Ali İhsan Aksamaz
Murat Özden’in ‘Üçüncü Sürgün/ Gönen -Manyas Çerkes Sürgünü’ adlı son kitabı, ‘21 Yayınları’ndan geçtiğimiz günlerde, bu sürgünün 97. yılında çıktı. Kitabını imzalayıp gönderme nezaketinde bulunduğu için kendisine teşekkür ederim. Bu makalede Murat Özden’in son kitabını sizlere kısaca tanıtmak istiyorum.
Murat Özden, bu kitabıyla ‘Güney Marmara Çerkes Sürgünü’ adıyla da bilinen ‘Gönen- Manyas Çerkes Sürgünü’nü daha önce yayınlanmış çeşitli kaynaklardan da faydalanarak değerlendiriyor ve ‘konu’yu tekrar kamuoyunun dikkatine sunuyor.
Murat Özden, bu çalışmasıyla yalnızca ‘Güney Marmara’daki 14 köyden sürülen sıradan Çerkesler’in dramını gündeme getirmekle kalmıyor, dönemin ruhuna uygun dış ve iç siyasî saflaşma ve iktidar mücadelelerine de dikkat çekmiş oluyor. Bu çerçevede de Midilli Adası’nda konuşlanmış ‘Anadolu İhtilâl Cemiyyet-i Osmaniyyesi’/‘Anadolu Osmanlı İhtilâl Komitesi’ adlı silâhlı örgüt ve faaliyetleri, İzmir’de 24 Ekim 1921’de kurulmuş olan ‘Şark-î Karib Çerkesleri Temin-î Hukuk Cemiyeti’/Yakın Doğu Çerkeslerinin Haklarını Sağlama Derneği’ nin faaliyetleri ile Gönen’de ilân edilen özerklik de Murat Özden tarafından değerlendiriliyor. Murat Özden’in gündeme getirdiği bir diğer konu da ‘150’likler’.
Murat Özden’in ‘Üçüncü Sürgün/ Gönen- Manyas Çerkes Sürgünü’ adlı bu kitabında birçok tarihî şahsiyet de yeniden karşımıza çıkıyor. Bunlar arasında en dikkat çekeni Mehmet Fetgeri Şoenü.
Mehmet Fetgeri Şoenü, sürgün edilen 14 köy halkının çektikleri acıları kayıt altına alıyor ve onların insanî hak ve hukuklarını savunmak için canla başla mücadele ediyordu. Eğer Mehmet Fetgeri Şoenü’nün kaleme aldığı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunduğu arîzâları/mektupları olmasaydı, bugün bu kadarıyla bile bu sürgün, önce ve sonrasında yaşanan trajediler hakkında bilgimiz olmayacaktı. Bir yıl kadar sürgünde kalan bu 14 köy halkının tekrar köylerine dönebilmelerinde ‘diğer faktörler’ gibi Mehmet Fetgeri Şoenü’nün arîzâlarının da etkili olduğunu düşünmek yanlış olmayacak.
Murat Özden’in de vurguladığı gibi, olup bitenlerden habersiz Gönen- Manyas’da yaşayan 14 köy halkının dış ve iç siyasî mücadele ve dengelere kurban gittiklerine kuşku yok.
‘Gönen- Manyas Sürgünü’nü yaşamış büyüklerinden ‘Sürgün l’exanem/ Sürgün zamanı’ diye başlayan cümleleri duyarak büyümüş Murat Özden. Hep kısık sesle konuşurlarmış büyükleri. Sürgünü yaşayanların da, bölgenin bugünkü Çerkeslerinin de, bu sürgünün neden yaşandığına dair hiçbir bilgisi yokmuş.
Murat Özden de, 28 Mayıs 1923’de sürgüne tabi tutulmuş olan Gönen’in Üçpınar Köyü’nden. 1970’li yıllarda köyün gençlerinden bazıları harçlıklarını bir araya getirerek bir teyp satın alırlar. Amaçları sürgüne tabi tutulan büyüklerinin anılarını kayıt altına almak ve tarihe bir not düşmekmiş. Gel gör ki, hiç kimseyi ‘konu’yla ilgili konuşturmayı başaramamışlar! Ancak büyüklerinden hep aynı cümleyi duymuşlar: “Bizi yeniden mi sürdüreceksiniz?!”
Murat Özden, ‘sürgünü yaşayanların başlarına geleni anlatmaktan bile korkarak bu dünyadan büyük bir travma içinde’ göç ettiklerini de belirtiyor.
Kitapta, sürgüne tabi tutulan Gönen ve Manyas’a bağlı 14 köyün ad ve sürgün tarihleri ile hane ve nüfusları da tek tek veriliyor.
Hem insanî hem etnik hem de siyasî yönü olan bu sürgünü etraflıca anlayabilmek ve objektif olarak da değerlendirebilmek için Murat Özden’in ‘Gönen- Manyas Çerkes Sürgünü’ adlı kitabını ve aşağıda adlarını verdiğim kitapları mutlaka okumanızı öneriyorum.
(Önerilen Okumalar: Ahmet Efe, “Efsaneden Gerçeğe Kuşçubaşı Eşref”, Bengisu Yayınları, İstanbul, 2017; Benjamin Fortna (Çeviren: Selçuk Uygur), “Kuşçubaşı Eşref”, Timaş Yayınları, İstanbul, 2017; Cemal Kutay, “150’likler Faciası”, Tarih Kütüphanesi, İstanbul, 1955; Caner Yelbaşı, “Türkiye Çerkesleri/ Osmanlı’dan Türkiye’ye Savaş, Şiddet, Milliyetçilik”, İletişim Yayınları, İstanbul, 2019; “Çerkes Ethem’in Hatıraları”, Dünya Yayınları, İstanbul, 1962; Hasan İzzettin Dinamo, “Kutsal İsyan”, Cilt 7, May Yayınları, İstanbul, 1970; İlhami Soysal, “150’likler”, Gür Yayınları, İstanbul, 1985; Kemal Özer, “Kurtuluş Savaşında Gönen”, Türk Dili Matbaası, Gönen, 1964; Mehmet Fetgeri Şoenü, “Çerkes Meselesi”, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1993; Sefer E. Berzeg, “Kafkas Diasporası’nda Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü”, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1995; Şevket Süreyya Aydemir, “Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa (1914- 1922)”, Cilt 3, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2007; Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015) (4 XI 2020)