9 Ağustos1789
Battal
Paşa'nın 31 kıta asker, top ve mühimmat ile Kabardey'e
hareket etmesi. Battal Paşa'nın Psıj'a 12 günde ulaşması
gerekirken yolculuk 63 gün sürer. Sonunda 13 Ekim
1789'da General Herrman tarafından yenilgiye uğratılır
ve tutsak düşer.
14.Temmuz 1791
Anapa'nın Rusların eline geçmesi. General Godoviç arka
arkaya üç saldırı düzenler. Adigeler kalenin düşeceğini
anlayınca bütün surları havaya uçururlar.
Abadzech
özgür çiftçileri ve kölelerinin Pşi (Prens) ve verk
(küçük aristokrat, soylu) karşı ayaklanmaları. Bu
ayaklanmada kimse Pşı ve verklere yardım etmez, ele
geçirilen prensler öldürülür. Kaçabilenler diğer Çerkes
boylarına ve Ruslara sığınırlar. Verklerin elindeki
bütün ayrıcalıklara son verilir. Bundan böyle Verkler
"Abedzech bölgesinde yağmacılık yapamayacaklar, başka
yerlerden yağmaladıkları malları Abedzech topraklarından
geçirmeyecekler, bu topraklara sokmayacaklar, onlar da
halkın diğer kesimi gibi çalışacaklar. Bu kurallara
uymayan verkler ya Abedzech topraklarını terk edecekler
ya da Pşı'lar gibi kılıçtan geçirileceklerdi." Verkler
bütün bu şartları kabul ederler, Rus araştırmacı
Ladyzenski bu olayı şöyle aktarmaktadır: Abedzech
İhtilali Fransız ihtilali ile aynı zamana
rastlamaktadır. Birçok Fransız soylusu Rusya'ya
sığınırken, Çerkes soylularının bir bölümü de aynı yolu
seçmiş ve Rusya'ya sığınmışlardır." Heidelberg
Üniversitesi, Güney Asya Enstitüsü Politika Kürsüsü
Profesörü E.M. Sarkisyan da bu olayı şöyle
anlatmaktadır: "Fransız ihtilali, eğitim görmüş,
entelektüellerce hazırlanarak yürütülmüştür.
Üniversiteleri, kitapları, gazeteleri olmayan bu halk
acaba bu düşünceye nasıl gelmiş ve bu ihtilali
gerçekleştirebilmiştir..."
İlk
ihtilal denemesini 1770 yılında yapan Abedzechler
böylece ilk halk ihtilalini yapan halk olarak tarihe
geçmişlerdir.
1792
300
Kazak ailesinin Terç (Terek) nehri boyunda kurulan 12
Kazak Stanitzasına yerleştirilmesi.
Çariçe
Katerina'nın Zaporoje Kazaklarını Psıj nehrinin sağ
kıyısına yerleştirmeye başlaması. Adigeler bu yeni
yerleşenleri devamlı akımlarla rahatsız ederler.
1793
Rus
Mahkeme usullerinin ve Ceza Kanunlarının Kabardey'e
getirilmesi.
1794
Bu
değişiklikleri istemeyen Kabardeylerin bir bölümünün
ayaklanması.
Ekaterinador (Krasnodar)'in Çariçe Katerina'ya armağan
olarak kurulması.
18 Aralık 1794
Mustafa
Paşa'nın Anapa civarındaki Adigelerle yeni ilişkilere
girmesi. Mustafa Paşa bu yöredeki Adigeleri bu arada
Natuhuace, Shapsugh ve Abedzech beylerini toplayarak
ağırlar. Onlardan Osmanlı Devletine sadık kalacaklarına
dair söz alır.
1796
Abedzechlerin ihtilal düşüncesini Shapsugh ve Bjedugh
Çerkeslerine taşımaları. Shapsugh ve Bjedugh Soyluları
Ruslardan yardım isterler. Bu yardıma rağmen yenilen
soylular bölgeden ayrılırlar, böylece devrim bu
bölgelerde de gerçekleşir.
13 Eylül 1796
Osman
Paşa'nın Anapa Muhafızlığı'na tayin edilmesi.
1800
Batı
Adigelerinin hemen hepsinin halk meclislerince
yönetilmeye başlaması (Xase Psucho-Xase-Kuace Xace).
1801-1844
Ünlü
Çerkes Tarihçisi sora Neguma Beçmırza'nın yaşadığı
dönem.
İlk
Adige dilbilgisi ve ilk Çerkes tarihini yazan, Neguma
Psıfabe (Pyatigorsk) yakınlarındaki Negume köyünde
doğmuştur. Kabardey'e yerleşmiş bir Abedzech aileden
gelmiştir. Babası onu Dağıstan'a din eğitimi için
gönderir. Ancak "Halkıma ve Vatanıma yararı olmayacak
bir ilmi öğrenmek istemiyorum" diyerek medreseden kaçar,
Rus okulunu başarı ile bitirir. Rus memuru olarak
çalışırken, Rusya kitaplıklarında araştırmalar yapar.
Yukarıda yazdığı belirtilen kitaplarını halkına armağan
eder.
1801
Ali
Paşa'nın Anapa Muhafızlığı'na tayin edilmesi.
Daha
sonra onun yerine Hasan Paşa'nın getirilmesi.
1802
Kabardey'de sivil idarenin, ordunun elinden alınarak dış
işlerine bağlanması.
1804
Ruslan
Bek Missost'un Ruslara karşı ayaklanması.
Gürcü
askeri yolunun Gürcü Kralı Zizanov tarafından
yaptırılması.
Edirne
Bostancıbaşısı Hüseyin Ağa'nın Anapa Muhafızlığı'na
tayin edilmesi.
1805
Kabardey
isyanını bastıran General Glasenapp'ın seksen Adige
köyünü yakıp yıkması.
1806
Abhazların Çar'a karşı ayaklanması.
1807
Kabardey'de dini mahkemelerin yeniden kurulması.
Anapa'nın Ruslarca ele geçirilmesi.
1808
Gürcistan'ın ilhakından sonra Abhazya'nın da Rusya'ya
ilhak edilmesi. Abhazya'nın bağımsızlığını yitirmesi.
1809
Kabardeylerin Çar'a karşı yeniden ayaklanması.
1810
General
Bulgakov'un Kabardey ayaklanmasını bastırması ve suçlu
bulduklarını cezalandırması.
1811
Kabardey
Prenslerinin Çar'a gönderdikleri dilekçelerinin yanıtsız
kalması.
Eylül 1811
Mareşal
Dük Richelieu'nun birçok deneme ve zorlamalardan sonra
Sucuk Kalesine ulaşması ve kaleyi yeniden inşa
ettirmesi. Bu kale bir yıl kadar Rusların elinde
kalmıştır. Kalenin Adigelerce kuşatılması sonucu,
Rusların bir yıl kadar kalede tutsak kalması. Sonunda
Ruslar kaleden uzaklaşırken Adigeler kaleyi temelinden
yıkarlar.
1813-1814
Anapa
Kalesi'nin Osmanlılarca yeniden onarılması.
1813
Güney
Rusya Valisi General Bucholz ve Dük Richelieu, Çar
Alexander'e bir öneride bulunurlar. Buna göre tüm
Çerkesya denizden abluka edilecek ve Çerkeslerin
Türklerle ticareti önlenecek, bu yollarla Ruslarla
ticari ilişkiye geçmeleri sağlanacak ve savaş yapılmadan
Çar yönetimine bağlanmış olacaklardı. Görevli Rus
memurlarının yeteneksizlikleri yüzünden bu plan
gerçekleştirilemez. İlk dostça ilişki Pşad'da oturan
Natukhace lideri Mehmed Senderiko ile kurulur.
Senderiko'nun kızı General Bucholz'un bir akrabası ile
evlendirilir. Ruslara Pşad ve Jelenz’ık kale
muhafızlıkları kurmaları için gerekli müsaade verilir.
Beş yelkenliden oluşan bir ticaret filosu kurulur.
Cenevizli Scaffi'nin başarısızlığı nedeniyle planlar
uygulamaya konulamaz. Bu iş için gönderilen paralar yok
olur. Scaffi Avusturyalı Tausch'u Adigey'e casus olarak
gönderir.
1818
Muhammed
Emin'in Dağıstan'da dünyaya gelmesi.
1820
Stavropol'un Ruslarca ele geçirilmesi. Böylece ovalara
yerleştirilen Kazak köylüleri'nin Adigelerin
baskınlarından korunmaları sağlanmış oluyordu.
1822
General
Manca Vlassov'un Adigelere ani bir baskın düzenlemesi.
Bu baskın sonucu General Vlassov çok miktarda ganimet
ele geçirir. Adige liderlerinden Kalabatiko'nun kızını
da tutsak eder. Adigeler, Ruslarla aralarında
saldırmazlık paktı bulunduğundan böyle bir saldırı
beklemiyorlardı. Adige liderlerinden Mansur bu
saldırının nedenini Ruslara sorar, General "Adigelerden
nefret ettiğini, onları yok etmek istediğini" söyler.
Mansur kılıcını çekerek Generalin üzerine yürür. General
bir şaka havası yaratarak ortalığı yatıştırmaya çalışır.
Adige savaş esirlerini geri verir. Ölü ve yaralılar için
tazminat öder, gasp ettiği malları da iade eder.
1822
Dağlarda
yaşayan Kabardeylerin zorla ovalara yerleştirilmesi.
Pşılar bu zorunlu iskana karşı çıkarlar. Ruslar ise
kölelere bağımsızlık verirler.
General
Yermelov ayrıca diğer Çerkes boylarından çocuk alıp (P'ur)
büyütme geleneğini yasaklar.
1823
Çarlık
yönetimince Terek Yöresinin istilasının tamamlanması. Bu
bölgenin bir bölümü Nalçık, diğer bölümü Vladikafkas (Ordjonikidze)
idare merkezlerine bağlanır. Böylece Kabardey Çerkesleri
ikiye bölünerek iki ayrı yerden yönetilmeye başlanılır.
1824
Yermelov'un ilk kez Karadeniz kıyısındaki GU-DA dağına
dev bir haç diktirmesi. Buranın adı bundan böyle Haçlı
Dağ olarak anılacaktır.
Adige
kabile başkanlarının bir çoğunun Sultan'a siyasi yönden
bağlılıklarım bildirmeleri.
1825
Anapa
muhafızı Hacı Hasan Paşa'nın Adige Kabile başkanlarına
dağıtılmak üzere İstanbul'dan 130 kürk, (o tüfek
istemesi) Bu paşa ayrıca savaş tehlikesine karşı Adige
halkının derhal silahlandırılmasını raporla bildirir.
Bütün istekleri sultan tarafından reddedilir. 1825-1829
yılları arasında Bab-ı Ali'nin bu tutumu
değişmeyecektir.
1825
Kabardey'den geçecek olan yeni askeri yolun yapılmasını
istemeyen Çerkeslerin ayaklanması.
Şore
Negume'nin ilk Adige Alfabesi'ni hazırlaması.
1827
Kabardey
Pşıleri (Prens) Çar I. Nikola'ya dilekçe ile başvurarak
aşağıda açıklanan isteklerini bildirmeleri:
1.
Asetinlerin yeniden kendi yönetimlerine verilmesi
2. Çar
IV İvan ile daha önce yapılan antlaşma çerçevesinde Rus
aristokratlarına tanınan hakların kendilerine de
tanınması, Çar bu isteklerini reddeder.
General
Mençikof'un 1700 Adige savaşçısını Psıj (Kuban)
bataklıklarında boğdurması.
30 Ekim 1828
Elbruz
Geçidi'nin General Emanuel tarafından ele geçirilmesi.
1829
Osmanlıların Batı Kafkasya'nın kendilerine ait olduğunu
iddia etmeleri.
Bu
tarihte General Menşikof Anapa kalesini kuşatmıştır. Scaffi ise Adigelerin barışçı yollarla
kendiliklerinden Rusların tarafına geçeceklerini,
bu nedenle her türlü zorlamanın hatalı olacağını
savunur. Menşikof ise 5.000 Adige'nin Osmanlılar ile
birlikte çalıştığını iddia ederek kale kuşatmasını
sürdürür. Ve kaleyi zapt eder. Scaffi daha sonra 3.000
Adige'yi imha ettiği, 1.700 Adige'yi ise Psıj'a sürerek
boğdurttuğu suçlamaları
ile General Menşikof aleyhine mahkemeye başvurur. Ancak
mahkeme Scaffi'yi tutuklar. Scaffi
yaşamını zor kurtarır. İngiltere ise Anapa'nın
Ruslarca zapt edildiğini protesto ederek ticaret gemisi
gönderir.
14 Eylül 1829
Adrianapol (Edirne) Antlaşması'nın IV. maddesine göre
tüm Çerkesya Rus bölgesi olarak ve tüm hakların da Çar'a
ait olduğu hususlarının Osmanlılarca kabul edilmesi.
Ancak ortada büyük bir sorun çözüm kazanmıyordu. Zira
Osmanlılar kıyılarda birkaç yerde yerleşme hakkı ele
geçirmişler ve birkaç kabile reisi ile iyi ilişkiler
içerisine girmişlerdi. Dağların içerisindeki asıl büyük
Çerkes halkı Osmanlıları tanımamakta idi ve kendilerini
özgür ve bağımsız bilmekte idiler. Bu nedenle de
Osmanlıların yaptığı antlaşmanın onları bağlamayacağı
açıktı. İslamiyet'i yeni kabul eden bir kısım Çerkes ise
sultanı sadece dini bir lider, yani halife olarak
kabulleniyorlar, politik yönden sultanın egemenliğini
kabul etmiyorlardı. Bu nedenle de İngilizler,
Osmanlıların yaptığı bu antlaşmaları kabul etmiyorlar ve
Çerkesleri bağımsız bir ulus olarak tanıyorlardı.
Osmanlılar ile Ruslar arasında yapılan bu antlaşmaya
dayanarak Ruslar Adigelerle antlaşma yolları ararlar.
Ancak, kendilerine muhatap olacak ve anlaşabilecekleri
yetkili otoriteyi bulamazlar. Herkes birbirine karşıdır.
Birinin kabul ettiğini diğeri kabul etmez. Çerkes
boyları arasında iç savaşlar başlar. Çerkesler Psıj
nehrinin Kuzeyindeki Kazak yerleşim alanlarına akınlar
düzenlerler, Kazak köylerini yağmalarlar. Halkı tutsak
edilerek getirilir.
Ekim 1829
Bu
tarihte Çar tarafından yayınlanan bir manifestoda,
Kafkasya'yı istila etme nedeni olarak, halen yürütülen
köle ticareti gösterilmiştir. Ancak Ruslarca yayınlanan
haritalarda Adigey bölgesi hep özgür ve bağımsız olarak
gösterilmiştir. Örneğin; Rus memuru Felix Fonton'un
1840'da Paris'te yayınladığı haritada Adigey, özgür
bölge olarak belirtilmiştir.
Karadeniz'in tüm dünya denizcilerine açık deniz olarak
ilan edilmesi.
MARE LIBERUM
Anapa
Kalesi'nin fethinden sonra Adigeler Abat kabilesi
başkanı Besni, Halukai, Jelentz'ik ten Çorakuko Hamutz'u
yardım talebi ile İstanbul'a gönderirler. İstenilen her
yardım kalemi Osmanlılarca reddedilir. Yardım yerine bu
kişilere kişisel hediyeler verilir. Bu arada Besni'ye
daha çok ilgi gösterilir. Bu ilgi Hamutz'un canını
sıkar. İstanbul'daki başarısızlığın sorumlusunun Besni
olduğunu savunur.
Osmanlıların Çerkesya üzerinde hak iddia etmeleri.
1830-1839
Sefer
Bey Çerkesya'da İngiliz silah yardımını
bekler, bu yardım hiçbir zaman gerçekleşmez.
İnguşlarm (Lamur) Rusya'ya teslim olmaları.
Ruslar
Paris Kongresi'nde, kendilerine daha önce tanınan
Karadeniz'de iki gemi bulundurma yetkisini "Çerkesya
kıyılarını yeterince kontrol edememe" gerekçesi ile on
gemiye çıkartma talebinde bulunurlar, bu istekleri kabul
edilir.
1830
yılında Osmanlılar Çerkesya'ya silah yardımı yaparlar.
Yapılan yardım 15 top, 300 fıçı barut, 4 topçu
subayından ibarettir. Toplar çok eski ve ağır ve dağlık
arazide kullanılamayacak biçimde hantal, yedek
parçasız, barut fıçılarının ise çoğu yarım
gönderilmiştir. Bu nedenle Theophil Lapinşki bu
yardımdan "Tipik Türk Yardımı" tabirini kullanarak söz
eder.
Wagner'e
göre bu yıllarda Adigeler, yalnızca savaş için seçimle
liderlerini belirtmişlerdir. Bu liderler; Chuj Beg,
Cumbulat, Mensur, A. Jıbğe, Şamuz ve Hasan Bey'dir.
General
Emanuel'in görevinden alınması ve yerine Paskeviç'in
getirilmesi. Paskeviç'te kendinden öncekiler gibi başarı
sağlayamaz. Ancak yalnızca Oşhamafe'yi (Kutsal Dağ) ele
geçirir.
Çar
Nikola, Edirne antlaşmasından hemen sonra Çerkesya'ya
savaş ilan eder. General Paskeviç'i Çerkesya'yı
fethetmek üzere gönderir. Generalin çok kısa zamanda
başarı sağlayacağına inanmaktadır. Ancak üstün askeri
güç ve savaş malzemesine rağmen başarı sağlayamaz.
Paskeviç'te görevinden alınır.
Jelentz'ik de, Anapa'dan sonra ikinci Rus kalesinin
kurulması. Bu kale iki tabur askerle korunur.
Abhazya'da Gagra kalesinin kurulması.
General
Zasse (Zas)'in Kuban bölgesi komutanlığına atanması.
General Zasse Labe, Kuban ve Varp'ta beş yeni kale
kurulacağını açıklar. Bu yoldan, Labe ve Varp nehirleri
kıyılarından, bu suların kaynaklarına doğru ilerlemeyi
planlar, Çerkesler derhal kuvvetlerini toplarlar, bu
askeri mevkilere saldırarak başarılar elde ederler.
1831 Yazı
Küçük
bir Çerkes çiftliği olan "Kutlitze"nin Çar askerlerince
işgal edilerek yakılması.
Ekim 1831
Baron
Von Rossen'in Kafkas Orduları Komutanlığına
getirilmesi. Paskeviç'in Polonya cephesine gönderilmesi.
General Klüke Von Klugcnau ise 10 000 kişilik bir ordu
ile hazır biçimde bekletilir.
1832
Sucuk-Kale'nin Ruslarca topa tutularak yakılması.
Ağustos 1832
Tzimisse
suyu kıyısındaki 50 evlik bir Çerkes köyünün Çar
askerlerince yakılması. Bu köy Çerkeslerin ticaret
kapısı idi. Tuz ve barut karşılığında yerli mallarını ve
esirlerini burada takas ediyorlardı.
1833
General
Bergmann komutasındaki 5000 askerin 15 yelkenli ile
gelerek Sucuk-Kale'yi ele geçirmesi. Bu harekette 16
Osmanlı gemisi yakılmış ve yedi depo da havaya
uçurulmuştur.
23 Haziran 1833
Rus
askerlerinin Sucuk-Kale'ye 7-8 km uzaktaki Atzesboho'ya
saldırarak kış erzakı temin etmeye çalışmaları. Bu
saldırıda Ruslar 300 asker ve iki top ile harekete
geçmişlerdir. 60 kadar Çerkes bu saldırıya karşılık
vermiş ve karşı saldırıya geçmiştir. Çar askerleri
uzaktan top atışı ile kendilerini koruyarak geri
çekilebilmişlerdir.
26 Haziran 1833
Rus
askerlerinin Mezippe'den erzak ve et toplamak için
çıkmaları. Bu çıkışta küçük çapta çarpışmalar
yapıldıktan sonra Çar askerleri geri çekilirler.
1834-1838
Çar
Ordusunun Shapsugh'lara karşı askeri operasyon
başlatması.
Olga-Stanitza ile Jelentz'ik kalelerinin kurulması.
1834
Aguyips'in (Adigey) Kuzey yörelerinde kuraklık.
Güney Agusyips'ten 200 gemi dolusu yiyecek
gönderilmesi.
David
Urquhard'ın Çerkesya'ya gelmesi. Urquhard İngiliz
hükümetinin kendisine her türlü yardımı yapacağı vaadi
ile Çerkesya topraklarına ayak basar.
Rusların
yeni kurdukları Abun müstahkem mevkiine 14.000 askerin
koruyuculuğunda kumanya götürülürken, 700 kişiden oluşan
Mensur komutasındaki Çerkes Birliği, ormanda pusu kurar.
Shapsughlar tüfek ateşi ile saldırıya geçilmesini
isterler. Mensur ise kama ve kılıçlarla saldırı
yapılmasını ister. Önerisi büyük çoğunlukla kabul
edilir. Bu öneriyi kabul etmeyen 150 Shapsugh savaşçısı
cepheden çekilir. Bu sırada Shapsughların lideri Chuj
Beg'dir. Geri kalan Çerkesler kama ve
kılıçlarla saldırıya geçerler. Konvoydaki 7 cephane
arabası ile geçirilir. 150'ye yakın Rus askeri ölür.
Kuzey ve
Batı Abedzechlerinin kurultay kararları alarak, bundan
böyle kendi eyaletlerinde yağmacılık yapmayacaklarına
dair ant içmeleri. Daha sonra bu anta Güney Abedzechleri
de katılırlar.
Baron
Von Rossen komutasındaki kuvvetlerden özel bir birlik
oluşturulup, bu birliğin başına General Villiaminoff
getirilir. Bu yeni birliğin görevi, Jelentz'ik'e
yerleşerek Çerkesya'nın dış dünya ile ilişkisini kesmek
idi. General Villiaminoff Kuban'a ve Oginsikaya'ya doğru
yürüyüşe geçmek ister. Bu yürüyüş için iki yol vardır:
Birincisi Atagum, Aderbay üzerinden, diğeri ise Mezippe,
Dobe yolu. Bu yol üzerinde, 80 Werst uzakta
(l Werst= 1.0668 km) bir köprüden geçmeleri gerekir.
Tehlikeli Şhadotops üzerinden Jelentz'ik'e Rus birliği
ulaşır. Adigeler dağlara çekilirler.
Ocak 1834
Sefer
Bey ile İngiliz Kaptanı Lyohs ve David Urquhard'ın
Samsun'da görüşmeleri. Sefer Bey soylu bir aileden idi.
Çocuk iken okumaya gönderildiği Türkiye'den kaçıp
Rusya'ya gider. Orada bir Rus okulunda okur. Uzun yıllar
Rus ordusunda görev yapar. Babasının ölümü üzerine
kendisine kalan mirası almak için vatanına döner. Daha
sonra Anapa'da Osmanlı ordusuna girer. Kendisine Albay
rütbesi verilir. 1828 yılında Ruslar tarafından
tutuklanır. 1829 yılında serbest bırakılır ve Türkiye'ye
geçer. Trabzon ile Samsun arasında dolaşarak Çerkesya
için çalışır.
Nisan 1834
Çar
yönetiminin Çerkesya'yı zapt etme planları yapması. Bu
planlara göre; Kuban kıyısındaki Olginski ile
Jelentz’ik’i karadan bağlamak ve yolu Abhazya’ya uzatmak
amaçlanıyordu.
Eğer bu
gerçekleşecek olursa, gerektiğinde en kısa ve hızlı bir
şekilde asker sevkıyatı yapılabilecek, ayrıca
Osmanlıların Çerkeslerle olan ilişkileri de kontrol
altına alınabilecekti.
Haziran 1834
İngiliz
diplomatı David Urquhard’ın çabaları ile Adige
Kabileleri toplantısının Anapa yakınlarında
gerçekleştirilmesi. Bu Kabilelerin tek bayrak altında
bir ulus olması için çalışmaların yürütülmesi.
Temmuz-Ağustos 1834
David
Urquhard, Natuchac Eyaleti’ni Pşad’a kadar ev ev
dolaşarak, halkı Ruslarla ilişki kurmamaları için
uyarır. Ruslarla ilişki kuranların, kan akıtma pahasına
da olsa cezalandırılacaklarını duyurur. David Urquhard
yaptığı toplantılarda herkese ant içmesini önerir. Andın
metni: “Yemin eden ben, vatanıma sadık kalacağım,
düşmanım olan Ruslarla alışveriş ve daha başka ilişkiler
kurmayacağım. Ruslarla ilişkiler kuranların isimlerini
derhal bildireceğim. Onların cezalandırılmalarına yardım
edeceğim. Kendi Kabile ve halkım içinde, bundan böyle
yağmacılık yapmayacağım. Yapanları açıklayacağım,
onların cezalandırılmaları için bir fiil çalışacağım.
Daha önce yapmış olduğum bu tür yanlış hareketleri
açıkça söyleyeceğim ve bundan sonra yapmayacağıma söz
veriyorum...”
11 Eylül 1834
İngiliz
Büyükelçisi Lord Ponsonby’nin kendisini ziyarete gelen
Çerkes temsilcilerinden, bir bağımsızlık komitesinin
hazırlanarak dünyaya ilan edilmesini istemesi. Bu
hazırlanan komite ve bildirisi Portofolio’da yayınlanır.
1835
Petersburg'da, Çar'ın muhafız alayındaki Çerkes, Lezgi
ve Kazakların Cigitovka "Harp Oyunları" gösterilerini
yapmaları.
Abin ve
Atakuma'da iki Rus müstahkem mevkiinin kurulması.
1834
yılında kullanılan askeri yürüyüş yolunun iki arabanın
geçebileceği genişlikte yeniden düzeltilmesi.
Bu sene
içerisinde David Urquhard tarafından Portofolio'da ilk
kez aşağıdaki haber yayınlanır: "Çerkesler, bir Rus
Kolordusu'nu ve 10 adet topu imha ettiler". Gerçeklen
Jelentz'ik'ten Anapa'ya yürümekte olan Rus kolordusu
müfreze çarpışmaları ile hırpalanır, yorulur. Sonunda
dinlenmiş olarak bekleyen Çerkes süvari birliklerinin
ani baskını ile Rus kolordusu yok edilir.
Bu yıl
içerisinde Rus ordusunun Çerkesya cephe-, sinde bekleyen
güçleri 594 000 kişiden oluşmaktadır. Bu sayıya
Çeçenistan ve Dağıstan'da hazır bekletilen Rus askerleri
dahil değildir.
Rottenkamp Çerkesya cephesinden övgüyle şöyle söz
etmektedir: 1831 yılından bu yana Büyük Çarlık
İmparatorluğumun bütün askeri ve malzeme üstünlüğüne
rağmen
[BG1] , pek çok zayiat vermesine rağmen,
Çerkesler savaşın akışını büyük bir kahramanlıkla
durdurmuşlardır."
Lord
Spencer'in gemisine el konulması, daha sonra Lord
Palmerston, halkın protestoları üzerine Ruslara
başvurarak, gemileri geri alır. Aynı yılın kasım ayında
David Urquhard "Vix" adlı iki yelkenlisini Çerkesya
kıyılarına gönderir. Ancak bu gemilere Sucuk-kale'deki
Ruslar el koyarlar. Bu olay üzerine Lord Palmerston ile
Ruslar arasında tartışma başlar. David Urquhard da
böylece Çerkesya sorununu gündeme getirerek amacına
ulaşır.
Yedi
Türk gemisi Çerkesya kıyılarında Rusların eline geçer.
Gemiler taşıdıkları mallarla birlikte satılır. Parası,
yakalanan gemicilere dağıtılır ve 150 gemici serbest
bırakılır. 1829 Edirne barış antlaşması ile Ruslara
büyük haklar tanıyan Osmanlı Sultanı bu davranışa ses
çıkaramaz. Zaten Osmanlı yönetimi denizcilere Çerkesya
ile ticaret yapmalarını yasaklamış ve Trabzon Valiliğine
de bu yasaklamayı kontrol etmek üzere yetki ve emir
verilmişti.
Çerkesya'da veba hastalığının hızla yayılması.
Mayıs 1836
General
Villiaminoff Çerkeslere bir deklarasyon gönderir. Bu
mektubu Çerkesler değil de, İngilizler, kendi çıkarları
doğrultusunda yanıtlarlar. Rusların öteden beri amacı,
İngiliz çıkar alanı olan Afganistan-Pakistan-Hindistan
yöresine yaklaşıp buraları ele geçirmekti. Kuzey
Kafkasya cephesi Rus ordusunu büyük ölçüde oyalıyor ve
bu ise İngilizleri sömürge bölgelerinde rahatlatıyordu.
İngilizler çeşitli entrika ve vaatlerle savaşın sürüp
gitmesini sağlıyorlardı. Böylece yukarıda sözünü
ettiğimiz ülkelerin kolonileştirilmesi rahatça oluyordu.
Bu yıl
içerisinde Çerkesler çok sayıda Rus subayını vururlar.
Çünkü giysileri farklı olan subaylar ilk anda hedef
oluyordu. Bu durumu kavrayan Rus komutanları, cephede
subayları da erler gibi giyindirmeye başlarlar.
1836 Yazı
General
Villiaminoff Sucuk-Kale'yi almak ister. Ancak başaramaz.
Doba'dan Kuban'a Adıgum vadisinden dönmek ister. Ancak
24 gün bu vadide savaşmak zorunda kalır. Komutasındaki
20.000 kişilik ordusu (15.000 piyade, 5.000 süvari)
Çerkeslerce bozguna uğratılır. General de Çerkeslere
esir düşer. Ancak yaşamını büyük bir kurnazlıkla
kurtarır. "Savaş bitti, çünkü İngilizler, savaşa
katılmaya karar verip Çar'a mektup yazdılar. Bu nedenle
Çarımız savaşılmamasını emretti" şeklinde düzmece bir
mektubun var olduğunu iddia eder. Çerkesler ondan
mektubu göstermesini ve yemin etmesini isterler.
Villiaminoff bütün Çerkes liderleri önünde yemin eder.
Bu yeminden sonra Villiaminoff ve esir askerler serbest
bırakılır. Aslında böyle bir mektup bulunmamaktadır.
Nitekim General Villiaminoff ettiği yemini unutarak
yeniden savaşa başlayacaktır.
1837-1839
İngiliz
kaptanı, tüccarı ve politik casusu Lord Palmerston ve
James Stanislaus Bell'in Çerkesya'da bulunduğu dönem. Bu
dönemde bütün Çerkesya Ruslarca denizden abluka altına
alınmıştır.
1837
Çar
yönetimi Kuzey Kafkasya Dağlılarının ayaklanma nedeni
olarak dış etkileri ve görüşleri ileri sürer. Dışarıdan
gelen propagandaları önlemek için askeri ablukayı
sıklaştırır. Bunda da büyük ölçüde başarılı olur.
David
Urquhard'ın tavsiyesi ve Sefer Bey'in onayı ile Güney
Çerkesya'da 12 kişilik geçici bir hükümet kurulur. Bu
hükümetin üyelerinden üçü İstanbul'a temsilci olarak
gönderilir.
General
Villiaminoff Çerkeslere şu resmi bildiriyi ulaştırır;
"Çarlık Rusya'sı Fransa'yı zapt etti, İngiltere hiçbir
zaman Çerkeslerin yardımına gelemez. Çünkü ekmeğini
Rusya'dan temin etmektedir... Tek cümle ile tamamlamak
gerekirse Dünyada iki kuvvet vardır, gökte tanrı, yerde
Çar... Rusya o kadar büyük ve kuvvetli ki, gökyüzü
çökmeye kalksa, Rusya elindeki süngülerle onu taşır,
çökmesini önler." Çerkesler bu bildirinin içeriğine
gülerler ve yılgınlık göstermeden savaşı sürdürürler.
General
Rosen, Abhaz ve Gürcü kökenli askerleri cepheden çekmek
zorunda kalır. Çünkü bu askerler, Adigelere karşı
savaşmak istemezler. Cephede tüfeklerini havaya
boşaltmakta idiler.
Çar I.
Nikola'nın Kafkasya'yı ziyareti.
Baron
Rosen, Zibelda ve Ardler Dağlarını kuşatarak ele
geçirir.
Nisan 1837
İngiliz
kaptanı, tüccar ve casusu J. Bell Stanislaus'un
İstanbul'dan Çerkesya'ya hareket etmesi.
Mayıs 1837
Adige
Thamade ve komutanlarından Tz'emez'li Alibi'nin Kuban'da
savaşırken yaşamını yitirmesi.
6 Mayıs 1837
Adagum'da liderlerden Şamuz'un evinde Bell ve
Longworih'un da katıldığı kongre yapılır. Şamuz yaptığı
konuşmada Türklerin kendilerini kandırdığını söyler.
İngilizlerin ise gerçekten kendilerini desteklemek
isteyip islemediklerini, bunda ne derece samimi
olduklarını bilmek isler. Barutlarının azaldığını
belirtir. Toplantıda Sefer Bey'in mektupları okunur.
Mektuplarda, "Ruslarla antlaşma yapılmasını,
talancılıktan vazgeçilmesini" isteyen Sefer Bey, yine
mektubunda, İngilizlerin de yapılacak olan barışa
yardımcı olmalarını ister. Toplantıya katılanlardan üç
kişi seçilerek Rus karargahına gönderilir. Elçiler çok
iyi karşılanırlar. Ancak General Villiaminoff, 29 Mayıs'
ta barış teklifine olumsuz cevap verir ve antlaşma
imzalanamaz.
Haziran 1837
Bu ret
cevabından hemen sonra Mensur ve dokuz arkadaşı 150
kişilik Kazak birliğine saldırırlar. Mensur üç kişiyi
öldürdükten sonra, ÇERKES HALKI VE ÇERKES VATANININ
BAĞIMSIZLIĞI UĞRUNA CANINI VERİR.
30
gemiden oluşan Rus donanması, Varda ve Khissa'dan
çıkartma yapar. Kıyıda bulunan 55 kişilik Çerkes grubu
kılıç ve kamalarla göğüs göğüse savaşa girerler.
Gemilerden kıyıya top atışları yapılır. Bu atışlardan
kırka yakın Çerkesle birlikle Rus askeri de ölür. Ardler
thamadesi Bayslam ve 12 kardeşi de ölenler arasındadır.
Rusların çıkartma yapması muhtemel olan diğer yerleri
korumak için kıyı boyunca 10 bin Çerkes savaşçısı hazır
bekletilir.
Abedzech
eyaletinde yapılan Halk Kurultayı'nda, diğer Çerkes
eyaletlerindeki savaşlarda kardeş Çerkes boylarına
yardıma koşulması, onlarla birlikte savaşa girilmesi,
güç birliğinin sağlanması için karar alınır ve ant
içilir.
5 Haziran 1837
Yukarı
Abun'da Anchur ailesinin evinde bir araya gelen
Abedzech, Shapsugh, Nathuace liderlerinin Sefer Bey'in
mektubuna yanıt hazırlamaları.
10 Haziran 1837
Bjedugh
Prensi Açaigag'ko Pşıkuy 5-6 bin kadar asker toplar. Bu
kuvvetlerle Şeps ve Psis arasında kalan topraklara Rus
müstahkem mevkii kurdurtmaz. Psis'dan büyük Labe'ye
kadar olan yerlerde Hatukuay, C'emiguey ve Machoşlar
otururlardı. Bu topluluklar, Ruslarla zorunluluk sonucu
saldırmazlık antlaşması imzalamışlardı. Böylece tarafsız
kalmaya çalışmışlardı. Bu antlaşmanın imzalanması akılcı
bir politikanın sonucudur. Zira korumasız ve açık bir
arazide oturan bu Çerkes boylarının üstün askeri güçlere
karşı koyabilmeleri düşünülemezdi.
26 Haziran 1837
Rusların, kıyıda demirlemiş Türk gemilerini batırmak
için Tuapse'ye çıkartma yapmaları. Bu çıkartmayı
Çerkesler püskürtürler. Ruslar kıyıda toplarını
bırakarak kaçarlar. Gemilerden atılan toplarla pek çok
Çerkes yaşamını yitirir. Ancak ele geçirilen toplarla
Çerkesler de geriye ateş açarlar, 200'e yakın Rus
askerini öldürürler.
Temmuz 1837
Anapa ve
çevresine Çar'ın 80.000 kolonyalist yerleştirmeyi
planlaması.
Bjedughların Çar'ın 2.000 asker verme talebini
reddetmeleri. Bu redden sonra Abedzechlere başvurarak
kendilerine sığınıp sığınamayacaklarını sorarlar.
Abedzechlerden olumlu yanıl alırlar.
8 Tem.1837
Pşal'da
Ruslarla çarpışan Yindariko'nun torunu dahil birçok
savaşçının yaralanması.
20 Temmuz 1837
Hacı
Chuj Beg'in altmış yaşında olmasına rağmen 250 savaşçı
ile Kuban nehrini geçerek Rus kalelerine baskınlar
düzenlemesi. Bu baskınlardan Rus askerleri ve köylüleri
kaçarlar. Çerkesler 200'e yakın tırpan ele geçirirler.
Hacı Chuj Beg aynı gün J. Bell ile buluşur.
11 Ağustos 1837
Üç Rus
yelkenlisinin su ve yiyecek almak bahanesi ile Çerkesya
kıyılarına çıkartma yapması. Asıl amaç kıyıdaki Rus
casusları ile irtibat sağlamaktır. Çerkesler bir baskın
düzenleyerek Rus askerlerini öldürürler. Bunlardan bir
tek asker canını kurtararak gemilere ulaşabilir.
Ağustos 1837
Rus
ordusuna asker vermemekte direnen Adige topluluklarının
sıkıştırılmaya başlanması. Besleneylerin asker vermek
zorunda kalmaları ve boyun eğmeleri üzerine, Abedzechler
Besleney köylerine akın düzenleyerek bu köyleri yakıp
yıkacaklarını ve halkı da esir ederek satacaklarını
Besleneylere duyururlar.
Pşat
yakınlarında bulunan General Villiaminoff: "Bu yıl
içerisinde Jibğe'ye saldırmayacaklarını, Çopsine'ye
varınca geri çekilme emri aldığını "Zaziko"ya bildirir.
Ruslar,
Çerkesleri cezalandırmak için Anapa kalesinden iki topla
ateş açarak 12-15 kadar evi havaya uçururlar. Alibi
komutasındaki küçük bir birlik derhal karşı saldırıya
geçer. Birkaç Rus askeri öldürülür. Çalınan sürüler de
kurtarılamaz.
[BG2]
12 Ağustos 1837
Hacı
Chuj Beg'in Shapsugh savaşçıları ile birlikte, ani bir
manevra ile Copsin'deki Rus ordusuna saldırması. Birçok
Rus askeri öldürülür. Silah depoları ele geçirilir. Çok
sayıda Rus subayı esir alınır.
Sonbahar 1837
Rusların
deniz ablukasını daha da sıkıştırmaları.
Havdoko
Mensur Tz'emez komutanıdır. Altmış yaşına gelmiş ve
yirmi yıl önce aldığı bir yara yüzünden sakat kalmıştır.
Bir kış günü 30-40 arkadaşı ile birlikte Rus bölgesine
akın yapar. Ele geçirdikleri ganimetlerle dönerlerken
kalabalık bir Rus birliği ile karşılaşırlar. Ganimetleri
geride bırakmak zorunda kalırlar. Mensur ve
arkadaşlarının ikinci bir baskın planını öğrenen Ruslar
müdafaaya çekilirler. Bu çatışmada Mensur ağır
yaralanır. Arkadaşlarından birisi hariç diğerleri ölür.
Arkadaşı Mensur'u sırtına alıp yoluna devam eder. Ancak
şiddetli bir fırtınaya tutulurlar. Bir köye sığınırlar,
bir köşede yığılıp kalırlar. Fırtına bir hafta sürer.
Adige avcıları kendilerini bulduklarında yarı ölü
halindedirler. Parmakları donduğu için kesilir. Ayak
tabanında büyük bir yara açılır, aradan yirmi yıl
geçtiğinde bile Mensur'un yarası iyileşmez. Ancak savaş
gücünden de hiçbir şey kaybetmez.
Eylül 1837
Batı'dan
esen fırtına nedeni ile 10 adet Rus transport gemisinin
Çerkesya kıyılarında karaya vurması. Bu gemilerden dördü
Anapa, beşi daha Kuzey'de bir noktada, birisi de Pşat'da
karaya oturur. Gemilerin bir kısmı Çerkes savaşçılarınca
işgal edilir. Diğerleri Rus kalelerinden gelen
askerlerce kurtarılır.
Bjedugh,
Hatukuay ve Ç'emugueylerin Rus birliklerine asker
vermeyi tekrar reddetmeleri.
3 Eylül 1837
Adigey
Kurultayı'nın Adagum yakınlarında toplanması. Shapsugh
bölgesine iki İngiliz'in cephanelerle geldiği haberi
üzerine kongrenin dağılması.
J. Bell
ile Bjedugh Prensi Pşıkuy'un görüşmeleri. Pşıkuy, J.
Bell'e Ruslarla antlaşma yolunu seçmelerine neden olarak
şu gerçekleri söyler: "Bjedugh bölgesi küçüktür ve halkı
sıkışık oturmaktadır. Öte yandan çevremiz dümdüz
arazidir. Saldırıya açıktır. Bu nedenlerle Ruslarla
antlaşma yoluna gittim. Halkımı ve vatanımı bu yolla yok
olmaktan kurtardığıma inanıyorum." Pşikuy, Yekaterinador
Kenti'nin karşısında bir köyde oturmakta idi. (Nitekim
bu gün Adigey Bölgesinde kalan ve hala orada yaşayan
Çerkes nüfusunun çoğunluğunu Bjedughlar oluşturmaktadır.
Prens Pşıkuy'un ileri görüşlü olması Çerkes halkının bir
bölümünün yok edilmesini önlemiştir. (Kendisini rahmetle
anıyoruz. B.Ö.)
19 Eylül 1837
110
delegenin katıldığı Adige kabileleri kongresinin
toplanması. Öğle yemeği birlikte yenildikten sora, ulu
bir ağacın gölgesinde toplantı başlar. J. Bell düzenli
askeri birliklerin kurulmasını önerir. Şamuz, hala
İngiltere'den yardımın gelmediğini, öncelikle 2-3 bin
kadar asker ile bir gemi cephane gönderilmesi halinde de
İngiliz yardımının yapılacağına, İngilizlere ve
özellikle de J. Bell'e böyle inanabileceklerini ve
kendilerinin de en kısa zamanda 15 000 savaşçı
toplayabileceklerini söyler.
20 Eylül 1837
Çopşın'dan Jelent'zik'e Rus ordularının geri dönmeleri.
Rus birlikleri Çopşın-Jelentz'ik yolunu beş günde
alırlar. Doba'dan Çar ordusundan kaçan askerlerin
söylediklerine göre Villiaminoff Kuban üzerinden gelerek
Çar'la buluşmak ister. Yanına bin asker alır. Daha önce
Generalin emrinde 12 bin asker vardı. Çerkesler
yaptıkları akınlarla 1.000 askeri öldürürler,
1.000-1.200 kadarını da yaralarlar. Sonunda Pşat'da 250,
Çopşın
[BG3] 'da ise 500 asker kalır. Her iki
kaledeki top sayısı ise 14'erden 24
[BG4] tanedir.
Rusların
Shapsugh eyaletinde, Kuban nehri kıyısında, Abun'da bir
pazar yeri kurarak, bu yerin yönetiminin başına da
Çerkeslerden kaçan bir Çerkes Verkını (soylu)
getirirler. Yöredeki Çerkesler bu gelişmeleri uzaktan
izlerler. Rus bölgesinden 18 inek yağmalayan bir grup
Abedzech, Shapsugh bölgesinden geçerken, Shapsughlarca
durdurulur ve getirdikleri malları Ruslara geri
vermeleri istenir. Zira Shapsughlar Ruslarla olan iyi
ilişkilerini bozmak istemezler.
3 Ekim 1837
Çar
ordusunun Jelentz'ik'den Kuban'a doğru hareket etmesi.
Bunu duyan çevredeki Çerkesler, Rus ordusuna
saldırırlar. Savaş sonunda bir ölü vererek yerlerine
dönerler.
5/8 Ekim 1837
Rus
ordusunun Abun'dan hareket etmesi. Çerkesler arasında
bir çok Rus casusu bulunmaktadır. Bunlardan onu tespit
edilir ve cezalandırılır. Shapsughlar İngiliz baskıları
sonucu, daha önceden Abun'da tesis edilen serbest
ticaret yapma hakkını Ruslardan geri alırlar. Bu
davranışın ne denli yanlış olduğunu Çerkesler daha sonra
çok acı bir şekilde anlayacaklardır.
Ekim 1837
Bjedugh,
Ç'emuguey ve Hatukuay boylarının liderleri (thamadeler)
Yekaterinador Kentinde Çar'ın huzuruna davet edilirler.
Çerkeslerin Çar'a bağlılıklarını özellikle kendilerinin
söylemesini isterler. Çerkesler bu öneriyi reddederler,
yalnızca saldırmazlık ve barış antlaşması
imzaladıklarını, bağımsızlıklarını kısıtlayan bir
antlaşma imzalamadıklarını söylerler. Bu duruma kızan
Rus Generali ve Rus görevlileri Adigelerin kaleden
dışarıya çıkmalarını yasaklarlar. Bu Çerkeslerin içinden
üçü kurnazca bir yöntemle kaleden kaçarlar ve Çerkes
halkını ayaklandırırlar. Ayaklanmayı kamufle etmek için
de Abedzech bölgesine saldıracaklarmış gibi bir tavır
alırlar. Bu durumdan şüphelenen Ruslar, kaledeki diğer
Çerkesleri serbest bırakırlar. Çar çocuklarının ve kendi
hayatının tehlikeye girdiğini sezerek Çerkesleri
huzuruna kabul etmez. Ünü Moskova ve Petersburg'a kadar
yayılan Çerkes at oyunları, at yarışları ve savaş
oyunlarını görmeyi çok arzu eden Çarın bu isteği
Çerkeslerce yerine getirilmez.
Kasım 1837
Bjedughların Abedzech bölgesine saldırarak 2.000 koyunu
ganimet olarak alıp götürmeleri.
Aralık 1837
Natuchuacların Ruslarla ticaret yapılması için kabileler
arası antlaşma ve yemini kabul etmemeleri. Natuchuaclar
İngilizleri ortamı karıştırmakla suçlarlar ve antlaşmaya
ve yemine katılmak istemezler. Ancak, diğer Adige
eyaletlerinin protestoları sonucu bu karara katılmak
zorunda kalırlar ve ant içerler.
1838
Büyük
Kabardey bölgesi köylülerinin, başlarında Karden olmak
üzere bağımsızlık isteği ile ayaklanmaları.
Ocak 1838
Tu nehri
ağzına gelen bir Osmanlı gemisinin Çerkeslerce
yağmalanması. Gemide 150 Sterlin yani 1800 Gülden
değerinde mal vardı.
28 Ocak 1837
Anapa'nın 5 mil Güney'indeki Sukva'ya gelen, Sefer
Bey'in de bulunduğu geminin Rusların ateş açması sonucu
batması. Gemiden kıyıya çıkarılan mallar imha edilir.
Geri dönmek üzere olan 100 kişilik bir Rus birliğinin
yolu Çerkeslerce kesilir. 25 Çerkes savaşçısı Ruslara
saldırır. Bir subay esir alınır, bir araba ele
geçirilir. İki Çerkes ölür, iki Türk yaralanır. Bir
kadın çocuğu ile birlikte Ruslarca kaçırılır. Bir iki
Rus askeri de ölü olarak bulunur. Daha sonra Adigelere
sığınan bir Polonyalı subayın anlattığına göre Ruslar 25
ölü ve bir o kadar da yaralı bırakmışlardır
3 Şub.1838
Şamuz, Mensur ve Hatukuay,
topladıkları 1.500 kişi ile küçük bir birlik
oluştururlar. Tz'emez yakınlarında Mensur şu konuşmayı
yapar: "Ruslara baskın veya talana gitmiyoruz. Çoğumuz
olduğumuz yerde kalıyoruz. Bunun yerine, düşmanı
zayıflatalım. Harp malzemelerini ve erzaklarını alarak
buraya getirelim, toplarını, tüfeklerini alalım" der. Bu
öneri büyük çoğunlukla kabul edilir.
Şubat 1838
5.000
Çerkes savaşçısının Kuban'a doğru yürümesi. Bu yürüyüş
sırasında Kuban ırmağında buzlar çözülmeye başlar. Bu
durum savaş meclisini düşündürür. Çekilişte ırmağın
zorluk yaratacağı gerçeği de dikkate alınarak Kuban'ın
Kuzeyine geçmeden geriye çekilirler.
8-9 Mart 1838
Yedi
sekiz yıldan bu yana Ruslarla barış içerisinde yaşayan
açık arazide oturan Çerkes halkına karşı Rusların
harekete geçmesi. Bu verimli topraklarda bulunan Çerkes
köylerinin karşı koyabilme güçleri hemen hemen yok gibi
idi. Oysa Hatırkuay ve Jambolet ile imzalanan barış
antlaşmasını bölge halkı hiç bozmamıştı. Hatta Bjedugh
bölgesinden geçerek Ruslardan ganimet getiren
Abedzechlerin elinden bu ganimetler alınarak Ruslara
geri verilmişti.
10 Mart 38
Rusların, barış ilişkisi içerisinde olan bölgede
saldırıya geçmeleri. General Zass (Şha Guan) aniden
Hatukuay'a saldırır. Hatukuay Pşı'sı ve liderleri bir
toplantı düzenleyerek bu işgalin nedenini sorarlar. Zass
soğukkanlılıkla şu yanıtı verir: "Antlaşmayı
imzalayanlar artık yaşamıyorlar. Bundan böyle
kendilerinin Rusya'ya bağlı olduklarını, halkın
sayılarak listesinin kendisine verilmesini,
Abedzechlerle bütün ilişkilerini kesmeleri gerektiğini"
söyler. General Zass bir kabile başkanını da Hatukuay
eyaletine vali olarak atar. Halkın savaşta kırılmasını
önlemek için Jambolet Beg bu yeni durumu kabullenmek
zorunda kalır. General Zass el koyduğu bir filintayı
Jambolet'e geri vermemekte ısrar eder. Aralarında sert
tartışmalar olur. Jambolet geri dönerken Nogay ve
Kazakların pususuna düşer, ağır yaralanır, kendi arzusu
ile Abedzech bölgesine götürülür. Bir gün sonra da
yaşamını yitirir. Zass bu tutarsız hareketleri nedeni
ile Petersburg'a geri çağırılır. Ancak yine de rütbe ve
makamını korur.
15 Mart 38
Bjedughlar Hatukuayların başına gelenleri görünce
Abedzechlerle sığınmak isterler. Abedzechler bu isteğe
şöyle yanıt verirler: "Amacımız, davamız aynı, sizlerle
kardeşiz. Topraklarımız ve başkaca neyimiz varsa
sizlerle paylaşıyoruz."
20 Mart 38
Deliliği
ve acımasızlığı ile ünlü General Zass, Şegeray bölgesine
girmek ister. Yakalanan Çerkes nöbetçisinin derisini
diri diri yüzdürür. Daha sonra Şhaguaşe'den Abedzech
bölgesine beklenmedik bir saldırı düzenler. Birkaç yüz
hayvan ile savunmasız 12 çobanı beraberinde götürür.
28 Mart 1838
Çopsın
Kalesinin Çerkeslerce kuşatılması. Bu savaşlarda
Çerkeslerden iki kişi yaralanır. Bir Çerkes soylusu da
ölür. Zaziko'nun ikinci oğlunun bacakları top atışından
kopar.
31 Mart 1838
On beş
yaşındaki bir Çerkes genci Nejağub'dan yüzerek
Jelentz'ik'e gelir. Limanda demirli olan Rus gemisinin
arkasındaki eşya yüklü mavnanın bağını keser ve
yüzdürerek tek başına Nejağub'a getirir.
21 Nisan 1838
Mamai
ovasında 400-500 kişinin katıldığı kurultay da cephane
ve silah almak için para toplanmasına karar verilir. Bu
iş için ayrıca Polonyalı (desertör ya da savaş
tutsaklarından) askerlerden yardım istenmesine karar
verilir.
Rus
ordusunda General rütbesi ile görev yapan bir Abhaz
Bey'i Paskalya yortusundan sonra Rusların Çerkesya
kıyılarına asker yığacaklarını ve hazırlıklı olmalarını
bildirir.
23 Nisan 1838
Şase'de
6 Rus gemisinin demir atması. Daha sonra 15 gemi daha
gelir.
Çerkes halkı savaş hazırlığına başlar.
24 Nisan 1838
Çerkesya
kıyılarının Rus gemilerinden topa tutulması
25 Nisan 1838
Mamai
kıyılarında 30 gemiden oluşan Rus donanması
beklemektedir. Sabah saat sekizde top ateşi ile savaş
başlar. Ruslar top atışından sonra karaya asker
çıkartmaya başlarlar. 300 kadar Çerkes savaşçısı
nehirden yüzerek yaklaşırlar. Kılıçları ile Rus
askerlerinin arasına dalarlar. 15 asker öldürüp 20
askeri de esir alırlar. 3 top ele geçirirler. Ancak
savaşçı ve silah üstünlüğüne sahip olan Ruslar toprak
kazanırlar. 70 kadar Çerkes yaşamını yitirir. Bu ölüleri
oracıkta toprağa verirler. Bu arada savaşı sürdüren
Çerkeslerin sayısı 300-400'ü bulur. 8.000 Rus askeri
karaya çıkar ve vadiyi tutarlar. Bu arada Besleney
bölgesinden de Rus birliklerinin hareket ettiği haberi
duyulur.
Mayıs 1838
Bjedugh
Bey'e Pşık'uy'un tedavi gördüğü Rus hastanesinde ölmesi.
Pşik'uy'un ölüşü zehirlendiği şüphesini yaratıyordu.
3 Mayıs 1838
Şase'ye
çıkartma yapan ordu komutanının Çerkeslere mektup
göndererek barış antlaşması istemesi.
Bu
dönemde Rus ordusunda görev yapan her Abhaz ve Gürcüye
günde 30 Piaster yani 6 şilin ödenirken, Rusların ayda
30 Piaster aldıkları kaydedilmektedir.
5 Mayıs 1838
3
Mayıs'ta Rus generali'nin yazdığı mektuba cevap vermek
için 200 kişilik bir kurultay toplanır. J. Stanislaus
Bell'e cevap yazma yetkisi tanınır. Bell'in yazdığı
cevap herkesçe kabul edilir. Bell halkın barış
istemediğini, savaş istediğini yazar. Böylece Çerkes
halkının ve Çerkes vatanının kaderi yine İngiliz
çıkarlarına emanet edilir. (Bugün bile bu tür davranışlar
yok mudur?)
Ruslara
3 veya 4 ayrı noktadan baskın yapılması kararlaştırılır.
Baskın haberini alan Ruslar Gürcü kuvvetlerini ön safa,
kendi güçlerini ikinci sıraya koyarak saldırıyı bekler.
200 kadar Çerkes savaşçısı kılıç ve kamalarla saldırıyı
başlatırlar, Gürcüler ve Ruslar geri çekilirler. Her iki
taraf 40-50 kadar ölü verirler. Birçok Gürcü tüfeği ve
tabancası ele geçirilir.
11 Mayıs 1838
Anapa
yakınlarında kurulan bir Rus kalesinin ele geçirilmesi.
Kaledeki askerler esir alınır. Ayrıca üç top ve cephane
ele geçirilir. 25 Nisan'da Kuban'dan hareket ettiği
bildirilen Rus birlikleri yerlerinde kalırlar. General
Zass, Şhaguaşe suyunu geçerek Abedzech bölgesine
saldırır.
Abedzechler derhal ve şiddetle karşı koyarlar.
Rus birlikleri bozguna uğrayarak çekilir. Abedzechler
nefes aldırtmamacasına düşmanı izler. Abedzech
kılıcından kurtulanlar Şhaguaşe ırmağında boğulur. Rus
birliklerinden çok az sayıda asker canını kurtarabilir.
|