны (kuenı – tahıl ambarı), ку (kuı – araba), икуи (yıkui – arabası da) …,  Iуахыгъ (uaxığh), Iуе хы (uēxı), Iо(уэ)н (uen – tahıl için dövmek,) Iухыгъ uıxığh – açık), Iуихыгъ (uixığh – açtı).

Görüldüğü gibi Latin harfleri ile yazdığımızda (u) harfi hece başında bir yardımcı ime gerek olmadan kendi sesi olan keskin [u] sesini vermektedir. Taslağımızda Çerkesçedeki (У) harfi Rusçadaki ünlü [У] sesini vermektedir. Dolayısı taslağımızda sesleri ayıran çubukçuk  (I) imi artık gerekmeyecek, yukarıdaki sözcükler de şu şekilde yazılabilecektir:

Гуащэ, гуехы,  гуэс  гуихыгъ,  гуырыт,  куамэ, куэцы,  куэны, куы,  икуи

guaşe   guēxı     gues  guixığh       guırıt        kuame kuetsı    kuenı     kuı     yıkui

уахыгъ,  уехы,  уэн,  уыхыгъ,  уихыгъ

uaxığh,    uēxı,    uen   uıxığh        uixığh.

3-) Günümüz yazım kurallarına göre (У) harfi, sözcük başında olsun bir ünlüden sonra olsun Rusçanın ünlü [y] ve Türkçenin [u]  sesini vermesi gerektiğinde önüne çubukçuk (I) imini alır. Taslağımızda yukarıda açıklandığı gibi artık buna gerek yoktur:

Şimdiki yazım kuralına göre Iуахыгъ, Iуехы, Iо(уэ)н, Iухыгъ,    Iуихыгъ.

Taslağa göre                           уахыгъ,  уехы,    уэн,        уыхыгъ,  уихыгъ

 

4-) (У) harfi kendisi hece oluşturmayıp bir başka ünlünün oluşturduğu bir hecede yer aldığında izlediği ünsüz ya da çubukçuk (I) imi ile birlikte мэкъэ уыжъу ya da уыпш́э макъ denen labialize ünsüz sesleri (dikkat! Kesinlikle harf değil) oluşturur:

                                                              ünlü                   Taslak
ыгу    gu)                (kalbi)                     [ы]                      ы̄гу

ику     (yıku)             (arabası)                  [ы]                      йыку

уцу     (wıtsu)            (dur!)                       [ы]                      ўычу 

хьандзу (x̄andzü)     (dokurcun)               [а]                       х̄андзу

лъагъу (lhağhu)        (yol)                        [а]                       лъагъу
ыкъу  
(ı̄khu)            (oğlu)                       [ы]                       ы̄къу

техъу  (tēxhu)          (ört)                         [е]                       техъу

лыжъу (lıjhü)           (kaynamış et)            [ы]                     лыжъу

ешъу (yeşü)             (iç)                           [э]                      йэшъу

лъыкIу (lhıḱu)          (onu izle)                   [ы]                    лъыќу

шъуашIу (şüaş́ü)     (sağlıklı)                     [уа]                   шъуаш́у      

гуышху (guışxu)      (yürekli)                     [уы]                   гуышху

5-) Adığéy yazın dilinde beş ünsüzü izleyen (У) harfi Türkçedeki [ü] sesine yakın ince bir ünlü sesi verir.

шъуатэ          (şüate)           (içki)                           шъуатэ

цуакъэ           (çüakhe)        (ayakkabı)                 чуакъэ

жъуагъо        (jhüağhue)     (yıldız)                       жъуагъуэ

хьандзу         (x̄andzü)        (dokurcun)                х̄андзу

шIу дэд          (ş́üıded)         (çok iyi)                     ш́уы дэд

 

Teori ayrıntılı anlatınca bugünkü yazımdan çok uzaklaşıldığı sanısı oluşabilir. Bu günkünden çok uzaklaşılmadığı görülsün, harfleri tanıyan herkes çok kolay okuyabildiğini görebilsin amacı ile açıklamalarla birlikte küçük metinler vermek uygun bulunmuştur.

КЪАЗ

Къарэ къазхэр йэфых. Къарэ къазхэр псым йэфых.         Къазыр псым дахэў йэсы. Мы къазхэр Нарт йыкъазых. Къазхэр йыных. Къарбэч къазым фэдэў йэсы.

 

КЪУАЙЭ

Мыр къуайэ. Нанэ къуайэ рехы. Къуайэр йыны. Къызбэч ма къуайэ шхы. Къаштэ къысэт бэў сшхын. Ма ўэри Къасым, къуайэ шхы.

Мыр мэкъу. Мыр гъуынэгъухэм йамэкъу.    Мэкъуыр чэмымэ âраты. Мэкъуыр шыми мэлыми âраты. Мэкъуаўэ мэкъупэс. Мэкъуаўэ мэкъу йэўэ.

 

КЪУЭШЫН

Къуэшыным псы йыт. Къуэшыныр къабзэ. Къуэшыным псы къабзэ йыт.

Мэкъуаўэ мэкъуэўэшху.       Алкъэси мэкъуэўэшху. Къуынчыкъуи  мэкъуэўэшху. Мыхэр зэшых.

 

КЪЭРЭЎ

Къэрэў къэрэў, дадэ!

Къэрэў, къэрэў дадэ!

Âпэ йытыр сишы,

âўыж йытыр сикъуынан.

Âпэ йытыр сишы,

âўыж йытыр сикъуынан.

 

ЧЫУ́Ы

Мыр сыдэў чыу́ы даха! Мыр Бибэ йычыу́. Бибэ йычыу́  чыу́ы  дах.Уыданэм рэдэх.  Сасэ уыданэм сайэ реды.

 

Е, е)      Günümüz Alfabesinde:

-(e) harfi sözcük başında ya da bir ünlü harfi izlediğinde Rusçadaki şu iki sesi vermektedir. [йэ – ye]

– Bir ünsüzü izlediğinde ise yumuşak  ancak ince uzun bir [ē] sesi vermektedir:

непэ – nēpe

-Sözcük başında bir ünlüden sonra ve ünsüzü izlemesine, ünsüz ile birlikte hece oluşturmasına karşın, hece başındaki (e)  harfinin Türkçedeki [e] sesinden daha ince ve uzun [e] sesi vermesi gerektiğinde önüne çubukçuk (I) imini alır:

Iехы – éxı; зэIехы – zeéxı; сIехы – s’ēxı.

Sözcük sonundaki (e), (e) Türkçede hece başında verdiği sesin önündeki keskin sesi vermesi gerektiğinde de (e) den sonra çubukçuk (I) imi konur:

eI – ye’ – dokun

Taslağımızda ise her harfin her yerde aynı sesi vermesi temel alınmıştır. Dolayısı ile (е) harfinin sözcük-hece başında ve ünlüden sonra verdiği iki ses [йэ – ye] Rusçada aynı sesleri veren iki harfle verilmiştir: (йэ – ye)

-(е) harfi her yerde bu arada (y) harfi ile birlikte oluşturduğu çift ünlüde de непэ – nēpe  sözcüğündeki  uzun ince [e] sesini vermektedir:

Iехы – değil exы; зэIехы – değil зэехы; сIехы – değil сexы.  Ve  гуе – хы – guēxı. Yazımı doğru olmakla birlikte Rusçada (e) harfinin hece başında ve seslilerden sonra çift ses vermesi Rusça öğrenen herkeste yer ettiği göz önüne alınarak adığabzedeki sesi vermesi gerektiğinde apostrofla yazılmasının kolaylık sağlayacağı umulmakta ve önerilmektedir.

Iехы – değil éxы; зэIехы – değil зэе́хы; сIехы – değil сéxы.  Ve  гуе – хы – guēxı.

Özetle taslağımızda günümüz alfabesindeki (Ie) yerine (é)  ve (eI) yerine de (ye’) yazımı tercih edilmiştir. Bu durumda çubukçuğun (I) dilimizi dövmesine de gerek kalmamıştır.

Ё, ё)  Günümüz alfabesinde:

Sadece Rusça kelimelerde bulunur, sözcük-hece başında ve ünlüden sonra [йо -yo] ikili sesi vermektedir.                Ünsüzden sonra ise [о] sesi vermektedir.

Biz sadece Rusça sözcüklerde geçen bu harfi taslağa almamayı daha uygun bulduk.

И, и)     Günümüz alfabesinde:

(И) harfi taslağımızda, sözcük-hece başında ve ünlüden sonra Türkçe ve Rusçadaki  [и – i] ünlü sesini verir. Özetle, günümüz alfabesinde (Iи) çift karakteri yerine sadece (и) yazılır ve de çubukçuk (I) tan kurtuluruz.

-İzlediği (y) ünlüsünü ile birlikte çift ünlü-diftong oluşturur. Гуихыгъ – guixığh.  ýиxığh

-Ünsüzü izlediğinde Rusça ve Türkçede ünsüzü izleyen (и – i) harflerinin verdiği   [и – i] sesinden biraz daha uzunca bir olan [и – i] sesi verir:

Сис – sis, тит – tit, сиўын – siwın

-Ünsüzü izlemesine ve ünsüzle birlikte hece oluşturmasına karşın sözcük – hece başındaki  [и – i] sesini vermesi gerektiğinde apostrof ( ‘ ) alır:

си́хыгъ – s’ixığh, пи́хыгъ – p’ixığh, ти́хыгъ – t’ixığh.

-Eğer hecenin ünsüzden sonra gelen son harfi olup sözcük başındaki başlangıç sesini veriyorsa apostrof harften sonra konur. (си’ – si’)

О, о)     Taslağımızda:

-Rusçadaki ve Türkçedeki [o] sesidir. Çok büyük çoğunlukla yabancı kökenli sözcüklerde bulunur. Günümüz alfabesinde verdiği çift sesi [́ўэ –we] vermez. Diftong oluşturmaz.

-Doğu – Kheberdey yazın dilinde yabancı sözcüklerde bu sesi verdiği gibi adığabzede şimdiki zaman fiil çekimlerinde uzun bir [o] sesini verir:

Сок̄уэ – sok̄ue,  соплъ – soplh, къок̄уэ – khok̄ue

Ы, ы)   taslağımızda:

-Türkçedeki [ı] sesidir. Ancak Rusçada (ы) harfi sözcük başında bulunmaz. Adığabzede sözcük-hece başında ve ünlülerden sonra Türkçedeki [ı] sesini verir.

Ünsüzden sonra geldiğinde de Rusça ve Türkçedeki yumuşak [ы – ı] sesini verir.

Ancak adığabzede fiil çekimlerinde 3. tekil şahsı gösteren (ы – ı) sesi ünsüzden sonraki sesine benzer. Sadece Adığey yazın dilinde üfürümlü olan bu ses başta doğu yazın dili olmak üzere çoğu diyalektte [yı] çift sesine dönüşmüştür. Bu yazın dilinde de dönüştürülmesi önerilir.  ых̄гъ – ıx̄ığh yerine йых̄ыгъ – yıx̄ığh; ылъэгъугъ – ılheğhuığh yerine йылъэгъуыгъ – yılheğhuığh,  gibi.

İzlediği ünsüzle birlikte hece oluşturmasına karşın Türkçede sözcük başında verdiği [ı] sesini vermesi gerektiğinde üzerine apostrof alır:

Сы́гъ – s’ığh, пы́гъ – p’ığh, сы́х – s’ıx,

-(y) ünlüsü ile birlikte diftong oluşturur:

Гуын – Guın,  йэгуы – yeguı, гуы – guı, гуырхъỳ – guırxhù

–Eğer hecenin ünsüzden sonra gelen son harfi olup sözcük başındaki başlangıç sesini veriyorsa apostrof harften sonra konur. ( Йы’ –yı’,  щы’ – şı’ )

Э, э)      Taslağımızda:

-Sözcük-hece başında ve bir ünlüyü izlediğinde Rusçadaki (э) ve Türkçedeki ( e ) harflerinin verdiği [э – e] sesini verir.

-Ünsüzden sonra da Rusça ve Türkçede verdiği sesi verir.

– (y) ünlüsü ile birlikte çift ünlü – diftong oluşturur:

Мак̄уэ – mak̄ue; гуэч̄ – gueḉ; йэýэ – yeúe.

 

Ю, ю)  taslağımızda:

Adığabze sözcüklerde bulunmaz. Başka dillerden dilimize giren sözcüklerde bulunur. Taslak alfabeye almamak uygun görülmüştür.

Sözcük-hece başında ya da ünsüzden sonra [йу – yu] iki sesini verir. Ünsüzden sonra ise verdiği ses sadece [у -u] ünlüsüdür.

Я, я)     Taslağımızda:

Sözcük-hece başında ve ünlüden sonra Rusçada ve günümüz alfabesinde verdiği iki sesi [йа -ya] taslağımızda vermemesi daha uygun bulunmuştur. Taslağımızda sadece uzunca ve önünde bir  [й -y] sesi varmış gibi okunan bir [a] sesi verir.

Âdığabzenin Çift Ünlüleri:

у́а          гуащэ – guaşe,  куамэ – kuame, У́ахыгъ – uaxığh,

у́е          гуехы – guēxı,  у́ехы – uēxı;  гуэс – gues,

у́и          у́ихыгъ – uixığh, гуихыгъ -guixığh, 

у́ы         гуы – guı;  йэгуы – yeguı; гуырхъỳ – guırxhù

у́э           куэцы – kuetsı, куэны – kuenı, у́эн – uen,

 

Х̄Э НЭЙПСЭЙ

Х̄эр, йыжэ къуыпшъх̄э дэлъэў чъэзэ, лъэмыджым телъэдагъ. Х̄эр псым зыхэплъэм, йыныбж̄ыкъỳ псым хилъэгъуэж̄ыгъ. Х̄э гуэрэм йыжэ къуыпшъх̄э дэлъэў псым хэс къышъ̄уэшъ̄и, къуыпшъх̄эр къычъ̄идзи къытрихын йыгуыхэлъэў, ʺжгъуымп̄ʺ у́эў псым хэпч̄агъ. Âдрэми къытырихын йылъэч̄ыгъэп, еж̄ йыкъуыпшъх̄и псым хафи, йэт̄ысэхыгъ.

 

ТХ̄ЭК̄УЫМЧ̄ЫХ̄ЭМРЭ  ПЫЖЪЫМРЭ

Тх̄эк̄уымч̄ых̄э ц̄ык̄уым йыджэдыгỳ шхъуэнт̄э ц̄ык̄ỳ шыгъэў, пч̄эмэ лъэзэ пыжъым у́ыч̄агъ.

– Йэ, пыжъц̄ык̄у, сыдэў ўыпэнэ зач̄! Плъэгъуырэба сэ сиджэдыгỳ зэрэшхъуэнт̄э дахэр, – йыу́и,  тх̄эк̄уымч̄ых̄э ц̄ык̄уыр пыжъым ч̄энэч̄агъ.

– Âры шхъуэнт̄э ц̄ык̄ỳ, сэ сыпэнэзач̄эр шъыпкъэ, âў сэ сикъэцпэнэ джанэ х̄и, къуи къызнигъэсырэп, пстэўми сащеўхъуымэ. Ўэ ўидждыгỳ шхъуэнт̄э дахэ âщ фэдэў ўыкъеўхъуыма?

– пыжъ цўык̄уым зеу́эм, тх̄ак̄уымч̄ых̄э ц̄ык̄уым  зи йымыу́эў  ч̄итхъуыж̄ыгъ.

 

ЧЭТЫЎ

Маў – маўыр сик̄уашъ,

К̄уышъэрыкъуэ синапц,

Чэў цэпкъыр зигъуэгỳ,

Зыгỳ ц̄ык̄уыр эшъ̄уылъ,

йылъэ ц̄ык̄уыр зимаж̄,

Пырамыжъыр зиж̄аў,

Чъыг̆ ж̄аўи чъ̄эмых̄,

Х̄эч̄э къих̄и мытэдж,

Мытэджыж̄ыр сикуышъ,

Йэк̄уэшъэхи псы йэшъу,

Шъуайэр куыўэў къеўыч̄,

Цыгъуэр ч̄ыйэў йэкъуыз.

 

КЪУАГЪ

Къуагъ зыу́эрэ къуалэ,

Лы зыу́эрэ чуынды,

Мэщ гъэк̄уэдыр тх̄аркъуэ,

Къуэм дэсыр псыч̄ач̄э,

Яч̄э зиэр х̄экуакỳ,

Куыракуышъэр псычэт,

Чэт закъуэр къэрэў.

 

БЗЫЎ ЎЭРЭД

Ц̄ыры шыры зыу́эрэр âмч̄ышъ,

Цы эп̄э зинабгъуэр шъуипц̄ашхъỳ,

Зытэмашъх̄э фэшхъуыр пчэндэхъỳ,

Тыныўыжъ щырхэр мэлъэўбабэ,

Зилъэбэкъỳ мач̄эр шъуикъаз,

Йыныбэч̄э бзаджэр тх̄эчэты,

Чэтыжъыйэр зых̄ырэр шъуибгъэжъ.

 

Х̄Э

– Ўэ х̄э ўызфэх̄экъуырэр сыда?

– Тыгъуыжъхэр сэгъащтэшъ âры.

– Âдэ сыда пч̄э зыдэўыўыпч̄эрэр?

– Тыъуыжъмэ сащэщтэшъ âры.