...................
...................
ÇERKESYA KRONOLOJİSİ   -2

Dr. YEDİC Batıray Özbek

                         
 
...................
 
 

9 Ağustos1789

Battal Paşa'nın 31 kıta asker, top ve mühimmat ile Kabardey'e hareket etmesi. Battal Paşa'nın Psıj'a 12 günde ulaşması gerekirken yolculuk 63 gün sürer. Sonunda 13 Ekim 1789'da General Herrman tarafından yenilgiye uğratılır ve tutsak düşer.

 

14.Temmuz 1791

Anapa'nın Rusların eline geçmesi. General Godoviç arka arkaya üç saldırı düzenler. Adigeler kale­nin düşeceğini anlayınca bütün surları havaya uçururlar.
 

Abadzech özgür çiftçileri ve kölelerinin Pşi (Prens) ve verk (küçük aristokrat, soylu) karşı ayaklanmaları. Bu ayaklanmada kimse Pşı ve verklere yardım etmez, ele geçirilen prensler öldürülür. Kaçabilenler diğer Çerkes boylarına ve Ruslara sığınırlar. Verklerin elindeki bütün ayrıcalıklara son verilir. Bundan böyle Verkler "Abedzech bölgesinde yağmacılık yapamayacaklar, başka yerlerden yağmaladıkları malları Abedzech topraklarından geçirmeyecekler, bu topraklara sokmayacaklar, onlar da halkın diğer kesimi gibi çalışacaklar. Bu kurallara uymayan verkler ya Abedzech topraklarını terk edecekler ya da Pşı'lar gibi kılıçtan geçirileceklerdi." Verkler bütün bu şartları kabul ederler, Rus araştırmacı Ladyzenski bu olayı şöyle aktarmaktadır: Abedzech İhtilali Fransız ihtilali ile aynı zamana rastlamaktadır. Birçok Fransız soylusu Rusya'ya sığınırken, Çerkes soylularının bir bölümü de aynı yolu seçmiş ve Rusya'ya sığınmışlardır." Heidelberg Üniversitesi, Güney Asya Enstitüsü Politika Kürsüsü Profesörü E.M. Sarkisyan da bu olayı şöyle anlatmaktadır: "Fransız ihtilali, eğitim görmüş, entelektüellerce hazırlanarak yürütül­müştür. Üniversiteleri, kitapları, gazeteleri olmayan bu halk acaba bu düşünceye nasıl gelmiş ve bu ihtilali gerçekleştirebilmiştir..."

İlk ihtilal denemesini 1770 yılında yapan Abedzechler böylece ilk halk ihtilalini yapan halk olarak tarihe geçmişlerdir.

 

1792

300 Kazak ailesinin Terç (Terek) nehri boyunda kurulan 12 Kazak Stanitzasına yerleştirilmesi.
 

Çariçe Katerina'nın Zaporoje Kazaklarını Psıj nehrinin sağ kıyısına yerleştirmeye başlaması. Adigeler bu yeni yerleşenleri devamlı akımlarla rahatsız ederler.

 

1793

Rus Mahkeme usullerinin ve Ceza Kanunlarının Kabardey'e getirilmesi.

 

1794

Bu değişiklikleri istemeyen Kabardeylerin bir bölümünün ayaklanması.

Ekaterinador (Krasnodar)'in Çariçe Katerina'ya armağan olarak kurulması.

 

18 Aralık 1794

Mustafa Paşa'nın Anapa civarındaki Adigelerle yeni ilişkilere girmesi. Mustafa Paşa bu yöredeki Adigeleri bu arada Natuhuace, Shapsugh ve Abedzech beylerini toplayarak ağırlar. Onlardan Osmanlı Devletine sadık kalacaklarına dair söz alır.

 

1796

Abedzechlerin ihtilal düşüncesini Shapsugh ve Bjedugh Çerkeslerine taşımaları. Shapsugh ve Bjedugh Soyluları Ruslardan yardım isterler. Bu yardıma rağmen yenilen soylular bölgeden ayrılırlar, böylece devrim bu bölgelerde de gerçekleşir.

 

13 Eylül 1796

Osman Paşa'nın Anapa Muhafızlığı'na tayin edilmesi.

 

1800

Batı Adigelerinin hemen hepsinin halk meclisle­rince yönetilmeye başlaması (Xase Psucho-Xase-Kuace Xace).

 

1801-1844

Ünlü Çerkes Tarihçisi sora Neguma Beçmırza'nın yaşadığı dönem.

İlk Adige dilbilgisi ve ilk Çerkes tarihini yazan, Neguma Psıfabe (Pyatigorsk) yakınlarındaki Negume köyünde doğmuştur. Kabardey'e yerleşmiş bir Abedzech aileden gelmiştir. Babası onu Dağıstan'a din eğitimi için gönderir. Ancak "Halkıma ve Vatanıma yararı olmayacak bir ilmi öğrenmek istemiyorum" diyerek medreseden kaçar, Rus okulunu başarı ile bitirir. Rus memuru olarak çalışırken, Rusya kitaplıklarında araştırmalar yapar. Yukarıda yazdığı belirtilen kitaplarını halkına armağan eder.

 

1801

Ali Paşa'nın Anapa Muhafızlığı'na tayin edilmesi.

Daha sonra onun yerine Hasan Paşa'nın getirilmesi.

 

1802

Kabardey'de sivil idarenin, ordunun elinden alınarak dış işlerine bağlanması.

 

1804

Ruslan Bek Missost'un Ruslara karşı ayaklanması.
 

Gürcü askeri yolunun Gürcü Kralı Zizanov tarafından yaptırılması.
 

Edirne Bostancıbaşısı Hüseyin Ağa'nın Anapa Muhafızlığı'na tayin edilmesi.

 

1805

Kabardey isyanını bastıran General Glasenapp'ın seksen Adige köyünü yakıp yıkması.

 

1806

Abhazların Çar'a karşı ayaklanması.

 

1807

Kabardey'de dini mahkemelerin yeniden kurulması. Anapa'nın Ruslarca ele geçirilmesi.

 

1808

Gürcistan'ın ilhakından sonra Abhazya'nın da Rusya'ya ilhak edilmesi. Abhazya'nın bağımsızlığını yitirmesi.

 

1809

Kabardeylerin Çar'a karşı yeniden ayaklanması.

 

1810

General Bulgakov'un Kabardey ayaklanmasını bastırması ve suçlu bulduklarını cezalandırması.

 

1811

Kabardey Prenslerinin Çar'a gönderdikleri dilekçelerinin yanıtsız kalması.

 

Eylül 1811

Mareşal Dük Richelieu'nun birçok deneme ve zorlamalardan sonra Sucuk Kalesine ulaşması ve kaleyi yeniden inşa ettirmesi. Bu kale bir yıl kadar Rusların elinde kalmıştır. Kalenin Adigelerce kuşatılması sonucu, Rusların bir yıl kadar kalede tutsak kalması. Sonunda Ruslar kaleden uzaklaşırken Adigeler kaleyi temelinden yıkarlar.

 

1813-1814

Anapa Kalesi'nin Osmanlılarca yeniden onarılması.

 

1813

Güney Rusya Valisi General Bucholz ve Dük Richelieu, Çar Alexander'e bir öneride bulunurlar. Buna göre tüm Çerkesya denizden abluka edilecek ve Çerkeslerin Türklerle ticareti önlenecek, bu yollarla Ruslarla ticari ilişkiye geçmeleri sağlanacak ve savaş yapılmadan Çar yönetimine bağlanmış olacaklardı. Görevli Rus memurlarının yeteneksizlikleri yüzünden bu plan gerçekleştirilemez. İlk dostça ilişki Pşad'da oturan Natukhace lideri Mehmed Senderiko ile kurulur. Senderiko'nun kızı General Bucholz'un bir akrabası ile evlendirilir. Ruslara Pşad ve Jelenz’ık kale muhafızlıkları kurmaları için gerekli müsaade verilir. Beş yelkenliden oluşan bir ticaret filosu kurulur. Cenevizli Scaffi'nin başarısızlığı nedeniyle planlar uygulamaya konulamaz. Bu iş için gönderilen paralar yok olur. Scaffi Avusturyalı Tausch'u Adigey'e casus olarak gönderir.

 

1818

Muhammed Emin'in Dağıstan'da dünyaya gelmesi.

 

1820

Stavropol'un Ruslarca ele geçirilmesi. Böylece ovalara yerleştirilen Kazak köylüleri'nin Adigelerin baskınlarından korunmaları sağlanmış oluyordu.

 

1822

General Manca Vlassov'un Adigelere ani bir baskın düzenlemesi. Bu baskın sonucu General Vlassov çok miktarda ganimet ele geçirir. Adige liderlerinden Kalabatiko'nun kızını da tutsak eder. Adigeler, Ruslarla aralarında saldırmazlık paktı bulunduğundan böyle bir saldırı beklemiyorlardı. Adige liderlerinden Mansur bu saldırının nedenini Ruslara sorar, General "Adigelerden nefret ettiğini, onları yok etmek istediğini" söyler. Mansur kılıcını çekerek Generalin üzerine yürür. General bir şaka havası yaratarak ortalığı yatıştırmaya çalışır. Adige savaş esirlerini geri verir. Ölü ve yaralılar için tazminat öder, gasp ettiği malları da iade eder.

 

1822

Dağlarda yaşayan Kabardeylerin zorla ovalara yerleştirilmesi. Pşılar bu zorunlu iskana karşı çıkarlar. Ruslar ise kölelere bağımsızlık verirler.

General Yermelov ayrıca diğer Çerkes boylarından çocuk alıp (P'ur) büyütme geleneğini yasaklar.

 

1823

Çarlık yönetimince Terek Yöresinin istilasının tamamlanması. Bu bölgenin bir bölümü Nalçık, diğer bölümü Vladikafkas (Ordjonikidze) idare merkezlerine bağlanır. Böylece Kabardey Çerkesleri ikiye bölünerek iki ayrı yerden yönetilmeye başlanılır.

 

1824

Yermelov'un ilk kez Karadeniz kıyısındaki GU-DA dağına dev bir haç diktirmesi. Buranın adı bundan böyle Haçlı Dağ olarak anılacaktır.

Adige kabile başkanlarının bir çoğunun Sultan'a siyasi yönden bağlılıklarım bildirmeleri.

 

1825

Anapa muhafızı Hacı Hasan Paşa'nın Adige Ka­bile başkanlarına dağıtılmak üzere İstanbul'dan 130 kürk, (o tüfek istemesi) Bu paşa ayrıca savaş tehlikesine karşı Adige halkının derhal silahlan­dırılmasını raporla bildirir. Bütün istekleri sultan tarafından reddedilir. 1825-1829 yılları arasında Bab-ı Ali'nin bu tutumu değişmeyecektir.

 

1825

Kabardey'den geçecek olan yeni askeri yolun ya­pılmasını istemeyen Çerkeslerin ayaklanması.
 

Şore Negume'nin ilk Adige Alfabesi'ni hazırlaması.

 

1827

Kabardey Pşıleri (Prens) Çar I. Nikola'ya dilekçe ile başvurarak aşağıda açıklanan isteklerini bildir­meleri:

1. Asetinlerin yeniden kendi yönetimlerine verilmesi

2. Çar IV İvan ile daha önce yapılan antlaşma çerçevesinde Rus aristokratlarına tanınan hakların kendilerine de tanınması, Çar bu isteklerini reddeder.
 

General Mençikof'un 1700 Adige savaşçısını Psıj (Kuban) bataklıklarında boğdurması.

 

30 Ekim 1828

Elbruz Geçidi'nin General Emanuel tarafından ele geçirilmesi.

 

1829

Osmanlıların Batı Kafkasya'nın kendilerine ait olduğunu iddia etmeleri.

Bu tarihte General Menşikof Anapa kalesini kuşatmıştır. Scaffi ise Adigelerin barışçı yollarla kendiliklerinden Rusların tarafına geçeceklerini,
bu nedenle her türlü zorlamanın hatalı olacağını savunur. Menşikof ise 5.000 Adige'nin Osmanlılar ile birlikte çalıştığını iddia ederek kale kuşatmasını sürdürür. Ve kaleyi zapt eder. Scaffi daha sonra 3.000 Adige'yi imha ettiği, 1.700 Adige'yi ise Psıj'a sürerek boğdurttuğu suçlamaları ile General Menşikof aleyhine mahkemeye baş­vurur. Ancak mahkeme Scaffi'yi tutuklar. Scaffi yaşamını zor kurtarır. İngiltere ise Anapa'nın Ruslarca zapt edildiğini protesto ederek ticaret ge­misi gönderir.

 

14 Eylül 1829

Adrianapol (Edirne) Antlaşması'nın IV. maddesine göre tüm Çerkesya Rus bölgesi olarak ve tüm hakların da Çar'a ait olduğu hususlarının Osmanlılarca kabul edilmesi. Ancak ortada büyük bir sorun çözüm kazanmıyordu. Zira Osmanlılar kıyılarda birkaç yerde yerleşme hakkı ele geçirmişler ve birkaç kabile reisi ile iyi ilişkiler içerisine girmişlerdi. Dağların içerisindeki asıl büyük Çerkes halkı Osmanlıları tanımamakta idi ve kendilerini özgür ve bağımsız bilmekte idiler. Bu nedenle de Osmanlıların yaptığı antlaşmanın onları bağlamayacağı açıktı. İslamiyet'i yeni kabul eden bir kısım Çerkes ise sultanı sadece dini bir lider, yani halife olarak kabulleniyorlar, politik yönden sultanın egemenliğini kabul etmiyorlardı. Bu nedenle de İngilizler, Osmanlıların yaptığı bu antlaşmaları kabul etmiyorlar ve Çerkesleri bağımsız bir ulus olarak tanıyorlardı.

Osmanlılar ile Ruslar arasında yapılan bu antlaşmaya dayanarak Ruslar Adigelerle antlaşma yolları ararlar. Ancak, kendilerine muhatap olacak ve anlaşabilecekleri yetkili otoriteyi bulamazlar. Herkes birbirine karşıdır. Birinin kabul ettiğini diğeri kabul etmez. Çerkes boyları arasında iç savaşlar başlar. Çerkesler Psıj nehrinin Kuzeyindeki Kazak yerleşim alanlarına akınlar düzenlerler, Kazak köylerini yağmalarlar. Halkı tutsak edilerek getirilir.

 

Ekim 1829

Bu tarihte Çar tarafından yayınlanan bir manifestoda, Kafkasya'yı istila etme nedeni olarak, halen yürütülen köle ticareti gösterilmiştir. Ancak Ruslarca yayınlanan haritalarda Adigey bölgesi hep özgür ve bağımsız olarak gösterilmiştir. Örneğin; Rus memuru Felix Fonton'un 1840'da Paris'te yayınladığı haritada Adigey, özgür bölge olarak belirtilmiştir.

Karadeniz'in tüm dünya denizcilerine açık deniz olarak ilan edilmesi.

MARE LIBERUM

Anapa Kalesi'nin fethinden sonra Adigeler Abat kabilesi başkanı Besni, Halukai, Jelentz'ik ten Çorakuko Hamutz'u yardım talebi ile İstanbul'a gönderirler. İstenilen her yardım kalemi Osmanlılarca reddedilir. Yardım yerine bu kişilere kişisel hediyeler verilir. Bu arada Besni'ye daha çok ilgi gösterilir. Bu ilgi Hamutz'un canını sıkar. İstanbul'daki başarısızlığın sorumlusunun Besni olduğunu savunur.
 

Osmanlıların Çerkesya üzerinde hak iddia etmeleri.

 

1830-1839

Sefer Bey Çerkesya'da İngiliz silah yardımını bekler, bu yardım hiçbir zaman gerçekleşmez.
 

İnguşlarm (Lamur) Rusya'ya teslim olmaları.
 

Ruslar Paris Kongresi'nde, kendilerine daha önce tanınan Karadeniz'de iki gemi bulundurma yetkisini "Çerkesya kıyılarını yeterince kontrol edememe" gerekçesi ile on gemiye çıkartma talebinde bulunurlar, bu istekleri kabul edilir.
 

1830 yılında Osmanlılar Çerkesya'ya silah yardımı yaparlar. Yapılan yardım 15 top, 300 fıçı barut, 4 topçu subayından ibarettir. Toplar çok eski ve ağır ve dağlık arazide kullanılamayacak biçimde hantal, yedek parçasız, barut fıçılarının ise çoğu yarım gönderilmiştir. Bu nedenle Theophil Lapinşki bu yardımdan "Tipik Türk Yardımı" tabirini kullanarak söz eder.
 

Wagner'e göre bu yıllarda Adigeler, yalnızca savaş için seçimle liderlerini belirtmişlerdir. Bu liderler; Chuj Beg, Cumbulat, Mensur, A. Jıbğe, Şamuz ve Hasan Bey'dir.
 

General Emanuel'in görevinden alınması ve yerine Paskeviç'in getirilmesi. Paskeviç'te kendinden öncekiler gibi başarı sağlayamaz. Ancak yalnızca Oşhamafe'yi (Kutsal Dağ) ele geçirir.
 

Çar Nikola, Edirne antlaşmasından hemen sonra Çerkesya'ya savaş ilan eder. General Paskeviç'i Çerkesya'yı fethetmek üzere gönderir. Generalin çok kısa zamanda başarı sağlayacağına inanmaktadır. Ancak üstün askeri güç ve savaş malzemesine rağmen başarı sağlayamaz. Paskeviç'te görevinden alınır.
 

Jelentz'ik de, Anapa'dan sonra ikinci Rus kalesinin kurulması. Bu kale iki tabur askerle korunur.
 

Abhazya'da Gagra kalesinin kurulması.
 

General Zasse (Zas)'in Kuban bölgesi komutanlığına atanması. General Zasse Labe, Kuban ve Varp'ta beş yeni kale kurulacağını açıklar. Bu yoldan, Labe ve Varp nehirleri kıyılarından, bu suların kaynaklarına doğru ilerlemeyi planlar, Çerkesler derhal kuvvetlerini toplarlar, bu askeri mevkilere saldırarak başarılar elde ederler.

 

1831 Yazı

Küçük bir Çerkes çiftliği olan "Kutlitze"nin Çar askerlerince işgal edilerek yakılması.

 

Ekim 1831

Baron Von Rossen'in Kafkas Orduları Komutan­lığına getirilmesi. Paskeviç'in Polonya cephesine gönderilmesi. General Klüke Von Klugcnau ise 10 000 kişilik bir ordu ile hazır biçimde bekletilir.

 

1832

Sucuk-Kale'nin Ruslarca topa tutularak yakılması.

 

Ağustos 1832

Tzimisse suyu kıyısındaki 50 evlik bir Çerkes köyünün Çar askerlerince yakılması. Bu köy Çerkeslerin ticaret kapısı idi. Tuz ve barut karşılığında yerli mallarını ve esirlerini burada takas ediyorlardı.

 

1833

General Bergmann komutasındaki 5000 askerin 15 yelkenli ile gelerek Sucuk-Kale'yi ele geçirmesi. Bu harekette 16 Osmanlı gemisi yakılmış ve yedi depo da havaya uçurulmuştur.

 

23 Haziran 1833

Rus askerlerinin Sucuk-Kale'ye 7-8 km uzaktaki Atzesboho'ya saldırarak kış erzakı temin etmeye çalışmaları. Bu saldırıda Ruslar 300 asker ve iki top ile harekete geçmişlerdir. 60 kadar Çerkes bu saldırıya karşılık vermiş ve karşı saldırıya geçmiştir. Çar askerleri uzaktan top atışı ile kendilerini koruyarak geri çekilebilmişlerdir.

 

26 Haziran 1833

Rus askerlerinin Mezippe'den erzak ve et toplamak için çıkmaları. Bu çıkışta küçük çapta çarpışmalar yapıldıktan sonra Çar askerleri geri çekilirler.

 

1834-1838

Çar Ordusunun Shapsugh'lara karşı askeri operasyon başlatması.
Olga-Stanitza ile Jelentz'ik kalelerinin kurulması.

 

1834

Aguyips'in (Adigey) Kuzey yörelerinde kuraklık.

Güney Agusyips'ten 200 gemi dolusu yiyecek gönderilmesi.
 

David Urquhard'ın Çerkesya'ya gelmesi. Urquhard İngiliz hükümetinin kendisine her türlü yardımı yapacağı vaadi ile Çerkesya topraklarına ayak basar.
 

Rusların yeni kurdukları Abun müstahkem mevkiine 14.000 askerin koruyuculuğunda kumanya götürülürken, 700 kişiden oluşan Mensur komutasındaki Çerkes Birliği, ormanda pusu kurar.

Shapsughlar tüfek ateşi ile saldırıya geçilmesini isterler. Mensur ise kama ve kılıçlarla saldırı yapılmasını ister. Önerisi büyük çoğunlukla kabul
edilir. Bu öneriyi kabul etmeyen 150 Shapsugh savaşçısı cepheden çekilir. Bu sırada Shapsughların lideri Chuj Beg'dir. Geri kalan Çerkesler kama ve
kılıçlarla saldırıya geçerler. Konvoydaki 7 cephane arabası ile geçirilir. 150'ye yakın Rus askeri ölür.
 

Kuzey ve Batı Abedzechlerinin kurultay kararları alarak, bundan böyle kendi eyaletlerinde yağmacılık yapmayacaklarına dair ant içmeleri. Daha sonra bu anta Güney Abedzechleri de katılırlar.
 

Baron Von Rossen komutasındaki kuvvetlerden özel bir birlik oluşturulup, bu birliğin başına General Villiaminoff getirilir. Bu yeni birliğin görevi, Jelentz'ik'e yerleşerek Çerkesya'nın dış dünya ile ilişkisini kesmek idi. General Villiaminoff Kuban'a ve Oginsikaya'ya doğru yürüyüşe geçmek ister. Bu yürüyüş için iki yol vardır: Birincisi Atagum, Aderbay üzerinden, diğeri ise Mezippe, Dobe yolu. Bu yol üzerinde, 80 Werst uzakta
(l Werst= 1.0668 km) bir köprüden geçmeleri gerekir. Tehlikeli Şhadotops üzerinden Jelentz'ik'e Rus birliği ulaşır. Adigeler dağlara çekilirler.

 

Ocak 1834

Sefer Bey ile İngiliz Kaptanı Lyohs ve David Urquhard'ın Samsun'da görüşmeleri. Sefer Bey soylu bir aileden idi. Çocuk iken okumaya gönderildiği Türkiye'den kaçıp Rusya'ya gider. Orada bir Rus okulunda okur. Uzun yıllar Rus ordusunda görev yapar. Babasının ölümü üzerine kendisine kalan mirası almak için vatanına döner. Daha sonra Anapa'da Osmanlı ordusuna girer. Kendisine Albay rütbesi verilir. 1828 yılında Ruslar tarafından tutuklanır. 1829 yılında serbest bırakılır ve Türkiye'ye geçer. Trabzon ile Samsun arasında dolaşarak Çerkesya için çalışır.

 

Nisan 1834

Çar yönetiminin Çerkesya'yı zapt etme planları yapması. Bu planlara göre; Kuban kıyısındaki Olginski ile Jelentz’ik’i karadan bağlamak ve yolu Abhazya’ya uzatmak amaçlanıyordu.
 

Eğer bu gerçekleşecek olursa, gerektiğinde en kısa ve hızlı bir şekilde asker sevkıyatı yapılabilecek, ayrıca Osmanlıların Çerkeslerle olan ilişkileri de kontrol altına alınabilecekti.

 

Haziran 1834

İngiliz diplomatı David Urquhard’ın çabaları ile Adige Kabileleri toplantısının Anapa yakınlarında gerçekleştirilmesi. Bu Kabilelerin tek bayrak altında bir ulus olması için çalışmaların yürütülmesi.

 

Temmuz-Ağustos 1834

David Urquhard, Natuchac Eyaleti’ni Pşad’a kadar ev ev dolaşarak, halkı Ruslarla ilişki kurmamaları için uyarır. Ruslarla ilişki kuranların, kan akıtma pahasına da olsa cezalandırılacaklarını duyurur. David Urquhard yaptığı toplantılarda herkese ant içmesini önerir. Andın metni: “Yemin eden ben, vatanıma sadık kalacağım, düşmanım olan Ruslarla alışveriş ve daha başka ilişkiler kurmayacağım. Ruslarla ilişkiler kuranların isimlerini derhal bildireceğim. Onların cezalandırılmalarına yardım edeceğim. Kendi Kabile ve halkım içinde, bundan böyle yağmacılık yapmayacağım. Yapanları açıklayacağım, onların cezalandırılmaları için bir fiil çalışacağım. Daha önce yapmış olduğum bu tür yanlış hareketleri açıkça söyleyeceğim ve bundan sonra yapmayacağıma söz veriyorum...”

 

11 Eylül 1834

İngiliz Büyükelçisi Lord Ponsonby’nin kendisini ziyarete gelen Çerkes temsilcilerinden, bir bağımsızlık komitesinin hazırlanarak dünyaya ilan edilmesini istemesi. Bu hazırlanan komite ve bildirisi Portofolio’da yayınlanır.

 

1835

Petersburg'da, Çar'ın muhafız alayındaki Çerkes, Lezgi ve Kazakların Cigitovka "Harp Oyunları" gösterilerini yapmaları.
 

Abin ve Atakuma'da iki Rus müstahkem mevkiinin kurulması.
 

1834 yılında kullanılan askeri yürüyüş yolunun iki arabanın geçebileceği genişlikte yeniden düzeltilmesi.
 

Bu sene içerisinde David Urquhard tarafından Portofolio'da ilk kez aşağıdaki haber yayınlanır: "Çerkesler, bir Rus Kolordusu'nu ve 10 adet topu imha ettiler". Gerçeklen Jelentz'ik'ten Anapa'ya yürümekte olan Rus kolordusu müfreze çarpış­maları ile hırpalanır, yorulur. Sonunda dinlenmiş olarak bekleyen Çerkes süvari birliklerinin ani baskını ile Rus kolordusu yok edilir.
 

Bu yıl içerisinde Rus ordusunun Çerkesya cephe-, sinde bekleyen güçleri 594 000 kişiden oluş­maktadır. Bu sayıya Çeçenistan ve Dağıstan'da hazır bekletilen Rus askerleri dahil değildir.
 

Rottenkamp Çerkesya cephesinden övgüyle şöyle söz etmektedir: 1831 yılından bu yana Büyük Çarlık İmparatorluğumun bütün askeri ve malzeme üstünlüğüne rağmen [BG1] , pek çok zayiat vermesine rağmen, Çerkesler savaşın akışını büyük bir kahramanlıkla durdurmuşlardır."
 

Lord Spencer'in gemisine el konulması, daha sonra Lord Palmerston, halkın protestoları üze­rine Ruslara başvurarak, gemileri geri alır. Aynı yılın kasım ayında David Urquhard "Vix" adlı iki yelkenlisini Çerkesya kıyılarına gönderir. Ancak bu gemilere Sucuk-kale'deki Ruslar el koyarlar. Bu olay üzerine Lord Palmerston ile Ruslar arasında tartışma başlar. David Urquhard da böylece Çerkesya sorununu gündeme getirerek amacına ulaşır.
 

Yedi Türk gemisi Çerkesya kıyılarında Rusların eline geçer. Gemiler taşıdıkları mallarla birlikte satılır. Parası, yakalanan gemicilere dağıtılır ve 150 gemici serbest bırakılır. 1829 Edirne barış antlaşması ile Ruslara büyük haklar tanıyan Osmanlı Sultanı bu davranışa ses çıkaramaz. Zaten Osmanlı yönetimi denizcilere Çerkesya ile ticaret yapmalarını yasaklamış ve Trabzon Valiliğine de bu yasaklamayı kontrol etmek üzere yetki ve emir verilmişti.
 

Çerkesya'da veba hastalığının hızla yayılması.

 

Mayıs 1836

General Villiaminoff Çerkeslere bir deklarasyon gönderir. Bu mektubu Çerkesler değil de, İngilizler, kendi çıkarları doğrultusunda yanıtlarlar. Rusların öteden beri amacı, İngiliz çıkar alanı olan Afganistan-Pakistan-Hindistan yöresine yaklaşıp buraları ele geçirmekti. Kuzey Kafkasya cephesi Rus ordusunu büyük ölçüde oyalıyor ve bu ise İngilizleri sömürge bölgelerinde rahatlatıyordu. İngilizler çeşitli entrika ve vaatlerle savaşın sürüp gitmesini sağlıyorlardı. Böylece yukarıda sözünü ettiğimiz ülkelerin kolonileştirilmesi rahatça oluyordu.
 

Bu yıl içerisinde Çerkesler çok sayıda Rus subayını vururlar. Çünkü giysileri farklı olan subaylar ilk anda hedef oluyordu. Bu durumu kavrayan Rus komutanları, cephede subayları da erler gibi giyindirmeye başlarlar.

 

1836 Yazı

General Villiaminoff Sucuk-Kale'yi almak ister. Ancak başaramaz. Doba'dan Kuban'a Adıgum vadisinden dönmek ister. Ancak 24 gün bu vadide savaşmak zorunda kalır. Komutasındaki 20.000 kişilik ordusu (15.000 piyade, 5.000 süvari) Çerkeslerce bozguna uğratılır. General de Çerkeslere esir düşer. Ancak yaşamını büyük bir kurnazlıkla kurtarır. "Savaş bitti, çünkü İngilizler, savaşa katılmaya karar verip Çar'a mektup yazdılar. Bu nedenle Çarımız savaşılmamasını emretti" şeklinde düzmece bir mektubun var olduğunu iddia eder. Çerkesler ondan mektubu göstermesini ve yemin etmesini  isterler. Villiaminoff bütün Çerkes liderleri önünde yemin eder. Bu yeminden sonra Villiaminoff ve esir askerler serbest bırakılır. Aslında böyle bir mektup bulunmamaktadır. Nitekim General Villiaminoff ettiği yemini unutarak yeniden savaşa başlayacaktır.

 

1837-1839

İngiliz kaptanı, tüccarı ve politik casusu Lord Palmerston ve James Stanislaus Bell'in Çerkesya'da bulunduğu dönem. Bu dönemde bütün Çerkesya Ruslarca denizden abluka altına alınmıştır.

 

1837

Çar yönetimi Kuzey Kafkasya Dağlılarının ayaklanma nedeni olarak dış etkileri ve görüşleri ileri sürer. Dışarıdan gelen propagandaları önlemek için askeri ablukayı sıklaştırır. Bunda da büyük ölçüde başarılı olur.

David Urquhard'ın tavsiyesi ve Sefer Bey'in onayı ile Güney Çerkesya'da 12 kişilik geçici bir hükümet kurulur. Bu hükümetin üyelerinden üçü İstanbul'a temsilci olarak gönderilir.
 

General Villiaminoff Çerkeslere şu resmi bildiriyi ulaştırır; "Çarlık Rusya'sı Fransa'yı zapt etti, İngiltere hiçbir zaman Çerkeslerin yardımına gelemez. Çünkü ekmeğini Rusya'dan temin etmektedir... Tek cümle ile tamamlamak gerekirse Dünyada iki kuvvet vardır, gökte tanrı, yerde Çar... Rusya o kadar büyük ve kuvvetli ki, gökyüzü çökmeye kalksa, Rusya elindeki süngülerle onu taşır, çökmesini önler." Çerkesler bu bildirinin içeriğine gülerler ve yılgınlık göstermeden savaşı sürdürürler.
 

General Rosen, Abhaz ve Gürcü kökenli askerleri cepheden çekmek zorunda kalır. Çünkü bu askerler, Adigelere karşı savaşmak istemezler. Cephede tüfeklerini havaya boşaltmakta idiler.
 

Çar I. Nikola'nın Kafkasya'yı ziyareti.
 

Baron Rosen, Zibelda ve Ardler Dağlarını kuşa­tarak ele geçirir.

 

Nisan 1837

İngiliz kaptanı, tüccar ve casusu J. Bell Stanislaus'un İstanbul'dan Çerkesya'ya hareket etmesi.

 

Mayıs 1837

Adige Thamade ve komutanlarından Tz'emez'li Alibi'nin Kuban'da savaşırken yaşamını yitirmesi.

 

6 Mayıs 1837

Adagum'da liderlerden Şamuz'un evinde Bell ve Longworih'un da katıldığı kongre yapılır. Şamuz yaptığı konuşmada Türklerin kendilerini kandır­dığını söyler. İngilizlerin ise gerçekten kendileri­ni desteklemek isteyip islemediklerini, bunda ne derece samimi olduklarını bilmek isler. Barutları­nın azaldığını belirtir. Toplantıda Sefer Bey'in mektupları okunur. Mektuplarda, "Ruslarla antlaşma yapılmasını, talancılıktan vazgeçilmesini" isteyen Sefer Bey, yine mektubunda, İngilizlerin de yapılacak olan barışa yardımcı olmalarını ister. Toplantıya katılanlardan üç kişi seçilerek Rus karargahına gönderilir. Elçiler çok iyi karşılanırlar. Ancak General Villiaminoff, 29 Mayıs' ta barış teklifine olumsuz cevap verir ve antlaşma imzalanamaz.

 

Haziran 1837

Bu ret cevabından hemen sonra Mensur ve dokuz arkadaşı 150 kişilik Kazak birliğine saldırırlar. Mensur üç kişiyi öldürdükten sonra, ÇERKES HALKI VE ÇERKES VATANININ BAĞIMSIZLIĞI UĞRUNA CANINI VERİR.

30 gemiden oluşan Rus donanması, Varda ve Khissa'dan çıkartma yapar. Kıyıda bulunan 55 kişilik Çerkes grubu kılıç ve kamalarla göğüs göğüse savaşa girerler. Gemilerden kıyıya top atışları yapılır. Bu atışlardan kırka yakın Çerkesle birlikle Rus askeri de ölür. Ardler thamadesi Bayslam ve 12 kardeşi de ölenler arasındadır. Rusların çıkartma yapması muhtemel olan diğer yerleri korumak için kıyı boyunca 10 bin Çerkes savaşçısı hazır bekletilir.
 

Abedzech eyaletinde yapılan Halk Kurultayı'nda, diğer Çerkes eyaletlerindeki savaşlarda kardeş Çerkes boylarına yardıma koşulması, onlarla birlikte savaşa girilmesi, güç birliğinin sağlanması için karar alınır ve ant içilir.

 

5 Haziran 1837

Yukarı Abun'da Anchur ailesinin evinde bir araya gelen Abedzech, Shapsugh, Nathuace liderlerinin Sefer Bey'in mektubuna yanıt hazırlamaları.

 

10 Haziran 1837

Bjedugh Prensi Açaigag'ko Pşıkuy 5-6 bin kadar asker toplar. Bu kuvvetlerle Şeps ve Psis arasında kalan topraklara Rus müstahkem mevkii kurdurtmaz. Psis'dan büyük Labe'ye kadar olan yerlerde Hatukuay, C'emiguey ve Machoşlar otururlardı. Bu topluluklar, Ruslarla zorunluluk sonucu saldırmazlık antlaşması imzalamışlardı. Böylece tarafsız kalmaya çalışmışlardı. Bu antlaşmanın imzalanması akılcı bir politikanın sonucudur. Zira korumasız ve açık bir arazide oturan bu Çerkes boylarının üstün askeri güçlere karşı koyabilmeleri düşünülemezdi.

 

26 Haziran 1837

Rusların, kıyıda demirlemiş Türk gemilerini batırmak için Tuapse'ye çıkartma yapmaları. Bu çıkartmayı Çerkesler püskürtürler. Ruslar kıyıda toplarını bırakarak kaçarlar. Gemilerden atılan toplarla pek çok Çerkes yaşamını yitirir. Ancak ele geçirilen toplarla Çerkesler de geriye ateş açarlar, 200'e yakın Rus askerini öldürürler.

 

Temmuz 1837

Anapa ve çevresine Çar'ın 80.000 kolonyalist yerleştirmeyi planlaması.

Bjedughların Çar'ın 2.000 asker verme talebini reddetmeleri. Bu redden sonra Abedzechlere başvurarak kendilerine sığınıp sığınamayacaklarını sorarlar. Abedzechlerden olumlu yanıl alırlar.

 

8 Tem.1837

Pşal'da Ruslarla çarpışan Yindariko'nun torunu dahil birçok savaşçının yaralanması.

 

20 Temmuz 1837

Hacı Chuj Beg'in altmış yaşında olmasına rağmen 250 savaşçı ile Kuban nehrini geçerek Rus kalelerine baskınlar düzenlemesi. Bu baskınlardan Rus askerleri ve köylüleri kaçarlar. Çerkesler 200'e yakın tırpan ele geçirirler. Hacı Chuj Beg aynı gün J. Bell ile buluşur.

 

11 Ağustos 1837

Üç Rus yelkenlisinin su ve yiyecek almak bahanesi ile Çerkesya kıyılarına çıkartma yapması. Asıl amaç kıyıdaki Rus casusları ile irtibat sağlamaktır. Çerkesler bir baskın düzenleyerek Rus askerlerini öldürürler. Bunlardan bir tek asker canını kurtararak gemilere ulaşabilir.

 

Ağustos 1837

Rus ordusuna asker vermemekte direnen Adige topluluklarının sıkıştırılmaya başlanması. Besleneylerin asker vermek zorunda kalmaları ve boyun eğmeleri üzerine, Abedzechler Besleney köylerine akın düzenleyerek bu köyleri yakıp yıkacaklarını ve halkı da esir ederek satacaklarını Besleneylere duyururlar.
 

Pşat yakınlarında bulunan General Villiaminoff: "Bu yıl içerisinde Jibğe'ye saldırmayacaklarını, Çopsine'ye varınca geri çekilme emri aldığını "Zaziko"ya bildirir.
 

Ruslar, Çerkesleri cezalandırmak için Anapa kalesinden iki topla ateş açarak 12-15 kadar evi havaya uçururlar. Alibi komutasındaki küçük bir birlik derhal karşı saldırıya geçer. Birkaç Rus askeri öldürülür. Çalınan sürüler de kurtarılamaz. [BG2] 

 

12 Ağustos 1837

Hacı Chuj Beg'in Shapsugh savaşçıları ile birlikte, ani bir manevra ile Copsin'deki Rus ordusuna saldırması. Birçok Rus askeri öldürülür. Silah depoları ele geçirilir. Çok sayıda Rus subayı esir alınır.

 

Sonbahar 1837

Rusların deniz ablukasını daha da sıkıştırmaları.
 

Havdoko Mensur Tz'emez komutanıdır. Altmış yaşına gelmiş ve yirmi yıl önce aldığı bir yara yüzünden sakat kalmıştır. Bir kış günü 30-40 arkadaşı ile birlikte Rus bölgesine akın yapar. Ele geçirdikleri ganimetlerle dönerlerken kalabalık bir Rus birliği ile karşılaşırlar. Ganimetleri geride bırakmak zorunda kalırlar. Mensur ve arkadaşlarının ikinci bir baskın planını öğrenen Ruslar müdafaaya çekilirler. Bu çatışmada Mensur ağır yaralanır. Arkadaşlarından birisi hariç diğerleri ölür. Arkadaşı Mensur'u sırtına alıp yoluna devam eder. Ancak şiddetli bir fırtınaya tutulurlar. Bir köye sığınırlar, bir köşede yığılıp kalırlar. Fırtına bir hafta sürer. Adige avcıları kendilerini bulduklarında yarı ölü halindedirler. Parmakları donduğu için kesilir. Ayak tabanında büyük bir yara açılır, aradan yirmi yıl geçtiğinde bile Mensur'un yarası iyileşmez. Ancak savaş gücünden de hiçbir şey kaybetmez.

 

Eylül 1837

Batı'dan esen fırtına nedeni ile 10 adet Rus transport gemisinin Çerkesya kıyılarında karaya vurması. Bu gemilerden dördü Anapa, beşi daha Kuzey'de bir noktada, birisi de Pşat'da karaya oturur. Gemilerin bir kısmı Çerkes savaşçılarınca işgal edilir. Diğerleri Rus kalelerinden gelen askerlerce kurtarılır.
 

Bjedugh, Hatukuay ve Ç'emugueylerin Rus birliklerine asker vermeyi tekrar reddetmeleri.

 

3 Eylül 1837

Adigey Kurultayı'nın Adagum yakınlarında toplanması. Shapsugh bölgesine iki İngiliz'in cephanelerle geldiği haberi üzerine kongrenin dağılması.
 

J. Bell ile Bjedugh Prensi Pşıkuy'un görüşmeleri. Pşıkuy, J. Bell'e Ruslarla antlaşma yolunu seçmelerine neden olarak şu gerçekleri söyler: "Bjedugh bölgesi küçüktür ve halkı sıkışık oturmaktadır. Öte yandan çevremiz dümdüz arazidir. Saldırıya açıktır. Bu nedenlerle Ruslarla antlaşma yoluna gittim. Halkımı ve vatanımı bu yolla yok olmaktan kurtardığıma inanıyorum." Pşikuy, Yekaterinador Kenti'nin karşısında bir köyde oturmakta idi. (Nitekim bu gün Adigey Bölgesinde kalan ve hala orada yaşayan Çerkes nüfusunun çoğunluğunu Bjedughlar oluşturmaktadır. Prens Pşıkuy'un ileri görüşlü olması Çerkes halkının bir bölümünün yok edilmesini önlemiştir. (Kendisini rahmetle anıyoruz. B.Ö.)

 

19 Eylül 1837

110 delegenin katıldığı Adige kabileleri kongresinin toplanması. Öğle yemeği birlikte yenildikten sora, ulu bir ağacın gölgesinde toplantı başlar. J. Bell düzenli askeri birliklerin kurulmasını önerir. Şamuz, hala İngiltere'den yardımın gelmediğini, öncelikle 2-3 bin kadar asker ile bir gemi cephane gönderilmesi halinde de İngiliz yardımının yapılacağına, İngilizlere ve özellikle de J. Bell'e böyle inanabileceklerini ve kendilerinin de en kısa zamanda 15 000 savaşçı toplayabileceklerini söyler.

 

20 Eylül 1837

Çopşın'dan Jelent'zik'e Rus ordularının geri dön­meleri. Rus birlikleri Çopşın-Jelentz'ik yolunu beş günde alırlar. Doba'dan Çar ordusundan kaçan askerlerin söylediklerine göre Villiaminoff Kuban üzerinden gelerek Çar'la buluşmak ister. Yanına bin asker alır. Daha önce Generalin emrinde 12 bin asker vardı. Çerkesler yaptıkları akınlarla 1.000 askeri öldürürler, 1.000-1.200 kadarını da yaralarlar. Sonunda Pşat'da 250, Çopşın [BG3] 'da ise 500 asker kalır. Her iki kaledeki top sayısı ise 14'erden 24 [BG4]  tanedir.
 

Rusların Shapsugh eyaletinde, Kuban nehri kıyısında, Abun'da bir pazar yeri kurarak, bu yerin yönetiminin başına da Çerkeslerden kaçan bir Çerkes Verkını (soylu) getirirler. Yöredeki Çerkesler bu gelişmeleri uzaktan izlerler. Rus bölgesinden 18 inek yağmalayan bir grup Abedzech, Shapsugh bölgesinden geçerken, Shapsughlarca durdurulur ve getirdikleri malları Ruslara geri vermeleri istenir. Zira Shapsughlar Ruslarla olan iyi ilişkilerini bozmak istemezler.

 

3 Ekim 1837

Çar ordusunun Jelentz'ik'den Kuban'a doğru hareket etmesi. Bunu duyan çevredeki Çerkesler, Rus ordusuna saldırırlar. Savaş sonunda bir ölü vererek yerlerine dönerler.

 

5/8 Ekim 1837

Rus ordusunun Abun'dan hareket etmesi. Çerkesler arasında bir çok Rus casusu bulunmaktadır. Bunlardan onu tespit edilir ve cezalandırılır. Shapsughlar İngiliz baskıları sonucu, daha önceden Abun'da tesis edilen serbest ticaret yapma hakkını Ruslardan geri alırlar. Bu davranışın ne denli yanlış olduğunu Çerkesler daha sonra çok acı bir şekilde anlayacaklardır.

 

Ekim 1837

Bjedugh, Ç'emuguey ve Hatukuay boylarının liderleri (thamadeler) Yekaterinador Kentinde Çar'ın huzuruna davet edilirler. Çerkeslerin Çar'a bağlılıklarını özellikle kendilerinin söylemesini isterler. Çerkesler bu öneriyi reddederler, yalnızca saldırmazlık ve barış antlaşması imzaladıklarını, bağımsızlıklarını kısıtlayan bir antlaşma imzalamadıklarını söylerler. Bu duruma kızan Rus Generali ve Rus görevlileri Adigelerin kaleden dışarıya çıkmalarını yasaklarlar. Bu Çerkeslerin içinden üçü kurnazca bir yöntemle kaleden kaçarlar ve Çerkes halkını ayaklandırırlar. Ayaklanmayı kamufle etmek için de Abedzech bölgesine saldıracaklarmış gibi bir tavır alırlar. Bu durumdan şüphelenen Ruslar, kaledeki diğer Çerkesleri serbest bırakırlar. Çar çocuklarının ve kendi hayatının tehlikeye girdiğini sezerek Çerkesleri huzuruna kabul etmez. Ünü Moskova ve Petersburg'a kadar yayılan Çerkes at oyunları, at yarışları ve savaş oyunlarını görmeyi çok arzu eden Çarın bu isteği Çerkeslerce yerine getirilmez.

 

Kasım 1837

Bjedughların Abedzech bölgesine saldırarak 2.000 koyunu ganimet olarak alıp götürmeleri.

 

Aralık 1837

Natuchuacların Ruslarla ticaret yapılması için kabileler arası antlaşma ve yemini kabul etmemeleri. Natuchuaclar İngilizleri ortamı karıştırmakla suçlarlar ve antlaşmaya ve yemine katılmak istemezler. Ancak, diğer Adige eyaletlerinin protesto­ları sonucu bu karara katılmak zorunda kalırlar ve ant içerler.

 

1838

Büyük Kabardey bölgesi köylülerinin, başlarında Karden olmak üzere bağımsızlık isteği ile ayaklanmaları.

 

Ocak 1838

Tu nehri ağzına gelen bir Osmanlı gemisinin Çerkeslerce yağmalanması. Gemide 150 Sterlin yani 1800 Gülden değerinde mal vardı.

 

28 Ocak 1837

Anapa'nın 5 mil Güney'indeki Sukva'ya gelen, Sefer Bey'in de bulunduğu geminin Rusların ateş açması sonucu batması. Gemiden kıyıya çıkarılan mallar imha edilir. Geri dönmek üzere olan 100 kişilik bir Rus birliğinin yolu Çerkeslerce kesilir. 25 Çerkes savaşçısı Ruslara saldırır. Bir subay esir alınır, bir araba ele geçirilir. İki Çerkes ölür, iki Türk yaralanır. Bir kadın çocuğu ile birlikte Ruslarca kaçırılır. Bir iki Rus askeri de ölü olarak bulunur. Daha sonra Adigelere sığınan bir Polonyalı subayın anlattığına göre Ruslar 25 ölü ve bir o kadar da yaralı bırakmışlardır

 

3 Şub.1838

Şamuz, Mensur ve Hatukuay, topladıkları 1.500 kişi ile küçük bir birlik oluştururlar. Tz'emez yakınlarında Mensur şu konuşmayı yapar: "Ruslara baskın veya talana gitmiyoruz. Çoğumuz olduğumuz yerde kalıyoruz. Bunun yerine, düşmanı zayıflatalım. Harp malzemelerini ve erzaklarını alarak buraya getirelim, toplarını, tüfeklerini alalım" der. Bu öneri büyük çoğunlukla kabul edilir.

 

Şubat 1838

5.000 Çerkes savaşçısının Kuban'a doğru yürümesi. Bu yürüyüş sırasında Kuban ırmağında buzlar çözülmeye başlar. Bu durum savaş meclisini düşündürür. Çekilişte ırmağın zorluk yaratacağı gerçeği de dikkate alınarak Kuban'ın Kuzeyine geçmeden geriye çekilirler.

 

8-9 Mart 1838

Yedi sekiz yıldan bu yana Ruslarla barış içerisinde yaşayan açık arazide oturan Çerkes halkına karşı Rusların harekete geçmesi. Bu verimli topraklarda bulunan Çerkes köylerinin karşı koyabilme güçleri hemen hemen yok gibi idi. Oysa Hatırkuay ve Jambolet ile imzalanan barış antlaşmasını bölge halkı hiç bozmamıştı. Hatta Bjedugh bölgesinden geçerek Ruslardan ganimet getiren Abedzechlerin elinden bu ganimetler alınarak Ruslara geri verilmişti.

 

10 Mart 38

Rusların, barış ilişkisi içerisinde olan bölgede saldırıya geçmeleri. General Zass (Şha Guan) aniden Hatukuay'a saldırır. Hatukuay Pşı'sı ve liderleri bir toplantı düzenleyerek bu işgalin nedenini sorarlar. Zass soğukkanlılıkla şu yanıtı verir: "Antlaşmayı imzalayanlar artık yaşamıyorlar. Bundan böyle kendilerinin Rusya'ya bağlı olduklarını, halkın sayılarak listesinin kendisine verilmesini, Abedzechlerle bütün ilişkilerini kesmeleri gerektiğini" söyler. General Zass bir kabile başkanını da Hatukuay eyaletine vali olarak atar. Halkın savaşta kırılmasını önlemek için Jambolet Beg bu yeni durumu kabullenmek zorunda kalır. General Zass el koyduğu bir filintayı Jambolet'e geri vermemekte ısrar eder. Aralarında sert tartışmalar olur. Jambolet geri dönerken Nogay ve Kazakların pususuna düşer, ağır yaralanır, kendi arzusu ile Abedzech bölgesine götürülür. Bir gün sonra da yaşamını yitirir. Zass bu tutarsız hareketleri nedeni ile Petersburg'a geri çağırılır. Ancak yine de rütbe ve makamını korur.

 

15 Mart 38

Bjedughlar Hatukuayların başına gelenleri görünce Abedzechlerle sığınmak isterler. Abedzechler bu isteğe şöyle yanıt verirler: "Amacımız, davamız aynı, sizlerle kardeşiz. Topraklarımız ve başkaca neyimiz varsa sizlerle paylaşıyoruz."

 

20 Mart 38

Deliliği ve acımasızlığı ile ünlü General Zass, Şegeray bölgesine girmek ister. Yakalanan Çerkes nöbetçisinin derisini diri diri yüzdürür. Daha sonra Şhaguaşe'den Abedzech bölgesine beklenmedik bir saldırı düzenler. Birkaç yüz hayvan ile savunmasız 12 çobanı beraberinde götürür.

 

28 Mart 1838

Çopsın Kalesinin Çerkeslerce kuşatılması. Bu savaşlarda Çerkeslerden iki kişi yaralanır. Bir Çerkes soylusu da ölür. Zaziko'nun ikinci oğlunun bacakları top atışından kopar.

 

31 Mart 1838

On beş yaşındaki bir Çerkes genci Nejağub'dan yüzerek Jelentz'ik'e gelir. Limanda demirli olan Rus gemisinin arkasındaki eşya yüklü mavnanın bağını keser ve yüzdürerek tek başına Nejağub'a getirir.

 

21 Nisan 1838

Mamai ovasında 400-500 kişinin katıldığı kurultay da cephane ve silah almak için para toplanmasına karar verilir. Bu iş için ayrıca Polonyalı (desertör ya da savaş tutsaklarından) askerlerden yardım istenmesine karar verilir.
 

Rus ordusunda General rütbesi ile görev yapan bir Abhaz Bey'i Paskalya yortusundan sonra Rusların Çerkesya kıyılarına asker yığacaklarını ve hazırlıklı olmalarını bildirir.

 

23 Nisan 1838

Şase'de 6 Rus gemisinin demir atması. Daha sonra 15 gemi daha gelir.

Çerkes halkı savaş hazırlığına başlar.

 

24 Nisan 1838

Çerkesya kıyılarının Rus gemilerinden topa tutulması

 

25 Nisan 1838

Mamai kıyılarında 30 gemiden oluşan Rus do­nanması beklemektedir. Sabah saat sekizde top ateşi ile savaş başlar. Ruslar top atışından sonra karaya asker çıkartmaya başlarlar. 300 kadar Çerkes savaşçısı nehirden yüzerek yaklaşırlar. Kılıçları ile Rus askerlerinin arasına dalarlar. 15 asker öldürüp 20 askeri de esir alırlar. 3 top ele geçirirler. Ancak savaşçı ve silah üstünlüğüne sahip olan Ruslar toprak kazanırlar. 70 kadar Çerkes yaşamını yitirir. Bu ölüleri oracıkta toprağa verirler. Bu arada savaşı sürdüren Çerkeslerin sayısı 300-400'ü bulur. 8.000 Rus askeri karaya çıkar ve vadiyi tutarlar. Bu arada Besleney bölgesinden de Rus birliklerinin hareket ettiği haberi duyulur.

 

Mayıs 1838

Bjedugh Bey'e Pşık'uy'un tedavi gördüğü Rus hastanesinde ölmesi. Pşik'uy'un ölüşü zehirlendiği şüphesini yaratıyordu.

 

3 Mayıs 1838

Şase'ye çıkartma yapan ordu komutanının Çerkeslere mektup göndererek barış antlaşması istemesi.

Bu dönemde Rus ordusunda görev yapan her Abhaz ve Gürcüye günde 30 Piaster yani 6 şilin öde­nirken, Rusların ayda 30 Piaster aldıkları kaydedilmektedir.

 

5 Mayıs 1838

3 Mayıs'ta Rus generali'nin yazdığı mektuba cevap vermek için 200 kişilik bir kurultay toplanır. J. Stanislaus Bell'e cevap yazma yetkisi tanınır. Bell'in yazdığı cevap herkesçe kabul edilir. Bell halkın barış istemediğini, savaş istediğini yazar. Böylece Çerkes halkının ve Çerkes vatanının kaderi yine İngiliz çıkarlarına emanet edilir. (Bugün bile bu tür davranışlar yok mudur?)
 

Ruslara 3 veya 4 ayrı noktadan baskın yapılması kararlaştırılır. Baskın haberini alan Ruslar Gürcü kuvvetlerini ön safa, kendi güçlerini ikinci sıraya koyarak saldırıyı bekler. 200 kadar Çerkes savaşçısı kılıç ve kamalarla saldırıyı başlatırlar, Gürcüler ve Ruslar geri çekilirler. Her iki taraf 40-50 kadar ölü verirler. Birçok Gürcü tüfeği ve tabancası ele geçirilir.

 

11 Mayıs 1838

Anapa yakınlarında kurulan bir Rus kalesinin ele geçirilmesi. Kaledeki askerler esir alınır. Ayrıca üç top ve cephane ele geçirilir. 25 Nisan'da Kuban'dan hareket ettiği bildirilen Rus birlikleri yerlerinde kalırlar. General Zass, Şhaguaşe suyunu geçerek Abedzech bölgesine saldırır.
Abedzechler derhal ve şiddetle karşı koyarlar. Rus birlikleri bozguna uğrayarak çekilir. Abedzechler nefes aldırtmamacasına düşmanı izler. Abedzech kılıcından kurtulanlar Şhaguaşe ırmağında boğulur. Rus birliklerinden çok az sayıda asker canını kurtarabilir.

 
1.Bölüm         2.Bölüm         3.Bölüm         4.Bölüm