HAPİ Yusuf Mahmut Yıldız
Adigece’den Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız

Söylenip anlatıldığına göre, bir zamanlar bir Topal Fıçıcı ya da Kart Topal Fıçı denilen çok yoksul biri varmış, dağda fıçı yapar, satıp parasıyla geçinirmiş. Günlerden bir gün, bir tilkinin avcılar tarafından kovalanmakta olduğunu görmüş. Elindeki fıçıyı  tilkinin üzerine atıp yakalamış. Birazdan avcılar yetişmişler:
– Bir tilki kovalıyorduk, gördün mü, diye sormuşlar.
– Gördüm, şu tarafa kaçtı” diyerek avcıları uzaklaştırmış Topal Fıçıcı. Ardından, “Çıkarıp tilkiyi keseyim, kısmet bu ya, hiçten bir tilki derisi sahibi olduk” demiş ve bıçağını çekip tilkinin boğazına dayamış, tam kesmek üzereyken de tilki dile gelmiş:
– Ne olur beni öldürme, karşılığında sana Prensin kızını eş, Yedi Dev Kardeşler’in sarayını saray yaparım demiş.

Topal Fıçıcı düşünmüş:”Yalan söylüyorsa alt tarafı  bir tilki derisinden olurum, doğruyu söylüyorsa, dünyalar benim olur” demiş ve tilkiyi yanına alıp evine dönmüş.

Aradan bir süre geçmiş, Tilki, Topal Fıçıcı’ya şık elbiseler aldırmış, Prensin sarayının önünden birkaç kez öyle geçirmiş. Prensle karısı bunu görmüşler:
– Bak hele, bak! Topal Fıçıcı ne  de şık giyinmiş… Bir paraya, bir mirasa  mı konmuş acaba, demişler birbirlerine.

Bir süre sonra Tilki, bir sabah erkenden Prensin sarayına varmış:”Topal Fıçıcı beş kuruşlukların ölçeğini istiyor” demiş. Prens şaşırmış ama bir şey dememiş,  ölçeği  vermiş.

Tilki üç gün sonra, dibine düşmüş birkaç beş kuruşlukla birlikte ölçeği geri götürmüş:
– Topal Fıçıcı, size teşekkürlerini iletmemi söyledi, şimdi de yirmi beş Kuruşlukların ölçeğini istiyor” demiş.

Tam döneceği sırada Prens, arkasından seslenmiş: “Hey, Tilki, bekle biraz. Ölçeğin dibinde birkaç kuruşluk paranız kalmış, gel de onları geri götür” demiş. Tilki de:
– Ohooo, Topal Fıçıcı da onlardan dünya kadar var, birkaçı eksilmiş ne çıkar, hiç önemli değil, diye yanıt vermiş.

Prensle karısı:
– Vay be, hiç aklımıza gelmemişti, Topal Fıçıcı, bayağı zenginmiş, demişler birbirlerine.

İki gün sonra, Tilki, dibinde birkaç yirmi beş kuruşlukla Prens’in kapısını yeniden çalmış:
– Topal Fıçıcı’nın çok selamı var, şimdi de altın liralıkların ölçeğini istiyor, demiş. Geri dönmek üzereyken, “Ölçekte birkaç yirmi beş kuruşluğunuz kalmış, al da geri götür” demiş Prens.

Tilki de:
– Kalsın, Topal Fıçıcı iki gün boyunca onları zar zor ölçtü, hiç önemi yok, diye karşılık vermiş.

Prensle karısı şaşırmışlar.

Altın liralıkların ölçeğini sadece bir gün bekletmiş. Tilki, Topal Fıçıcı’ya bin bir zorlukla buldurduğu altın bir liralığı içine atıp ölçeği Prens’e geri götürmüş: “Topal Fıçıcı, çok teşekkür ediyor” diyerek ölçeği geri vermiş. Arkasından “Hey, Tilki, bekle biraz, ölçeğin içinde bir altın liranız kalmış, gel de geri götür” diye seslenmiş Prens.

“Önemli değil, Topal Fıçıcı, onları bir gün boyunca zor saydı, biri eksilmiş sözü bile olmaz” diye karşılık vermiş Tilki de.

Prensle karısı:”Amma da zenginmiş bu Topal Fıçıcı, ah bir kızımızı isteseydi, seve seve verirdik” demişler birbirlerine ama Tilki’nin kendilerini gizlice dinlemekte olduğunu da bilmiyorlarmış.

Bir süre sonra, Tilki, Prens’in kapısını çalmış, “Tanrı’nın izniyle kızınızı Topal Fıçıcı’ya istemeye geldim” demiş, Prensle karısı,  dünden razı oldukları için kızlarını seve seve Topal Fıçıcı’ya vermeyi kabul etmişler.

Düğün için gelin alayı yola koyulmuş. Topal Fıçıcı ile Prenses yan yana bir arabada/yaylı arabada oturuyorlarmış. Yol gösterici olan Tilki en önde, düğün alayı da onun peşinden gidiyormuş.

Giderlerken yolda büyük bir koyun sürüsü görünmüş. Tilki hemen koşup çobanlara düğün alayını göstermiş: “Şu gelen koca orduyu görüyor musunuz? Yetişir yetişmez sizi öldürecekler” demiş. Çobanlar korkudan titremeye başlamışlar, “Ama” demiş Tilki, “bu sürü kimin diye sorduklarında, siz de Topal Fıçıcı’nın derseniz, bir şey yapmazlar, sizi kendilerinden sanıp geçip giderler”.

Birazdan düğün alayı yetişmiş, “Bu sürü kimin” diye sorduklarında, “Topal Fıçıcı’nın” yanıtını alıp çok şaşırmışlar, “Amma da büyük bir sürüsü varmış bu Topal Fıçıcı’nın” demişler.

Düğün alayı yola devam ederken, önce bir manda sürüsü, ardından bir at sürüsü ile de karşılaşmış, onlar da “Bu sürü Topal Fıçıcı’nındır” diyerek canlarını kurtardıklarını sanmışlar.

Derken Yedi Dev Kardeşler’in kubbesi altından işlemeli kocaman sarayı görünmüş. Tilki doğruca sarayın içine dalmış, devlerden biri tilkiyi yakalamış, “Hey, diye seslenmiş kardeşlerine, -Bir tilki yakaladım, bir bıçak getirin de derisini yüzeyim” demiş. Tilki de dile gelip:
– Siz beni öldürmeyi düşünüyorsunuz, oysa ben sizi kurtarmayı düşünüyorum. Bakın, şu gelen koca orduya? Gelir gelmez sizi öldürecekler. Sizi öldürmek için geliyorlar. Sırf haber vereyim diye geldim, demiş.

Devler kıvranmaya ve ağlaşmaya başlamışlar. Tilki, “Siz hemen şu bahçedeki ot yığınlarının  içine girip saklanın, sizi bulamayınca çekip giderler onlar” demiş. Devler ot yığınlarının içine girip saklanmışlar.

Birazdan atlılar yetişmişler, Tilki atlıları karşılamış, ardından arabalarla gelenleri de saraya buyur etmiş, ardından atlılara:”Şu koca ot yığınlarından atlarınız için alın, kalan öteki yığınları da ateşe verin, karanlık basmak üzere, Topal Fıçıcı ve Gelin  için düğün şenliği olsun” demiş.

Atlılar atları için yeterli ot almışlar, kalanı, devlerin içinde saklandığı otları ateşe vermişler, olup bitenden habersiz devler de cayır cayır yanmışlar.

Böylece  Topal Fıçıcı, Prenses ile Yedi Dev Kardeşler’in sarayına konmuş.

Topal Fıçıcı bir gün: “Hey, Tilki, beni ihya ettin! Ölürsen senin için bakır mezar yaptıracağım” demiş Tilki’ye.

Günlerden bir gün Tilki, denemek için ölmüş gibi yere uzanmış. Bunu gören Prenses, kan ter içinde Topal Fıçıcı’ya koşmuş:”Hey, Bey, Tilki’miz öldü, mahvolduk” demiş. “O mu bütün derdin, getir de şu bıçağı, derisini yüzeyim bari, ziyan olmasın” diye karşılık vermiş Topal Fıçıcı da.

Bunun üzerine Tilki birden ayağa fırlamış, “Vay, ben seni ihya etmişim, sense bana bakır mezar yaptıracağına bir de utanmadan derimi yüzecekmişsin, gösteririm ben sana, eskiden nasıl idiysen, yeniden öyle yapacağım seni” demiş.

Topal Fıçıcı da “Ben senin şaka yaptığını bildiğim için, ben de sana bir şaka yapayım dedim. Yoksa senin derin ile sana yaptıracağım bakır mezarın parası üzerinde benim gözüm olabilir mi?” demiş Tilki’yi yeniden kandırmış ve böylece, yıllarca, birlikte mutlu bir yaşam sürdürmüşler.

Not: Babam Hapi Yusuf Mahmut Yıldız’ın çocukluğumda bana anlattığı ve aklımda kalan masallardan biri olup ilkin “Kafkasya Kültürel Dergi”de yayınlanmıştır, Ankara, 1974, sayı 44. HCY

БЭШКЭШ1Э ЛЪАШЭМРЭ БЭДЖЭЖЪЫЕМРЭ (ШАПСЫГЪАБЗ)
Я1омэ я1отэжэу, зы лъэхъанэгорэм зы Бэшкэш1э лъашэгорэ, ц1элыеу Бэшкэжъ лъашэ зыра1орэ зы нэбгэ тхьамышк1э дэдэ горэ шы1агъ. Къушъхьэм бэшкэ шиш1ыри ишэштыгъ, аш ипарэгьэ/ахъшэгьэ шы1эштыгъ.

Зы мафэгорэм шак1омэ къырафыжагъэу зы бэджэжъые ц1ык1у илъэгъугъ. Ибэшкэр тырыдзи бэджэжъыер бэшкэм ч1ыриубытагъ. Т1эк1у къэнэуж шак1охэр къэсыгъэх:

“Зы баджэгорэ къетфыжэгъагъ, плъэгъугъа?” къыра1уи къеупч1ыгъэх.

“Слъэгъугъ, улъэныкъом рэчагъ” и1уи шак1охэр 1уригъэк1ыжыгъэх Бэшкэш1э лъашэм. Аш нэужым, ”Баджэр сыук1ыни, ишъо тэсхын, сыпэмыплъахэу зы бэджашъо  згъотыгъэу сыхъугъ” и1уи ишъэжъые къырихи баджэм ипшъэтыкъ ч1ыри1агъ, здиук1ыпэным баджэр къэгушэ1агъ:

“Шъыд хъун сымыук1, сымыук1ымэ пшым ипшъашъэ шъузэу, Иныжъ Зэшиблым исэрай сэраеу къыпфэсш1ын” къыри1уагъ.

Бэшкэш1э лъашэр егупшысагъ, ”Мэпц1’ымэ зы бэджашъом сыхэк1ыжыгъэу сыхъун, шъыпкъэр къе1омэ дунаер сэсыеу хъун ” и1уи бэджэжъыер гъусэ къиш1и иунэ къек1ужыгъ.

Мэфэ заулэ къэнэуж, Бэджэжъыем Бэшкэш1э Лъашэм шыгъын дахэхэр иригъэшэфыгъ, Пшым исэрай гупэм зы заулэрэ блыригъэк1ыгъ. Пшымрэ ишъузрэ ягъэш1агъохэу  къеплъыгъэх:

“Олъэгъуа, зэ мыш еплъ!. . Бэшкэш1э лъашэм шъыдэ гъэш1эгъонэу зызэрифагъ…зыгорэ, ч1эны къыфэнагъ шъо1уа?” зэра1ожыгъ еж ежырэу.

Мэфэ заулэ къэнэуж Бэджэжъыер пчэдыжыпэ дэдэу Пшым иунэ рэк1уагъ:”Бэшкэш1э лъашэр хъуршитфмэ яшэкалъэ къыфэягъ” яри1уагъ. Пшым мыр игъэш1эгъуагъ, ау зи имы1уахэу шэкалъэри къыритыгъ.

Мэфиш къэнэуж, еж рилъхьэгъэ хъуршитф заулэ ч1ыгъоу шэкалъэр Пшым фыриьыжыгъ:

“Бэшкэш1э лъашэм тхьауегъэпсэу къыуе1ожы, хьигь сэумэ пл1анэ шэкалъэм къыфай” ри1уагъ.

Къыздигъэзэжыным Пшыр иужыгьэ къылъыгьагъ:”Зэ къызэтэуцу Бэджэжъый. Шэкалъэм ич1э хъуршэ заулэ къинагъ, махь, здахьыжых” къыри1уагъ. Бэджэжъыеми:

“О-о-оу, Бэшкэш1э лъашэм аш фэдэу бэ дэдэ и1, зыт1узыш хэч1ыгъэми 1офэп…” ри1ожыгъ. Пшымрэ ишъузрэ:

“О-уи-уиу, ныбжи тигу къэк1ыныеп, Бэшкэш1э лъашэр моштэу зэрэбаер. . ” зэра1ожыгъ.

Мэфит1у къэнэуж, Бэджэжъыер, ич1э сэумэ пл1энэ заулэ  рилъхьи шэкалъэр Пшым фырихьыжыгъ:”Бэшкэш1э лъашэм сэлам къыуе1ожы, гьыри дышъэ сэумэ шэкалъэм къыфэягъ” ри1уагъ. Къыздигъэзэжыным, ”Шэкалъэм сэумэ пл1энэ заулэ къинагъ, къэгъази здахьыж” къи1уагъ Пшым. Бэджэжъыеми:

“Къэрэн, Бэшкэш1э лъашэм мэфит1у ренэ ахэр фэпчынэу икъугъ, 1офэп” ри1ожыгъ.

Пшымрэ ишъузрэ я1он ямыш1эжэу къызэтэнагъэх.

Дышъэ сэумэ шэкалъэр зы мафэ нахьыбэ  пыригъэплъагъэп. Бэджэжъыем, Бэшкэш1э лъашэм ерагъэ-псэрагъэу ригъэгъотыгъэ зы сэумэ дышъэр  ич1э рилъхьи шэкалъэр Пшым фырихьыжыгъ:”Бэшкэш1э лъашэм  бо тхьауегъэпсэу къыуе1ожы” и1уи шэкалъэр ритыжыгъ. Къыздигъэзэжыным, ”Бэджэжъый, зэ т1эк1у къызэтэуцу, шъуи зы дышъэ сэумэ шэкалъэм къинагъ, махь, зыдахьыж” и1уи Пшыр къылъыгьагъ.

“1офэп, Бэшкэш1э лъашэм аш фэдэ дышъэхэр зы мафэгьэ ишэкынэу икъугъ, зы дышъэ хэзыгъ п1оу утэгушэ1ахьыжынэ 1офыжэп ар” ри1ожыгъ Пшым.

Пшымрэ ишъузрэ, ”Мы Бэшкэш1э лъашэр бо баеу къыч1эк1ыгъ, мадж, типшъашъэ зэ къафэягъагъэми тыхэгуш1ук1эу еттыни” зэра1ожыгъ. Бэджэжъыер къогъум къоуцуагъэу шъэфы дэдэу къызэрэда1оштыгъэр яш1эштыгъэп.

Мэфэ заулэ къэнэуж, Бэджэжъыер, Пшым исэрай еблэгъагъ, ”Тхьам зэре1уагъэу шъуипшъашъэ Бэшкэш1э лъашэм фэш1гьэ сыфэенэу сыкъэк1уагъ” яри1уагъ, Пшымрэ ишъузри хэгуш1ук1ыхэу пшъашъэр къыратыныр ядагъ.

Нысашэ яш1ын фэш1гьэ нысэшак1охэр гъогум тэхьагъэх. Бэшкэш1э лъашэмрэ пшъэшъэ гуашэр зэбгъэдэсхэу кум/шыкум  исыгъэх. Гъогур Бэджэжъыем хырихэштыгъ, нысэшак1охэр аш лъык1оштыгъэх.

К1охэепэтэ гъогупэм зы мэл  эхъогъуфо къышылъэгъуагъ.Бэджэжъыер  псынч1э дэдэу мэлахъохэм ядэж рэчи къак1орэ нысэшак1охэр яригэлъэгъугъ:”Мы къак1орэ дзэр шъолъэгъуа?Къызэрэнэсхэу шъуаук1ышт” яри1уагъ. Мэлахъохэр шынагъэх, рэзазэхэу къызэтэнагъэх. ”Къызык1охэрэм, мы мэл эхъогъур хэты ий я1они къышъоупч1ыштых, шъори ‘Бэшкэш1э лъашэм ий’ шъу1омэ, мыхэр тэтшышэх я1они зи къышъуа1оштэп, блэк1ыни к1оштых” яри1уагъ мэлахъохэм.

Т1эк1у къэнэуж  нысэшак1охэр къэсыгъэх, ”Мы мэл эхъогъур хэты ий” я1уи къяупч1ыгъэх, мэлахъxоэми, ”Бэшкэш1э лъашэм ий” зя1ом  лъэшэу ягъэш1эгъуагъ, ”Мы л1ым мэл эхъогъуфо и1эу къыч1эк1ыгъ, тоштэу  мыш нэсыфэ тымыш1агъ?” я1уагъ.

Нысэшак1охэр гъогум тэтхэу, япэрапш1эу зы псыцу эхъогъум, ет1уанэ зы шыбзы эхъогъум 1уч1агъэх, ахэми яахъом “Мы эхъогъур Бэшкэш1э лъашэм ий” я1уи яшъхьэ ш1уахыжыгъэу яш1ош1ыгъ.

Яужыпкъэм Иныжъ Зэшиблым дышъэгьэ гъэлыдыгъэу исэраифо къэлъэгъуагъ. Бэджэжъыер занч1эу сэрай к1оц1ым  илъэдагъ, зы иныжъгорэм Бэджэжъыер къиубытыгъ, ”Ей, и1уи ишмэ ялъыгьагъ, -Зы бэджэжъые къэсыубытыгъ, зы шъэжъыегорэ къысфэшъухь, ишъо  тэсхын фэш1гьэ” и1уагъ. Мыр зызэхехым Бэджэжъыер къэгушэ1агъ:

“Шъо сэ сышъуук1ыным шъупылъ, сэ шъошъукъэзгъэнэжыным сыпылъ. Шъолъэгъуа мы къак1орэ дзэшхор?Къызэрэнэсхэу шъуаук1ышт. Мыш фэш1гьэ къак1ох. Мыш икъэбар шъозгъэ1ун с1уи сыкъэк1уагъ” яри1уагъ Бэджэжъыем.

Иныжъхэр штагъэх, рэп1эт1раохэу къызэтэнагъэх. ”Шъо мы хатэм дэлъ мэкъу атэхэм шъуак1оц1ырыхьи зыжъугъэбылъ, шъо шъузамыгъотырэм ахэр дэк1ынхи к1ожыштых” и1уагъ Бэджэжъыем. Иныжъхэр мэкъу атэхэм як1оц1ыхьэхи зягъэбылъыгъ, шъо шъузамыгъотырэм ахэр дэк1ынхи к1ожыштых” и1уагъ Бэджэжъыем. Иныжъхэр мэкъу атэхэм як1оц1ыхьэхи зягъэбылъыгъ.

Т1эк1у къэнэуж шыухэр къэсыгъэх, Бэджэжъыер шыумэ апэгъок1ыгъ, аш к1элъык1оу кугьэ къак1орэхэми япэгъок1ыжыгъ, ахэм анэужым, ”Мы мэкъу этэфохэр шъолъэгъуха, шъуишымэ яфырикъун фэдиз хэшъухи къыдафэрэм маш1о ешъудзыл1, мэзахэу мэхъу, Бэшкэш1э лъашэмрэ нысач1эмрэ яфэш1гьэ чэшыр жъугъэнэф” яри1уагъ.

Шыумэ яфырикъун фэдиз атэхэм мэкъу хырахыгъ, аш нэужым иныжъхэр зыхэс мэкъу атэхэм маш1о ч1ырадзагъ, хъурэ ш1эрэр зимыш1эрэ иныжъхэр ч1ыч1ы1 рагъа1оу хырагъэстахьыгъэх.

Моштэу Гошэ нысэмрэ Иныжъ Зэшиблым исэрайрэ Бэшкэш1э лъашэм иеу рэхъугъ.

Зы мафэгорэм Бэшкэш1э лъашэм, ”О, Бэджэжъый, сыбгъэунэжыгъ!Ул1эмэ гъоплъэ бэн къыпфазгъэш1ышт” ри1уагъ Бэджэжъыем.

Зы мафэгорэм Бэшкэш1э лъашэр иуплъэк1ун фэш1гьэ Бэджэжъыем л1агъэ фэдэу зиш1и ч1ыгум тэгъолъхьагъ. Гуашэр гузэжъогъуфо хэтэу Бэшкэш1э лъашэм идэж рэчагъ:”Ей, л1ы, тыунэхъугъ, ти Бэджэжъые рэл1агъ” и1уагъ. ”Ара узигъапэрэр, мо шъэжъыегорэ къахьи ишъо тэсын, ишъо орэмык1од” и1уагъ Бэшкэш1э лъашэми.

Мыр зызэхехым Бэджэжъыер къызшъхьылъэти, ”Олъэгъуа, сэ узгъэунэжыгъ, о гъоплъэ бэн къысфабгъэш1ынэу къысэп1огъагъ, гьы сшъо тэпхынэу укъежагъ, тоштэу баеу усш1ыгъэмэ аш фэдэ къабзэу тхьaмышк1э дэдэу узэрэсш1ыжыштыр  плъэгъужын” ри1уагъ.

Бэшкэш1э лъашэми, ”Сэ укъызэрэдэсэмэркъэурэр сш1эштыгъ, аш фэш1гьэ сэри сыкъыбдэсэмэркъэугъ нэ1эп. Сэ пфязгъэш1ышт гъоплъэ бэнымрэ уишъорэ яуасэ сяпылъыжынэу сышытэп” и1уи Бэджэжъыер игъэпц1’эжыгъ, еунэ епсэоу къэнэжыгъэх.

Нот. Мы тхыдэжъыр сятэ Хьапый Махьмудым бэрэ къысфи1отэгъагъэхэм ашыш.

Нот. Мы тхыдэжъыр сятэ Хьапый Махьмудым бэрэ къысфи1отэгъагъэхэм ашыш.