|
I
Önce şu kadarını belirteyim. Kafkasya ile bire bir bir temasım
yok gibi, olsa bile bilgi alma olanakları kısıtlı. Ancak
araştırmalarımdan ve yazılanlardan giderek yorumlarda
bulunmaya çalışıyorum. Ayrıca büyük bir bilgi kirlenmesi olayı
da var ve halen yaşanıyor.
Bütün bunları dikkate alarak toplumu bilgilendirmek istiyorum.
Bugünü öğrenmek ve geleceği yorumlamak için, önce geçmişe bir
göz atmak gerekir.
Adige sürgünü gerçeği
Sürgün kararı 1860'da Karadeniz kıyısında yaşayan Batılı
Adigeler, yani boyun eğmiş Natuhaylar (240 bin) ile
boyun eğmemiş Shapsughlar (300 bin), Wubıhlar
(100 bin) ve bu toplulukların eklentileri-Hak’uç, Ciget, vb
için alındı, bu büyük gruba 1861'de boyun eğmiş olan
Abzeghler (Абдзах; 260 bin) de dahil edildi (en az 1
milyon insan). Sürgün, yer yer katliama dönüşen bir askeri
operasyonla tamamlandı (1864). Bu toplulukların hemen hepsi
(en az % 99'u) Osmanlı topraklarına gönderildi, çok azı da,
Rus hükümetince Kuban ve Laba ırmakları solunda gösterilen düz
arazilere dağıtılarak yerleştirildi (*).
Bu trajediyi Kuzey Kafkasya boyutuna yayarak basitleştirmek ve
kendi topluluğunu öne çıkarmak isteyen çevreler de var.
Örneğin bazı topluluklar için yüzde yüz boyutuna ulaşan bir
olay, daha büyük bir nüfus ölçeği içinde oranlandığında,
facianın büyük boyutu gizlenebilir ve olay
sıradanlaştırılabilir. Sivrisineğin ‘dediği sözler’
çarpıcı ve öğretici: “Аргъоим икопкъ зыхахым, ‘хэпхырэми
еплъ, зыхэпхырэми еплъ’ и1уагъ”/ “Sivrisineğin budu
çıkarıldığında/alındığında, ‘çıkardığın/aldığın şeye bir bak,
bir de bana bir bak’ demiş” (Adige atasözü).
Bilgi notu:
(*) Bu tür yerleştirmeler için Bkz. “Abzegh Ülkesi
Bozulunca. . ”, CC Tarih, İndex 1.
Rus Çarlığı’nın yıkılması ve ‘Kuzey Kafkasya Dağlıları
Cumhuriyeti’
Şubat 1917'de Rus İmparatorluk/Çarlık yönetimi devrildi,
Rusya'da ve bağlı illerde sivil inisiyatiflerle geçici
yerel idareler/hükümetler kuruldu.
O sıralar Kuzey Kafkasya'da Karadeniz ili (guberniya),
Kuban, Terek ve Dağıstan oblastları (büyükçe il)
bulunuyordu. İlk iki ilde şimdiki Şapsığ ve Adigeler
küçücük birer azınlık idiler (*). Son iki oblastta ise
yerliler çoğunluktu. Bu son iki oblasttaki yerli halkların
önde gelen/varlıklı temsilcileri tarafından, Mart 1917’de
‘Terek-Dağıstan Oblastları Geçici Hükümeti' kuruldu. Bu
hükümet, birçok Rusya yerel hükümeti gibi, 1917 Ekim devrimi
üzerine kurulan Sovyet iktidarını tanımadı,
tanımamaların ve dış desteklerin bir sonucu olarak iç savaş
başladı. 1918 yılı başlarında (Mart-Nisan aylarında) Kuzey
Kafkasya Sovyet güçlerinin eline geçti.
Bunun üzerine Terek-Dağıstan hükümeti ya da kısa adıyla
‘Dağlı hükümeti’ temsilcileri bölgeyi terk ettiler ve
Sovyet karşıtı Menşevik
-sosyal demokrat- iktidarı bulunan Gürcistan’ın
başkenti Tiflis'e taşındılar.
Dağlı hükümeti temsilcileri, oradan Gürcü temsilcilerle
birlikte, görüşmelerde bulunmak ve destek aramak üzere Osmanlı
ülkesine gittiler, Osmanlı hükümetinden yardım ve destek
sözünü aldılar. Bunun üzerine, sürgündeki Dağlı hükümeti
temsilcileri, 11 Mayıs 1918'de, İstanbul’da bir bildiri ve
basın açıklamasıyla 'Kuzey Kafkasya Dağlıları Cumhuriyeti'
(Mountainous
Republic of the Northern Caucasus)
adı altında bağımsızlık kararı aldıklarını ve Rusya’dan
ayrıldıklarını ilan ettiler. Yeni cumhuriyet topraklarının
yüzölçümü 70 bin km. kare, nüfusu da 1 milyon olarak tahmin
ediliyordu (**).
Dağlı Hükümeti Delegasyonu, İstanbul, 1918.
(Önde ortadaki ilk Başkan Tapa Çermoyef ya da
Abdülmecit Çermoyi)
Dağlı hükümeti, Osmanlı askeri desteğinde Ekim ayı ile Kasım
ayı başında Dağıstan'a döndü. Aslında Osmanlı askeri harekatı
30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi hükümlerine de aykırı
düşüyordu, son bir gayretkeşlik idi. Osmanlılar savaşı
kaybetmişlerdi, bunu biliyor ama gizliyorlardı, nitekim kısa
süre içinde Kafkasya'yı boşalttılar.
Bilgi notu:
(*) 1897 Rus İmparatorluğu resmi nüfus sayımına göre
Karadeniz ilinde 57, 478 toplam nüfus içinde 1, 939 (% 3, 37)
Çerkes/Şapsığ vardı. Kuban oblastı’nın Yekaterinodar ilçesinde
(otdel), 1897’de 245. 173 toplam nüfus içinde 19, 851 (% 8, 1)
Adige/Çerkes vardı, 283, 117 nüfuslu Maykop ilçesinde (otdel)
13, 892 (% 4, 9) Adige/Çerkes ve 5, 851 (% 2, 1) Kabardey
(Kuban Kabardeyleri olmalı) bulunuyordu. Batalpaşinsk
(şimdi-Çerkessk) ilçesinin (otdel) 215. 400 toplam nüfusu
içinde 26, 867 (% 12, 47) Karaçay, 10, 370 (% 4, 81) Abaza, 8,
452 (% 3, 92) Kabardey, 3, 962 (% 1, 84) Adige/Çerkes (Besleney
olmalı) nüfus gösteriliyordu. Bkz.
‘Куба́нская
о́бласть’-Википедия.
(**) Birer uzman olan Allen ve Muratoff’a göre, Dağıstan
nüfusu 1914’te “bir buçuk milyon” olarak tahmin ediliyordu. Bkz.
W. E. D. Allen ve ölü Paul Muratoff, “Kafkas Harekatı,
1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi”, s.
468.
Bu
da Rus İmparatorluk nüfus sayımlarının Türklerinki gibi pek de
güvenilir olmadıklarını belli ediyor. Eski Sovyet Dışişleri
Bakanı ve eski Gürcistan Devlet Başkanı Eduard Şevardnadze,
2008’de Dağıstan nüfusu için “4, 5 milyon” rakamını telaffuz
etmişti. Oysa 2002 resmi nüfus sayımına göre Dağıstan nüfusu
2, 576, 531 olarak gösteriliyor. Bkz. ‘Dagestan’-Wikipedia.
Ayrıca Bkz.
Mountainous
Republic of the Northern Caucasus-Wikipedia.
Rusya’da İç Savaş ve K. K. Dağlı Hükümeti’nin ikinci kez
dağılması
Güney Rusya'da General Denikin komutasında Sovyet
karşıtı bir ordu ve yönetim kuruldu. Dağlı ya da
'Kuzey Kafkasya Dağlıları Cumhuriyeti hükümeti', Sovyet
karşıtı General Denikin yönetimi ile yapısı gereği savaşmak
yerine onunla birleşti ve onun bir parçası oldu, Dağlı
milisler de Sovyetlerle/Bolşeviklerle çarpışmak üzere kuzeye,
cepheye sevk edildiler. Bir süre sonra, başarısız düşen
General Denikin, General Wrangel ile anlaşmazlık içine
düştü ve Rusya’dan ayrıldı. General Denikin’in yerini General
Wrangel aldı.
General Denikin’in düşmesi ve Sovyet ilerlemesi karşısında
Tiflis’e çekilen bazı Dağlı liderler (*) General
Wrangel’in ilerlemesi üzerine, Wrangel’e bağlı olarak
kurulan yeni Terek oblastı hükümetinde bakanlık
görevleri aldılar ama Sovyetler karşısında yenilerek bölgeyi
terk ettiler (1920).
Bu arada Çeçen Şeyhi Uzun Hacı, General Denikin
kuvvetleri ile çarpışmıştı. Uzun Hacı önderliğinde kurulan ve
Şeyh’in ölmesi üzerine dağılan ‘Kafkasya Emirliği Devleti’
ile ‘1920-1921 Dağıstan ayaklanması’
sırasında kuruluşu ilan edilen ‘hükümet’ de ‘Kuzey Kafkasya
Dağlıları Cumhuriyeti’ ile ‘ilişkilendirerek’, cumhuriyetin
1918-1921 yılları arasında yaşadığı biçiminde asılsız ve
yakışıksız görüşler de öne sürülebilmektedir (**).
Bilgi notu:
(*) Pşimaho Kosok/Kotse Pşımaho, vb.
(**) Bkz. ‘1920-1921 Dağıstan ayaklanması’ bölümü.
Dağıstan ve Dağlı Özerk Cumhuriyetleri
Kuzey Kafkasya’da Sovyet karşıtı güçler bastırılarak, 30 Mart
1920’de Sovyet iktidarı yeniden kuruldu. Ağustos 1920’de,
Sovyet yönetimi Kuzey Kafkasya halklarına özerklik verilmesi
kararını aldı. Önce, bir ‘Kuzey Kafkasya Sovyet
Cumhuriyeti’ kuruldu. Ardından bu cumhuriyetin yerli nüfus
çoğunluğu bulunan kesimlerini kapsayan ve etnik-bölgesel
temele dayanan iki özerk devlet kuruldu: Rusya Sovyet
Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’ne (RSFSC) bağlı Dağıstan
Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (1) ile Dağlı
Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (2) kuruldu
(Kasım 1920; onama: 21 Ocak 1921).
Rusya FSSC’ne bağlı olarak kurulan ‘Dağlı Özerk
Cumhuriyeti’ haritası, 1921
(Kabardey okrugu geniş, Karaçay ve Balkar okrugları ise
küçüktürler.) (Küçük haritada ise, Karaçay topraklarının
doğuda Kabardey okrugundan alınan bir parça, batıda da eski
Adige toprakları üzerinden genişletilerek, kahverengi bölümde
görüldüğü gibi, yaklaşık üç misli büyütüldüğü, yüzölçümü
yönünden Kabardey’i geçtiği görülüyor. Balkar yerleşim
alanlarının ise, zaman içinde kuzeye doğru genişleyerek
Nalçik’in dibine dayandığı ve Kabardeyleri güneyden çember
içine aldığı söyleniyor. Balkarlar şimdi de Kabardeyleri
dağlardan/dağ çayırlarından uzaklaştırmak için uğraşıyorlar.)
Dağlı Özerk Cumhuriyeti okrugları batıdan doğuya doğru şöyle
sıralanıyordu: 1) Karaçay, 2) Kabardey, 3) Balkar, 4) Oset, 5)
İnguş, 6) Sunjenski Kazakları, 7) Çeçen. Merkezi
Vladikavkaz idi ve bir de Grozni kentsel alanı
bulunuyordu. Sunjenski Kazak Okrugu’nun Çeçen Okrugu içinde
bir cebi de vardı.
Bilgi notu:
(1) Dağıstan oblastı yerinde
(2) Terek oblastı yerli nüfus çoğunluğu bulunan güney
kesiminde
1920-1921 Dağıstan ayaklanması
General Denikin’in işbirlikçisi Dağıstanlı İmam Najmudin
Gotsinski ve eski Çarlık dönemi subayları öncülüğünde
Eylül 1920’de Dağıstan’da Sovyet karşıtı bir ayaklanma oldu.
Ayaklanma, halk tarafından sevilmeyen ve kendi halkına karşı
silah kullanmış kişilerce düzenlenmişti. Bu nedenle isyana
katılan insan sayısı 3 bini geçemedi. Ayaklanma İmam
Najmudin Gotsinski ve Albay Kaitmas Alikhanov
tarafından düzenlenmişti. Alikhanov’un kardeşi Avarski
Çarlık subayı olarak soydaşlarına silah çekmiş olan biriydi.
Silahlı birliklerin başı da, karşı devrimci Rus generali
Wrangel’in subaylarından Albay Jafarov idi. İmam
Şamil’in İstanbul’dan getirtilen torunu Said Şamil
ise, sadece bir ’süs’ ve bir propaganda unsuru olarak
kullanılmıştı. Ayaklanma Mayıs 1921’de bastırıldı (*).
Bilgi notu:
(*)
Dağıstan ayaklanması için Bkz. W. E. D. Allen ve ölü Paul
Muratoff, “Kafkas Harekatı, 1828-1921 Türk-Kafkas
Sınırındaki Harplerin Tarihi”, s. 464-490.
Dağlı Özerk Cumhuriyeti’nin dağılması
Kasım 1920’de kurulan, 21 Ocak 1921’de de Moskova tarafından
onanan Dağlı Cumhuriyeti’nden ilkin ‘Kabardey Okrugu’
(ilçe) ayrıldı ve 1 Eylül 1921’de ‘Kabardey Özerk Oblastı’
(il) kuruldu. Statü yükseltilmiş ise de Kabardey okrugu
topraklarının büyükçe bir bölümü batıda Karaçaylara,
doğuda da küçük bir bölüm (Mozdok yöresi) Osetlere
bırakılmıştı .
12 Ocak 1922’de, Dağlı Özerk Cumhuriyeti’nden ayrılan
‘Karaçay okrugu’, ‘Kuban-Karadeniz oblastı’ndan çıkarılan
Çerkes nüfuslu Batalpaşinsk yöresi (otdel) ile
birleştirildi ve geniş arazili bir ‘Karaçay-Çerkes Özerk
Oblastı’ kuruldu (14,1 bin km.kare). 16 Ocak’ta da
‘Kabardey-Balkar Özerk Oblastı’ kuruldu.
Bu oluşumların hepsinden, Sovyet rejimini sempatiyle
karşıladıkları için özellikle Karaçaylar, ardından da
Balkarlar karlı çıktılar, dağlarda sıkışıp kalmaktan kurtulup
artan nüfuslarını yerleştirecek yeni yerlere kavuştular.
27 Temmuz 1922’de Kuban-Karadeniz oblastından çıkarılarak
‘Adige Özerk Oblastı’ kuruldu, ardından bir okrug (ilçe)
olarak yer aldığı Dağlı Özerk Cumhuriyeti’nden ayrılarak 30
Kasım 1922’de de ‘Çeçen Özerk Oblastı’ kuruldu.
7 Temmuz 1924’te ‘Kuzey Oset Özerk Oblastı’ ve
‘İnguş Özerk Oblastı’nın da kurulmasıyla Dağlı Özerk
Cumhuriyeti ortadan kalkmış oldu (7 Temmuz 1924).
Etnik oluşum devam etti: 23 Eylül 1924’te, Karadeniz kıyısında
Tuapse kenti merkezli ‘Şapsığ Ulusal Rayonu’
oluşturuldu (*).
15 Ocak 1934’te Çeçen ve İnguş özerk oblastlarının
birleştirilmesiyle ‘Çeçen-İnguş Özerk Oblastı’
oluşturuldu.
Sovyetler Birliği’ndeki 1936 Anayasası ve düzenlemeleri
çerçevesinde Kabardey-Balkar, Kuzey Oset ve Çeçen-İnguş
özerk bölgeleri, 5 Aralık 1936’da birer özerk cumhuriyet
oldular.
Bu arada Adige Özerk Oblastı’na da yeni topraklar -Cace/Giaginskiy
rayonu ve Maykop kentsel alanı- eklendi, başkent
Krasnodar’dan Maykop’a nakledildi (**).
Böylece, Karaçay-Çerkesya dışında, Kuzey Kafkasya’daki
yerel siyasi ve idari örgütlenmeler tamamlanmış oldu.
Bilgi notu:
(*)
Daha çok bilgi için Bkz. Tamara V. Polovinkina, ‘Çerkesya
Gönül Yaram”, Ankara, 2007; ayrıca “Şapsığ Ulusal
Rayonu”-Vikipedi
(**)
Daha çok bilgi için Bkz. ‘Adige Ülkesi-4’, CC Turizm.
|
