Mayıs 1840
Çerkeslerin arka arkaya gösterdikleri bu başarılardan
Çar telaşlanır ve Besarabya'daki askerlerini gemilerle
Çerkesya sınırlarına taşır.
Sebastopol’da
olağanüstü harp meclisini toplar. Bu toplantıya General
Vorontzoff, Menşikoff, Rayevski ve Lazaroff katılırlar.
Haziran 1840
Çerkeslerce yakılan Tuapse Kalesinin Ruslar tarafından
yeniden kurulması.
1841
Bu yıl
içerisinde Çerkesya'da hiçbir askeri harekete
girişilmemiştir. Ancak Çerkesya'da baş gösteren veba
hastalığı çok sayıda Çerkes'in yaşamını yitirmesine
neden olmuştur.
1841-1899
Kabardey
Prensi ve yazarı Hatokşokue Gazi'nin yaşadığı dönem.
İlkbahar 1842
Çerkesya
kıyılarına yanaşan dört ticaret gemisinin Ruslarca
batırılması. Bu arada Anapa yakınındaki küçük bir kale
kuşatılır. Ancak, alınamaz. Kuşatmada Adigeler iki top
kaybederler.
1842
Abun
kalesine saldırı ve kalenin alınması. Askerlerin
kılıçtan geçirilmesi.
Çopsın
Kalesine çok kurnazca bir planla saldıran Çerkesler
kaleyi ele geçirirler. Kale, iki topçu taburu, özel
eğitim görmüş küçük bir kazak birliği ve 30 topla
korunuyordu. Vana kabilesinden (Negepsicho’da yaşayan)
Y. Tousiok komutasında 10 bin savaşçı Kubat'tan hareket
ederler. (Çepsun yakınlarında bir ırmak) Zazi Ali ve
Zazi Mehmet'te komutanlar arasındadır. Sapte kalesinden
Tzako'nun da katılmasıyla yapılan saldırıda kale ele
geçirilir. Bu baskın haberi daha önce casuslar kanalı
ile Ruslara duyurulduğundan Çerkesler 1500 kayıp
verirler. Rusların Çerkesya kıyılarındaki kontrollerini
sıklaştırması. Bu ablukaya rağmen 150 yabancı gemi
Çerkesya'ya gelip gider. Şeyh Şamil'in ilk kez Naib'i
Hacı Mehmet'i
Abedzechlere göndermesi. Şamil naibi aracılığı ile
Abedzechleri İslam dinine davet eder. Çerkes örf ve
geleneklerini hiçe sayarak şeriat kurallarını
tatbike kalkışınca Abedzechleri kızdırır. Hacı Mehmet
zehirlenerek öldürülür.
Mayıs 1843
Kuban'da
oturan Adigeler yeniden savaşa başlarlar. Ancak, bu ay
içerisinde uğradıkları mağlubiyetlerle savaşlarda
duraklama olur.
1250
Çerkes liderinin (Thamade) imzaladığı bir
dilekçenin İngiltere Kraliçesine gönderilmesi. Dilekçede
İngilizlerden yardım istenmekte, aynı zamanda Adigey'e
İngiliz askerlerinin gönderilmesi talep edilmektedir.
Bu
sıralarda, Kuban'ın Kuzey’inde 117 000, Güney
Kafkasya'da ise
75-80.000 asker (Çar askeri) beklemektedir
Yaz 1843
Şeyh
Şamil'in naibi Ahverdi Mohaman'ın Kabardey'de
Cherzurdsen köyüne akın düzenler. Ancak başarılı olamaz
ve köylülerce öldürülür.
1843
Nogume
Şora Bekmırza'nın "Adige Halkının Tarihi" adlı eserini
bitirmesi.
1844
Rus
Tümgenerali Sabudzki'nin kayınvalidesi Çerkeslerce
kaçırılır ve 12 aylık bir tutsaklıktan sonra serbest
bırakılır. Vatanına dönen kadın Çerkeslerin kendisine
çok iyi davrandıklarını her yerde anlatır. Çerkeslerin
uygarlıktan uzak, barbar olarak dünyaya tanıtmaya
çalışan Çar ve hükümeti bu kadının açıklamaları
karşısında çok zor durumda kalırlar.
1844
İstanbul'daki Rus büyükelçisinin Kont Budberg'e yazdığı
gizli mektupta şöyle demektedir: "Sultan ve büyük vezir
(sadrazam) Çerkesya ile insan ticaretinin
yasaklanmasından memnun değillerdir. Türkler,
Kafkasya'dan kadın esir satın alamadıklarını, hatta
Sultan'ın haremine cariye bulmakta zorluk çektiklerini,
bu nedenle öfkelendiklerini belirtmektedirler. İnsan
ticaretine yeniden müsaade edilmesinin politik yönden
faydalı olacağı" tavsiye edilmektedir
1844 (1846)
Şeyh
Şâmil 12.000 kişilik süvari gücü ile Kabardey'e akın
düzenler. Bazı Adige köyleri Şamil'i desteklerler. Şamil
açık ovada savaşmaktan çekindiği için, geriye dağlara
çekilir. Adigelerin pek çoğu Çeçenleri topraklarına
çekmek istemediklerinden savaşlarda tarafsız kalırlar.
1844
Hacı
Mehmet'in zehirlenerek ölmesinden sonra Şamil bu kez
Hacı Süleyman adındaki naibini Çerkesya'ya gönderir. O
da Hacı Mehmet'in düştüğü hataya düşer. Gelenekler
yerine şeriat kurallarını uygulamaya başlayınca
Abedzechlerce öldürülür. Başka bir söylentiye göre ise
Rusların tarafına geçtiği belirtilmiştir. Rus
bölgelerinde yayınlanan fetvaların Hacı Süleyman'a ait
olduğu sonradan anlaşılmıştır.
1844-1912
Ahmet
Mithat Hağuır'ın yaşadığı dönem. Ahmet Mithat Efendi'nin
Osmanlıca yazılmış pek çok eseri vardır. "Çerkes
Özdenleri" adlı tiyatro eseri
halkına dönük tek çalışması olmuştur.
1845
Rusya'nın Abhazya'yı tamamen ilhak etmesi.
Rus
Sosyalisti PETRASEVSKİ'nin Çerkeslerin Çarlara karşı
yürüttükleri savaşı yazıları ile desteklemesi. Bu yazar
Çerkeslerin bağımsızlık savaşını sürdürmelerini, Rus
halkının da Çerkesleri desteklemesini, Çerkesler gibi
onların da Çarlara karşı ayaklanmalarım ister.
1846-1916
Ahmet
Cavit Therchet Paşa'nın yaşadığı dönem.
İstanbul'da faaliyet gösteren "Çerkes Teavün
Cemiyeti'nin kurucularından olup, derneğin başkanlığını
da yapmıştır. Adige Alfabesini hazırlayıp
yayınlamıştır (İstanbul 1897). "Çerkes dilinin söylenişi
ve yazılışı" adlı yapıtını Arapça ve Osmanlıca
açıklamalarla 1911 yılında yayınlamıştır.
(Bu vesile ile kendisini saygı ve rahmetle anıyoruz.
B.Ö.)
1846
Hacı
Mehmet ve Hacı Süleyman'dan sonra, Şamil Naib Muhammed
Emin'i Abedzechlere gönderir. M. Emin diğer naiblerin
hatasına düşmez.
Daha akıllıca bir yol izler. İlk iki yıl sesini
çıkartmadan halkı tanımaya çalışır. Şeriat kurallarını
Abedzechlere kabul ettiremeyeceğini anlayınca, sözde
Şamil'e bağlı, gerçekte ise Adige gelenek ve
göreneklerine uyan bir yönetim sistemi kurar.
Abedzechler bu yöntemi benimserler.
Mayıs 1846
Şamil
20.000 süvari ile yine Kabardey'e saldırır. 60 Kabardey
ve 20 Kazak köyünü yağmalayıp yerle bir eder.
1848
Sefer
Bey'in Osmanlılarca Çerkesya'nın Başkomutanı olarak
kabul edilmesi ve bu nedenle M. Emin ile aralarının
açılması.
18 Mart 1848
İngiliz
Parlamentosunda Çerkesya üzerinde görüşme ve
tartışmaların açılması. Bu görüşmelerde Parlamenter M.
Austey "İngiltere Hükümeti'nin politik amaçları uğruna,
Çerkesya'yı Rusya'ya peşkeş çektiğini" söyleyerek Lord
Parlerston'u ağır bir dille suçlar.
Ekim 1848
Abedzech'te Pşeha nehri kenarında, M. Emin'in kendisinin
Şamil'in naibi olduğunu ilan etmesi. Görünüşte Şamil'e
bağlı, gerçekte ise Abedzech halk meclisine bağlı,
geleneklere göre yönetilen bir idare kurması.
Nisan
1848
[BG1]
Shapsugh
Çerkeslerin İslam dinini kabul etmemekte
direnmektedirler. M. Emin Psikups nehri kıyılarına
gelerek, tüm inananların Shapsughlara karşı cihada
katılmasını ister. 2000'e yakın Abedzech bu çağrıya
uyar. 1000 kadar Shapsugh da bunlara katılır. Bu gruba
24 Nisan’da 3.000 kişi daha katılarak sayıları 6.000'e
yükselir.
Dogai
nehri kıyısında yapılan bu kardeş kavgasında M. Emin'in
savaşçıları çoğunlukta olmalarına rağmen geri çekilmek
zorunda kalırlar. 26 Nisan'da ise İslamiyet'i kabul
etmeyen Shapsughlar bozguna uğratılırlar. Her iki taraf
da 500'e yakın ölü verilir (Ne ilginçtir ki, iki tarafın
komutanları Adige kökenli değildi, Sefer Bey Tatar, M.
Emin ise Dağıstan kökenli idiler. B.Ö.) Naib savaşa
devamla Ubın, Azıps, Il, Hopl, Ançır ve Boğandır
nehirleri kıyılarında 25.000 savaşçıyı komutası altında
toplar. Daha sonra Natuchuac bölgesine girer, onları da
kendisine bağlar, Anapa ve Sucuk kalelerine saldırır.
Ancak başarılı olamaz. Natuchuac da mahkemeler kurar.
Adamlarına Hanoktz'ık unvanını verir. Zapt ettiği
Shapsugh eyaletini üç idari bölgeye ayırır. Abın, Ançır
ve Ubın. Aynı şekilde Abedzech eyaletini de beş idari
bölgeye ayırır. Psikups, Psiş, Pşaha, Şafguaç ve
Bzedach. Halktan vergi toplanır.
1849
21
yaşındaki Polonyalı genç subayın Çerkeslerin bağımsızlık
savaşına ilgi duyarak Adigey'e gelmek istemesi,
Avrupa'da büyük ilgi uyandırması. Bu olay Çerkeslere ve
Çerkesya'ya büyük bir ilgi duyulmasına neden olur.
Eylül-Kasım
Dağlarda
yaşayan Shapsughlar istemedikleri halde kardeş kanının
dökülmesini önlemek için M. Emin'e katılırlar. Ancak
yine de İslam dinini kabul etmezler. Bu Shapsugh bölgesi
de üç idari bölgeye ayrılır:
Pşad-Mezıb, Şapsuch ve Toabs.
1849-1850
Wubıhlar
da kardeş kanı akıtmamak için M. Emin'e katılırlar.
Ancak Dağ Shapsughları gibi Wubıhlar da İslam dinini
kabul etmezler.
1849
Polonyalı Kaptan Gordon'un Şamil'e gitmek üzere Wubıh
bölgesine çıkması. Hacı Granduk kölesi ve Gordon
birlikte ava çıkarlar. Avda Gordon kayıp olur. Yapılan
araştırmalar sonucu Gordon'un cesedi bulunur. Köle de
kayıplara karışır. Geranduko büyük bir olasılıkla
kölesine Gordon'u öldürtür ve kölesini de ödüllendirerek
ona özgürlüğünü verir.
1850
Rusların
Çerkesya kıyılarına uyguladıkları ablukayı gevşetmeleri
üzerine İstanbul'a kaçmış olan Verkler (soylular)
yurtlarına geri dönerler. Ellerinde fermanlarla halkı
Sultana bağlamaya çalışırlar. M. Emin'i padişah düşmanı
ilan ederek onunla mücadele etmeye başlarlar. Böylece M.
Emin tarafından kurulan birlik, Padişah'ın maşası haline
gelen Verkler tarafından bozulur. M. Emin'e gönülsüz bir
şekilde bağlanmış olan Shapsughlar ve Wubıhlar derhal
ondan koparlar. Cami ve mescitlerini yakıp, yıkarlar.
Yeniden haçlarını dikerler. Ancak, bu hareketlere
önderlik eden birkaç vatan haini Abedzech bölgesinde
başarı gösteremezler. "Biz ne sultan, ne de başkasını
tanırız. Tanıdığımız tek şey ABEDZECH ÜLKESİ VE
HALKIDIR" diyerek Verkleri Abedzech ülkesinden kovarlar.
Kafkasya'dan ayrılan Tatar Muhacirlerinin Eskişehir
yörelerine göç etmeleri.
Savunmasız ve silahsız Çerkes köylerinin Kazaklar
tarafından yakılıp yıkılması.
1 Ocak 1851
Nalçik'te ilk kez Çerkes Okulu'nun açılması.
Nisan 1851
M. Emin
30.000 civarında asker toplayıp Batı Çerkesya'nın yeniden
tek hakimi haline gelmesi.
11 Şubat 1852
Rus
orduları başkomutanlığınca Rus taraftarı olmayan
Çerkeslerin dış ülkelere seyahatlerinin yasaklanması.
1853
Sefer
Bey Anapa'da yüz topçu ile birkaç top bırakır.
İstanbul'a yazdığı mektupta M. Emin'in planlarını
bozduğunu belirtir. Öte yandan Çerkes halkına da
Sultan'ı dinlemelerini, kendisine ve İslam’a
güvenmelerini duyurur. Bu arada Sefer Bey İngiliz,
Osmanlı ve Fransız tacirlerine komisyonculuk yaparak
yüklüce bir servet kazanır.
Serdarı
Ekrem Ömer Paşa'nın Sohum'a gelmesi. Paşa'yı bazı Çerkes
thamadeleri ve M. Emin ziyarete giderler. Serdarı
Ekrem, daha çok Sefer Paşa'ya ilgi gösterir ve onunla
konuşur. Ayrıca Wubıh Verklerine güvendiklerini
belirtirler. Sefer Bey'den kuvvetli bir askeri birlik
isterler. Sefer Bey oğlu ve yedi süvari, Wubıh soylusu
Geranduko Brakok İsmail'de 11 atlısı ile gelirler. Bu
durum Osmanlıların yanlış politikasının sonucudur.
Osmanlılar hatalarını anlamazlar ve sonuna kadar Sefer
Bey'i desteklerler.
Çerkesya'da Genel Kurultay'ın toplanması. Bu genel
kurulda Çerkeslerin yalnız kaldıkları açıkça belli olur.
Başka çıkar bir yol da bulamadıklarından başlarında M.
Emin olmak üzere 260 kişilik bir heyet yardım isteği ile
İstanbul'a gider.
Batı
Çerkesleri bu yıllarda politik ve askeri yönden üç
gruba ayrılmış durumdadırlar:
1.
Abedzechler, çoğunlukla M. Emin'e bağlıdırlar.
2.
Shapsughlar:
a) M. Emin'i destekleyen bir azınlık,
b)
Sefer Bey'e bağlı olanlar,
c) Ne M. Emin'i ne de Sefer
Bey'i isteyenler,
d) Ne İstanbul'dan, ne de
Dağıstan'dan gelen dini istiyoruz, diyenler.
3.
Wubıhlar.
Wubıhlar
bu saydığımız grupların politikalarım hiç
istemiyorlardı. Sultanla olan ilişkilerinin bozulmasını,
aralarının açılmasını, İslam dinini kabul etmedikleri
halde istemiyorlardı. Onlar ticari çıkarlarını
düşünüyorlardı.
Mustafa
Paşa ve Sefer Bey'in Natuhuac bölgesinde bir Kurultay
düzenlemeleri. Bu toplantıya Shapsugh ve Wubıh
eyaletlerinden de birkaç temsilci katılmasına rağmen
Abedzechlerden kimse katılmaz.
Daha
önceleri köle olarak İstanbul'a satılıp Behset adını
alarak Paşalık rütbesine kadar yükselen Behset Paşa'nın,
Reşit Paşa'nın ısrarı ile Wubıhların valisi unvanı ile
Çerkesya'ya gönderilmesi. Kökeni bir köle ailesinden
gelen Behset Paşa için Wubıhlar alaycı bir tutum
izlerler. "Sen önce halen köle olan kardeşlerinin
özgürlüğünü satın al, ve onları kölelikten kurtar. Sonra
söz söylemeye hakkın olsun." diyerek onu dinlemezler. O
da kardeşlerini satın alıp özgürlüklerine kavuşturur ve
İstanbul'a döner.
Mustafa
Paşa ve Sefer Bey'in komutalarındaki 2000 Türk askeri ve
dört top alarak Shapsugh bölgelerinden geçip Abedzech
eyalet sınırlarına kadar gelmeleri ve orada beklemeleri. Çerkesler bu iki paşa ile alay ederler. "Ruslar bunları
görseler, gülmekten yere yıkılırlar..." diyerek
Türkleşmiş bu iki paşa ile alay ederler. Onlara acı ve
nefretle bakarlar. Emirlerindeki Osmanlı askerlerine de
acırlar. Paşalar M. Emin ile görüşmek isterler. M. Emin
hastalığını ileri sürerek görüşmek istemez. Oysa üç
saat ileride askerlerinin başında bulunmaktadır. İki
Paşa M. Emin'e tutsak olup gülünç düşmekten korktukları
için askerlerini acele toplayıp geldikleri yere
dönerler.
Bu
dönemde Osmanlı yönetimi Adigelerin yavaş yavaş islam
dinine girmelerine memnun olmaktadır. Böylece
Çerkesleri kolayca kendi yönetimleri altına
alabileceklerine inanmaktadırlar. M. Emin'in
başarılarına sevinmelerine rağmen ayrıca da bu
başarılardan endişe duymaktadırlar. Çünkü M. Emin
Sultanın adını hiç kullanmıyordu. Bu endişeden
kaynaklanan bir yaklaşımla Zanoğlu Sefer Bey Çerkesya'ya
genel vali olarak gönderilir. Sefer Bey 1813-1815 Platov Savaşı'na Ruslarla birlikte gönüllü müslüman
birlikleri kurarak katılmıştı. Bu birliklerde Adigeler
yoktu. Daha sonra Anapa'da Osmanlı yönetimine girerek
Paşalık unvanını almıştır. Theophil Lapinsky'e göre
Çerkes olmayıp Tatar kökenlidir. Sultana bir ayda 100.000
savaşçı toplayabileceği sözünü verir. Yanına verilen
2.000 Osmanlı askeri ile Sohumkale'ye gider. 4.000 Adige
askeri için yiyecek, silah ve giysi isteğini İstanbul'a
bildirir. Ayrıca 12 top ister, bu istek yerine
getirilir. Ancak kendisine bağlı, emirlerine uyan dört Çerkes askeri bulamaz. Müşir Mustafa Paşa da bu iş için
ayrılan 2.000.000 Piyaster'i cebine indirir. Müşir
Mustafa Paşa Rusların terk ettiği Sohum Kalesi'ne gelir.
Sefer Bey'i yanına çağırtır. Sefer Bey beceriksizliğini
örtebilmek için elindeki silahları Batum'a gönderir.
Sefer
Bey Verkleri (soylu) M. Emin'e karşı kışkırtır, onlara
eski hak ve statülerini vermeye kalkar. Ancak dost
yerine düşman kazanır ve bir başarı sağlayamaz.
Sefer
Bey'in Sohum Kale'den Mirimiran unvanı ile tayin
edilmesi, aynı zamanda Shapsugh eyaletinde ticaret yapan
bir Türk tüccar da Shapsugh eyaleti valisi olarak atanır.
Fethi
Paşa divanda, Zanıko Sefer Bey ve Behçet Paşa'nın
Çerkesya'ya gönderilmelerinin hatalı olduğunu söyleyip,
sakıncalarını anlatır. Bunların yerine M. Emin'e
Müşirlik unvanı verilmesinin daha akıllıca olacağını
savunur. Ancak yukarıda da açıklandığı gibi Sultanın
adını hiç anmayan bir kişi için böyle bir unvan
verilmesi reddedilir.
Anapa ve
Soğucak arasında 20.000 asker Osmanlı paşalarının
çağrısına uyup toplanırlar ve 14 gün beklerler.
Paşalardan bir haber gelmeyince dağılırlar, geride 2.000
asker kalır. Bunlar da Kuban Nehri kıyısında bir süre
gidip gelirler, arada Rus mevzilerini top ateşine
tutarlar. Çerkesler bunlarla alay ederler. Hatta
Ruslarda gülerler. Bu askerler Rusları Kafkasya'dan
kovdukları haberini İstanbul'a gönderirler. Müşir
Mustafa Paşa da M. Emin'in haydut, Çerkeslerin ise
yaramaz bir halk olduğunu İstanbul hükümetine bildirir.
25 Şubat 1853
Fransız
ve İngilizler Çerkeslerden Kırım harbi için 12.000
süvari istemeleri. Çerkesler "Açık arazide savaşmayı
bilmedikleri" şeklinde akıllıca bir gerekçe ile
istenilen askerleri vermezler. Ancak daha sonra yapılan
antlaşmalarda, Fransızlar Çerkeslerin bu davranışını
bahane ederek Çerkeslerin geleceğini Rusların insafına
bırakırlar.
1854-1936
Ünlü
Fabl ve öykü yazan Paç'e Beçmırza'nın yaşadığı dönem.
1854
General
Miljutin Çar Nicolas'e Kafkasya'yı fetih planları
sunması. Bu fetih planları Çar II Alexander tarafından
kabul edilir.
1854-1856
Osmanlılar ve İngilizler bu tarihe dek vaat ettikleri
yardımı yapmamışlardır. Kırım kuşatması ile dolaylı da
olsa ilk defa sözlerinde durmuş oluyorlardı.
1854
Abin
Irmağı kıyısındaki iki muhafazanın Ruslarca
boşaltılması.
Polonya
kökenli Theophil Lapinski'nin (Tevfik Bey) Polonyalı
Graf Zamoiski ile birlikte Çerkesya'ya gitmek arzusu
ile İstanbul'a gelmeleri.
Ocak 1854
Fransız
ve İngiliz donanmalarının Karadeniz'e girmesi. Donanma
kıyı boyundaki Rus kalelerini bombalar. Fransızları bu
Karadeniz harekatında
Çerkesleri desteklerler.
Nisan 1854
Taman-Daryal
arasındaki Rus birliklerinin sayısı şöyledir:
83.000
piyade, 21.200 süvari, 208 top ve 5.200 topçu askeri.
Tüm
Kafkasya'da ise 300.000'e yakın asker ve 600 top
bulunmakta idi.
24 Nisan 1854
Rus
hizmetinde çalışan Abhaz beylerinden General Serbesidze'nin Çar’dan kopması, Sohum-Kale' yi kuşatarak
geri alması.
Osmanlı
yönetiminin, Kafkasya'ya gidebilmesi için Graf
Zamoiski'ye önce kendi hizmetine girmesini önermesi.
Çerkesya'ya gidebilmek için başka çıkar yol bulamayan Zamoiski zorunlu olarak bu öneriyi kabul etmiştir.
1855
Şecem ve
Chulmask'da yaşayan Adige köylülerinin ayaklanması.
Çar
yönetimince Batı Avrupa'dan Karadeniz'e 400 bin askerin
gönderilmesi.
Kafkasya'dan Osmanlı'ya ikinci göç dalgası. Çoğunluk
Karaçay ve Tatar’lardan oluşmak üzere 1855 ile 1864
arasında 80.000 kadar Kafkaslının göç ettiği
anlaşılmaktadır.
1855-1917
Mehmet
Şemsettin Tlepseriko Paşa'nın yaşadığı dönem. Tlepseriko
Paşa Çerkes Teavün Dil Encümeni'nde görev almış, Guaze
gazetesinde yazıları yayınlanmıştır. Ayrıca "Çerkes
Hatti ya da Hatti Umumisi" adlı bir de yapıtı
bulunmaktadır.
30 Mart 1856
Kırım
Harbinin sona ermesi. İngilizlerce Çerkesler için
istenilen haklar, III. Napolyon'un "İstediğimiz süvari
birliklerini vermediler" gerekçesi ile gösterdiği
ilgisizlik, ayrıca Osmanlıların ilgisizliği sonucu,
konferansta Çerkeslerin aleyhine döner. Böylece Fransız
ve Osmanlı devletlerinin ilgisizliği sonucu Çerkesya
Rus Çarlığı'nın istilasına terk edilir. Kırım savaşının
başarısı Fransızların savaşa girmesi ile sağlanabildiği
için Fransızların sözü daha geçerli olmuştur.
Paris
Antlaşması sırasında Osmanlı başdelegesinin "Kuzey
Karadeniz ve Kafkasya ile ilgili hiçbir politik
meseleleri olmadığı’nı açıklaması üzerine Osmanlı
Delegesinin bu sözlerinin İngiliz delegelerince
protesto edilmesi ve Osmanlı delegelerinin uyarılması.
General
Kosloffski'nin Kuban bölgesi komutanlığına getirilmesi
ve Psebayefskoya kalesine yerleştirilmesi. Aldığı
önlemlerle Çerkeslerin Rus köylerine yaptığı baskınları
önlemiştir.
General
Miljutin Kuzey Kafkasya'daki askeri birlikleri beş
kısma ayırır:
1) Doğu
Kafkasya
2) Ön
Hazar Bölgesi
3) Lezgi
Kordonu
4) Batı
Kafkasya Cephesi
5) Sağ
Kafkasya Cephesi.
Bütün
birliklerin komutasının General Kosloffski'nin emrine
verilmesi. Kosloffski'de Kutais'teki General Vali Gagari'nin emrine verilir. Komutanlara askeri ve sivil
alanda her türlü hak ve yetki tanınır.
Sefer
Bey'in kışkırtması sonucu, Sefer Bey komutasında kimi
aristokrat Shapsughlarla, M. Emin komutasındaki demokrat
Abedzechlerin ikinci kez savaşmaları. Ve böylece kardeş
kanının yeniden akıtılması.
Anapa
kalesinin Ruslar tarafından yeniden zaptı, ve Çerkesya
kıyılarının ablukaya alınması.
Rus
süvari birliklerinin başarısızlıklarından dolayı 1/3
oranında azaltılması. Süvariler yerine topçu
birliklerinin iki katına çıkarılması.
İsmail
Paşa'nın (babası Laz, annesi Çerkes) haremdeki kadın ve
kızlardan "vatana yardım" adı altında para toplaması.
600 kese altın toplayıp İsmail Paşa'ya verilir. İsmail
Paşa ayrıca İstanbul'da bulunan birçok Çerkes'i
toplayarak Lapinski ile tanıştırır. Daha sonra Lapinski'nin yaptığı araştırma sonucu bu şahısların
Çerkes olmayıp çoğunun, esir tüccarı olduğunu ortaya
çıkarır. Hareme cariye olarak satılanlar, vatanları
için tüm para, altın ve ziynetlerini verirken Çerkes
kökenli paşa ve generaller paralarını böyle bir işten
sakınıyorlardı.
Çerkesya'ya gidip Çar'a karşı savaşmak isteyen Polonya
birliklerine Osmanlı Hükümetince izin verilmemesi.
General Zamoiski beraberinde getirdiği 100 çift çizme,
100 çift ayakkabı, 100 pantolon, yün battaniyeler,
gömlekler, altı çadır, iki sandık cephane ve dört adet
tabancayı general Lapinski'ye verir.
Lapinski
Çerkeslerden topladığı para ile beş top, 1 cephane
arabası, 24 balta, 12 kürek, 12 krampen, 12 sac, 2.500
kg kurşun, 5.000 kg demir, 1.500 kg barut alır. Bir
demirci ile de anlaşır. Bir İngiliz kaptanı ile 1000
İngiliz lirası karşılığında, 1 Mart 1856'da Çerkesya'ya
hareket etmek üzere anlaşır.
8 Şubat 1856
İsmail
Paşa Lapinski'nin evine gelerek Rusların yaptıkları
çalışmalardan haberdar olduklarını, devlete bir
protesto mektubu verdiklerini söyler. Silah yüklü
gemiler, hemen Büyükdere limanına giderler. Osmanlı
polislerince İstanbul limanı abluka altına alınıp
aranır, ancak silah yüklü herhangi bir gemiye
rastlanamaz.
19 Şubat 1856
Theodor
Lapinski Çerkesya'ya gitmek için acele eder, 4 Polonyalı
subay ve 72 Polonyalı asker ile Büyükdere limanında
demirli olan gemiye çıkar. Ismarlanan silahları getirip
gelmeleri içinde arkada, İsmail Paşa'nın yanında 10
Polonyalı subay ile 120 asker bırakır.
20 Şubat 1856
İsmail
Paşa ve yanındaki askerler, istenen silah ve savaş
malzemesinden daha az bir mühimmat ile gelirler; 70
teçhizat parçası, (ısmarlanan ise 200 adet idi), 4
tüfek, 20 kılıç, 1 çadır, Loofes, yiyecek olarak da kuru
peksimet ve zeytin getirirler. Lapinski bu duruma
sinirlenir ve Çerkesya'ya gitmemeye karar verir. İsmail
Paşa Lapinski'nin ayaklarına kapanıp ağlar ve muhakkak
gitmesini ister, sonuçta Lapinski'nin istediği bütün
silahları getirir.
23 Şubat 1856
Bugün
saat 11'de Polonyalıların Çerkesya'ya yardım edeceği
haberi İstanbul'daki Rus temsilcilerine ulaşır. Aynı
gün saat 13'de bir Buharlı Rus gemisi bu haberi Rusya'ya
ulaştırmak için İstanbul'dan Odessa'ya hareket eder.
24 Şubat 1856
Lapinski
ve arkadaşları sabah saat 10:00 sıralarında Sinop'a
ulaşırlar, aynı gün saat 19.00'da Sinop'tan hareket
ederler.
24 Şubat 1856
Osmanlı
hükümeti Polonyalıların Çerkesya'ya yardım edeceği
haberini almaları üzerine bu hareketi durdurmak için
Emniyet güçlerine emir verir. Bu emrin emniyete
gönderildiği haberi alınır alınmaz, Büyükdere de
bekleyen gemi saat 8.00'de demir alır.
25 Şubat 1856
Lapinski
ve arkadaşları saat 10:00'da Sinop'a ulaşır. Akşam saat
19:00’da da Sinop'tan yeniden hareket ederler.
27 Şubat 1856
Lapinski
ve arkadaşlarını götüren İngiliz gemisi saat 6:00'da
Tuapse'ye ulaşır. Çerkesler Polonyalılara pek
güvenmezler. Ancak İstanbul'dan Polonyalılarla birlikte
gelen Shapsugh Hacı Boreko Polonyalıların iyi niyetli
olduklarını ve yardıma geldiklerini anlatarak Çerkesleri
ikna etmeye çalışır.
28 Şubat 1856
Vardan'dan birkaç Wubıh, İsmail Paşa'nın dostu Verk Hacı
Gerandiko ile Brokok İsmail Lapinski' yi ziyarete
gelirler. Shapsughlar bu durumdan memnun olmazlar.
Durumu çok çabuk kavrayan Lapinski thamadeleri
toplayarak sorar: "Shapsughlara mı gideyim, yoksa burada
mı kalayım?" der. Wubıhlar bu iki Verk'i çok ağır bir
şekilde suçlarlar, onların hain ve iki yüzlü olduğunu,
hem Osmanlı hem de Rus ajanı olabileceklerini, para
karşılığında vatanlarını bile satabileceklerini
söylerler. Lapinski İstanbul'da yaptığı soruşturma
sırasında da bu iki Wubıh beyinden sakınması şeklinde
tavsiye aldığını belirtmektedir.
3 Mart 1856
Lapinski'nin iki top atışı ile Rus çıkartmasını
durdurması. Çerkesler hemen Lapinski'nin yardımına
koşarlar. Lapinski anılarında "müslüman olmadıkları,
sultanın adamı olmadıklarının anlaşılması üzerine
Adigelerin sevinçten bayram yaptıklarını,
Polonyalıların sevinçle karşılandıklarını, bu sıralarda
Tuapse'de ne cami ne de İmama rastladıklarını" günlük
olarak yazmıştır.
4 Mart 1856
Lapinski
Zaniko ve M. Emin'e görüşmek üzere haber göndermesi
Sefer Bey görüşmeye hemen gelir. M. Emin ise Abedzech
sınırlarında Rus askeri tehdidi bulunduğu gerekçesi ile
yerinden ayrılmaz. Aslında Wubıh soyluları Lapinski
aleyhine kötü propaganda yaparak M. Emin'i kuşkuya
düşürmüşlerdir.
Mart 1856
Shapsughların KOBLI soyundan Arslankeri arasında aşağıdaki
ilginç tarihi konuşma geçmiştir. "Siz, bütün müslüman ve
Hıristiyanlar, tek bir tanrıdan söz eden sizleri anlamak
hem çok zor, hem de siz bu iddialarınızla
yanılmaktasınız. Gözlerimizin gördüğü hiçbir şey
yeryüzünde tek değildir. Aksine pek çoktur. Çeşitlidir.
Nasıl olur da bu kadar çok çeşitlinin içinden birisi,
tek ve en kudretli olduğunu iddia edebiliyor, kendini bu
çokluklardan ayırabiliyor? Bizim çok tanrılarımız
varken her şey daha iyi ve düzenli idi. Çünkü her
tanrının görevi ayrı ve belli idi. Su, ateş, ormanlar,
dağlar, insanların ve hayvanların tanrıları. Hepsi ayrı
ayrı idi. Tek bir tanrı nasıl oluyor da dünyamızda
sayılamayacak kadar çok sorunların üstesinden
gelebiliyor? Bu tek tanrı adına daha önceleri Türkler
gelerek bizi boyundurukları altına almaya kalktılar.
Daha sonra yine bu tek tanrı adına Ruslar gelerek bizi
köleleştirmek istediler. Osmanlılar bizi tek bir tanrı
adına, yine aynı tek bir tanrı adına köleleştirmek
isteyen Ruslara karşı savaşa çağırıyorlar, yine Ruslar
bu tek tanrı adına müslümanları. Müslümanlar da
Hıristiyanları öldürüyorlar.
Nerede
bu olaylardaki GERÇEK!
Söyler
misiniz? Sizler de aynı tek bir tanrı adına, ama daha
değişik bir tanrı, Türklerinkinden ve Ruslarınkinden de
daha başka bir tek tanrı adına (Sizlerin de bizlerden ne
İstediğinizi zamanı gelince görecek ve anlayacağız.)
bizlerle birlikte tek bir tanrıya karşı savaşmak
istiyorsunuz...
Ne tuhaf
değil mi?"
Lapinski
düşüncenin yalnızca Kobli Aslamkeri'nin düşüncesi
olmadığını, Tuapse yöresindeki Çerkeslerin hepsinin
böyle düşündüklerini hatıralarında yazmakladır.
17-18 Mart
Zanıko
Sefer Bey'in Tuapse'ye gelerek, M. Emin' in birkaç bin
savaşçı ile Tuapse'ye baskına geldiğini söylemesi.
Sefer Bey bu haberini doğrulatmak için daha önce
planladığı oyunla, Tuapse' ye birkaç el ateş açtırır.
Tuapse'den ateşle cevap verilince karşı taraf hemen
ateşi kesip yok olurlar.
19 Mart
Zanıko
Sefer'in Natuhuac bölgesinden gelen habere göre, Çar
askeri birliklerinin Kuban'da askeri yığınak yapmaları.
20 Mart
Lapinski
M. Emin'e haber göndererek kendisi ile Tuapse'de
görüşmek istediğini bildirir. Bu davete M. Emin karşılık
vermez. Kabardey sınırına gider. Eğer Lapinski
Abedzech eyaletine gelecek olursa iyi karşılanması için
de haber bırakır.
26 Mart
Adigey
topraklarını daha iyi tanıyabilmek için Lapinski'nin
Mezıbe'ye gitmesi.
1 Nisan 1856
Lapinski'nin Cubo'da Zaziko Ali'yi ziyaret etmesi.
Orada kendisine 57 sandık tüfek ve 81 fıçı barut
verilir.
5 Nisan 1856
Jelentz'ik üzerinden Doba ve Abın'dan geçerek
Lapinski'nin Şipsochur'a hareket etmesi.
16 Nisan
Aberde'de konaklayan Lapinski ve askerlerine bazı
Shapsugh thamadeleri ziyarete gelirler. Sefer Bey ve
Stankiviç Şipsur'dan haber gönderirler. Bu habere göre,
Ruslar, Kuban Nehrinin Atekuma Nehri ile birleştiği
yerde çıkartma yapmaktadırlar. Birlikler, 6 piyade
taburu, 2 alay kazak askeri, 2 batarya ve 4 toplu ayrı
bir tabur, sol kanatta ise bir süvari taburundan
oluşmakta idi. Bu birliklere karşı 100 Çerkes süvarisi
ve daha sonra 600 yaya savaşçı toplanırlar. Lapinski
Şipsochur'a döner ve Natuchuaclarla bir toplantı yapar.
Aberde'den 15 askerin Sipscohur'a gönderilmesini ister.
17 Nisan
2000
Çerkes savaşçısının yanlarına iki topu da alarak
Sipsochur'dan ayrılmaları ve Atekuma'ya ulaşmaları.
Orada sayıları 3000'e kadar ulaşır. Bu askerlerin
birçoğu tanımadıkları Polonyalıların savaş şeklini savaş
yöntemlerini görmek amacıyla gelirler. 18 Nisan günü
bir savaş meclisi (Zawua Khase) toplantısı yapılır. Bu
toplantıda bütün yetki Lapinski'ye verilir. Orada
10.000 kişilik bir kuvvet beklemektedir. Lapinski
elindeki iki topu korumak için 300 kişi bırakır. 6.000
savaşçıyı da Kürt Bey'i Pharis'e bırakır (Bu Kürt Bey'i
Çerkeslere yardım etmek, onlarla birlikle Ruslara karşı
çarpışmak için Paris'ten gelmiştir) Zanıko Sefer Bey'in
oğlu, yapılan plana göre, Rusların bilmedikleri bir
vadiden geçerek saldırıya başlayacaktır, bu taktik
herkes tarafından kabul edilir. 19 Nisan tarihinde
bütün savaşçılar hazır beklemektedir. Sabah saat 7'de
herkes yerini alır, Ruslar bütün bu planlardan
habersizdirler. 12 top atışı ile birlikle Pharis Bey sol
kanattaki Rus birliklerine hücum edecektir. Linovski ve
Karabatır ise sağ kanada yüklenecektir. Beklenmedik bir
ateşle sarsılan Rus askerleri ve kazaklar atlarına
atlayarak köprüden geçip kaçarlar. Ruslar sekizinci top
atışından sonra toplanıp top atışlarına karşılık vermeye
başlarlar. Pharis Bey'in komutasındaki askerlerden. 100
kişi hücuma geçer, diğerleri yerlerinde kalırlar. Karabatır da hücuma geçmez, bundan yararlanan Ruslar
toparlanarak karşı saldırıya başlarlar. Buna gören
Çerkesler derhal karşı saldırıya geçerler! Çar askerleri
gerilemeye başlarlar. Tam bu durumda hücum emri
verilir. Pharis Bey bütün askerleri ile hücuma geçer,
ancak Karabatır emirleri dinlemeyerek hücuma geçmez, Lapinski komutasındaki Adigeler 1 ölü, 4'ü ağır olmak
üzere 7 yaralı verirler. 2 top ile 4 tane de atları zayi
olur. Rusların kayıpları ise çok fazladır. Saat 11'de
herkes yerine çekilir. Polonyalıların işi ciddiye
aldıklarını gören Çerkeslerin Polonyalı subay ve
askerlere güvenleri artar.
16 Nisan
Deniz
Hakları Dcklerasyonu'nun temel ilkesi olan "Tarafsız
Gemi, Tarafsız Mal" deklarasyonunun yayınlanması.
Kırım
savaşından sonra, İngiltere'nin İstanbul Büyükelçisi
Startford Canning de Redcliff’in, Rusya ile Türkiye
arasında bağımsız devletler kurulması için Konferansı
etki altına almayı düşünmesi. Konsolos Longworth da
aynı düşüncededir, ancak, Longworth Dağıstan İle
Çerkesya'nın bağımsızlığının ağırlık kazanmasını
istemekte idi. Öte yandan Konferansta İngiliz
temsilcisi olan Clarendon'a verilen talimatta ise Tüm
Kafkasya'nın bağımsızlığını istemesi, bunu kabul
ettiremediği takdirde, en azından ÇERKESYA'nın
bağımsızlığını kabul ettirmesi, kendisine sıkı sıkıya
söylenir. Rus temsilcileri olan Orlov ve Brunnov ise
Kafkasya'dan ne olursa olsun taviz vermemek talimatı
ile konferansa gelirler.
Daha
önce de açıkladığımız gibi, Fransızlar Konferansta
Kafkasya sorununa hiç ilgi göstermezler. İngilizlerin bu
denli Kafkasya sorunu ile ilgilenmeleri ise
Fransızların hoşuna gitmez. İngilizler ne Kafkasya ne de
Çerkesya konusunda ne Osmanlılardan ne de Avusturya'dan
herhangi bir destek görürler. İngilizlerin Kafkasya'nın
bağımsızlığı ile ilgili bütün planlan suya düşer.
Ayrıca Rus delegesi Orlov Türk delegelerine Edime
antlaşmasını hatırlatır ve Ali Paşa da bu gerçeği
kabullenir. Yapılan Antlaşmanın XII ve XXXII maddeleri
Karadeniz'de her türlü alışverişin serbest olduğu
hususu düzenlenir. XI, XIII ve XIV. maddelerine
istinaden Ruslar ve Osmanlı Devleti kendi aralarında
yaptıkları bir iç antlaşma ile Karadeniz'de her
devletin 10 gemi bulundurabileceği, Çarlık Rusya'sının
Çerkesya kıyılarında İstediği kadar kale inşa
edebileceği konularında anlaşırlar. Bu antlaşma
taraflarca imzalanır. Bu antlaşmanın maddeleri
dikkatlice incelendiğinde, Rusların savaşta
kaybettiklerini, masa başında fazlası ile geri
aldıklarını görürüz. Çerkesya'nın istilası, böylece
Osmanlı, Fransız ve Avusturya hükümetlerince hazırlanmış
olur.
24 Nisan
Lapinski'nin samimiyetine inanan 5.000 süvari ve 12.000
yaya savaşçının bu Polonyalı subayın emir ve komutasına
girmeleri. Bu arada bir Kurultay düzenlenir. Bu
kurultaya Sefer Bey de katılır. Kurultay kendi
içerisinden bir Thamadeler kurulu seçer. Bu kurulun
aldığı kararlarla her Vinexiş 2 yıl boyunca 1 at, 2
öküz, 300 sepet buğday verecektir. Bu toplanacak
mallarla 1.000 kişilik bir askeri birliğin rahatlıkla
beslenmesi mümkün olacaktı. Alınan başka bir kararla,
Ruslardan kaçarak Çerkeslere sığınanların, Lapinski'ye
sormadan VİNEXlŞ'lerde barındırmaları yasaklanmakla
idi. Son bir ay içinde 730 Rus subay ve askerine Lapinski tarafından politik sığınmacı belgesi
verilmiştir.
28 Nisan
Kuban'da
ilk kez Lapinski komutasındaki kuvvetlerin Ruslara
saldırmaları. Lapinski tarafından hazırlanan plana bütün
Thamade ve komutanların uyacaklarına dair kendilerinden
söz alınır. Sol kanatta Pharis Bey 2.000 kişiye komuta
edecektir. Ona cephede yine Pharis Bey'in emrine 2.000
asker verilir. Geriye kalan 8.000 savaşçı da
Lapinski'nin emrinde savaşacaklardır. Zanoğlu Karabatır
yine 5.000 süvarinin başına geçerek Kuban'ın bir saat
ilerisinde bekleyecektir. Yapılan planı yine Karabatır
uygulamaz, Ruslar bozguna uğratılır, ancak yok edici
son darbe Karabatır'ın itaatsizliği nedeni ile
vurulamaz. Polonyalı bir er ölür, Çerkeslerden ise üçü
ağır olmak üzere 24 yaralı ve 4 ölü verilir.
Yaralılardan üçü de daha sonra hayatlarını yitirirler.
4 Mayıs 1856
Kuban
adasındaki Rus birliklerinde bir kıpırdanma görülür.
Ruslar nehir üzerine bir köprü kurmaya başlarlar. Lapinski komutasındaki birlikler bu faaliyete karşı
gelmek isterler. Rusların 30 top ve sayısız tüfek
ateşinin desteğinde yaptıkları atağa kama ve kılıçlarla
yapılan karşı koyma başarılı olamaz. Lapinski
kuvvetlerini geriye, ormana çeker. Ruslar adadan, nehrin
karşı kıyısına 4 tabur piyade, 2.700 kişilik Kazak
süvari birliği ve 6 adet top geçirirler. Sabah saat 5:00
sıralarında 4 tabur asker daha geçirirler. Çerkesler,
Rusların orman içerilerine kadar ilerlemelerini
beklerler ve şiddetli bir çarpışma başlar. Her ağaç, her
kayanın arkası savunulur. Savaş saat 10:00'a kadar
sürer, Ruslar kurtuluşu geri çekilmekte bulurlar.
14 Mayıs 1856
Ruslar
üç ayrı koldan saldırı planları hazırlarlar. Aşağı
Kuban'daki Korkui kalesinden Yukarı Kuban'ın İl nehri
ile birleştiği yerden ve Kuban adasında konaklayan
askeri birliklerin ilerlemeleri ile plan
gerçekleştirilecektir. Jelentz'ik'te Rus filosu kıyıya
çıkartma yapar, Laz tüccarların depo ve sandallarını
yakarak oradan ayrılırlar.
14 Mayıs 1856
İsmail
Paşa'nın Lapinski'ye yardım ettiği gerekçesi ile
İstanbul'da tutuklanması ve yargılanması. Suçlu olduğu
mahkemece kanıtlanarak Anadolu' ya sürgüne gönderilir.
Toplanan bağışlar da elinden alınır. Bu paralara
İstanbul hükümeti el koyar. Lapinski'ye bu kez
İstanbul'da bulunan Polonyalılar yardım göndermeyi
denerler. Üsküdar'da bulunan Polonyalılar yardımların
kendilerine ulaşmamasından dolayı sabırsızlanmaya
başlarlar. Natuchuac bölgesinde İsmail Paşa, Pharis Bey
ve Hacı Yayah iyi bir politik ve askeri düzen kurarlar.
Zanoğlu Sefer Bey ve oğlu Karabatır bu düzeni yıkmak
için ellerinden geleni yaparlar. Örneğin: Askerler para
istiyor diyerek 6000 sepet buğdayı çok ucuza, 30.000 piyaster karşılığında Laz tüccarlara satarlar. Lapinski
bu paranın 1/4'ünü Sefer Bey'den zor koparır. Oğlu ise
daha büyük problemler yaratır. Alınan kararla at ve
büyükbaş hayvan toplayacaktır, 78 at toplar, 43 at
topladığını bildirir. Ayrıca topladığı 156 sığırın
82'sini Lapinski'ye verir. Bu tür aldatmacalar
karşısında halkın güveni sarsılmaya başlar. (Not Hacı Yayah Dağıstanlı'dır).
15 Mayıs 1856
İl
nehrine giden Lapinski'yi 3.000 Adige savaşçısı sevinçle
karşılarlar. Ruslar bu sırada Çernomore'ye götürülmek
üzere odun kesmekteler ve nazırda da 200 araba
beklemektedir. Yaya savaşçıların başında Abat,
süvarilerin başında da Lapinski olmak üzere saldırıya
geçerler. Ruslar derhal geri çekilirler. Orada hemen
bir savaş meclisi kurulur. Cepheyi devamlı olarak
kontrol altında tutabilmek için 600 asker bu kurulun
emrine verilir.
16 Mayıs 1856
Lapinski'nin Atekuma'ya geri dönmesi. Polonyalı yüzbaşı Stankieviç, 300 atlı ve 800 yayadan başka herkesin
dağıldığını, gün geçtikçe de sayılarının azaldığını
bildirir. Bu sırada karşılarında da 12.000 Rus askeri
beklemektedir. Lapinski Sefer Bey'in davetine karşılık
verebilmek için Sipsochur'a gider. Savaş giderlerini
karşılayabilmek için ithalat ve ihracat mallarına gümrük
konulur. Bu gümrük tarifeleri şöyledir: 1 sepet buğday
için 1/2 piaster, bir okka bal ve tereyağı için 1/2 piaster,
bir büyükbaş hayvan derisi için 2 piaster, 1 okka
balmumu için 2 piaster, vs. Toplanacak bu gümrük
gelirlerinin dağılımı ise şöyle yapılacaktır.
Gümrükçüler 1/10, Thamadeler 1/10, bekçiler 2/10, Sefer
Bey 6/10'unu alacaktır. Bu miktar ikiye bölünerek
yarısı askerlere, diğer yansı da Sefer Bey'e
verilecektir.
24 Mayıs 1856
Mezıb,
Psat ve Çepsun'da da ihracat ve ithalat işlemlerinden
gümrük vergisi alınmakla idi. 24 Mayıs ile 24 Haziran
arasında sadece Jelenız'ik'te 12.800 piaster gümrük
vergisi toplanmıştır. Bunun 3.840 piasteri düzenli
ordunun payına düşmekte idi.
12 Haziran 1856
Lapinski
askerleri ile birlikle Rus çıkartmasını önlemek için
Jelentz'ik'e gelir, ancak başarı gösteremez. Ruslar 3
top namlusu ile bir sandık cephane alırlar, üç tür
sandalını da ateşe verirler, ayrıca 2 sandalı da
beraberlerin de götürürler. 5 yaralı ve birkaç ölü
verirler. Ölüler arasında M. Çurok'da vardır. Ruslar ise
3 ölü ve 20 yaralı verirler. Yaralılar arasında binbaşı Levasoff da bulunmakladır. Bu başarısızlığa Zanoğlu
Sefer Bey'in adamlarından Mustafa sebep olmuştur. (Bu
şahıs Rusça ve Türkçe bilmektedir) Mustafa Lapinski'nin
emirlerini nöbetçilere ters aktarmış ve daha sonra
Ruslara giderek bizzat saldırı planlarını onlara
anlatmıştır.
Journal
Dü Nord'da yayınlanan bir yazıda, tümgeneral Philipson,
Lapinski'yi "Haydutların Komutanı" diye adlandırır. Bu
gazete 6 topun ele geçirilerek binlerce Adige
savaşçısının bozguna uğratıldığı gibi yalan haberleri
yayınlar.
18 Haziran 1856
Lapinski'nin Naluchuac ve Shapsugh liderlerini Alekuma'da
toplaması. Toplantıya Adige halkından kalabalık bir grup
katılır. Lapinski Jelenız'ik'te uğradığı ihaneti anlatır
ve hainlerin cezalandırılmasını ister. Hacı Yayah, Hacı
İsmail Paşa ve Pharis Bey Lapinski'yi desteklerler,
Otuzun üstünde kişi suçlarını itiraf ederler, bunlar
yargılanırlar. Ancak Natuchuac 'dan aralarında 6'sı
Verk olmak üzere 10 kişi duruşmaya gelmezler. Verilen
ağır eczalar, aile bağları nedeni ile kan davasına neden
olur korkusu ile uygulanamaz.
20 Haziran
Ruslar
Abedzech'te 12.000 asker ile Kuban'ı geçerler. Şhaguaşe
ırmağına iki saat mesafede konaklarlar. Burada bir kale
kurmaya başlarlar. Ayrıca Küçük Kuban ve Laba'daki
birçok müstahkem mevkileri de onarmaya başlarlar.
Sefer
Bey'in süregelen başarısızlıkları ve M. Emin'in ise
başarı göstermesi ve şöhretinin her tarafa yayılması
karşısında Sefer Bey ve İsmail Paşa kıskançlığa
kapılırlar. Ve bir plan hazırlarlar. M. Emin'den
kurtulmak isterler ve ona ''İstanbul'a gidip bizzat
Sultan'dan yardım istersen, bu yardımı alabilirsin"
derler. M. Emin de buna inanarak İstanbul'a gider. Sefer
Bey ile İsmail Paşa, M. Emin'in İstanbul'da bulunduğunu
Ruslara haber verirler. Ruslar ise İstanbul hükümetini
protesto ederler, M. Emin derhal tutuklanıp Şam'a
sürgüne gönderilir.
5 Ağustos 1856
Ançır
nehri kıyısında oturan Adigelerin Karabatır'a vergi
ödememek için ayaklanmaları. Bu ayaklanmada Karabatır'ın
bir arkadaşı öldürülür. Karabatır'ın elinden atı alınır.
Aradan bir kaç gün geçtikten sora, Karabatır bir çapulcu
grubu ile bu bölgeyi basıp iki üç Adige köyünü ateşe
verir. Yakılan yerler arasında, yörede çok sevilip
sayılan Shapsugh lideri Alibi Hantechu'nun çiftliği de
bulunmaktadır. Karabatır ve çapulcular halktan da 10
kişiyi esir alıp götürürler. Bütün Shapsughlar olayı
duyunca ayaklanırlar. Karabatır ile İsmail Paşa korkuya
kapılırlar. Abin nehrini geçerek saklanırlar. Hantechu
4.000 savaşçı ile Şipsochur'da konaklayan Sefer Bey'i
tehdit eder. Sefer Bey Alekuma'daki birliklerden yardım
ister.
8 Ağustos
Hantechu
ile Sefer bey arasında iç mücadelenin başlaması.
Lapinski'nin bu çatışmaları daha fazla büyümeden
durdurması.
10 Ağustos
Yatıştırılan bu iki grup arasında barış antlaşması için
görüşmeler yapılır. 18 Ağustos'ta aşağıdaki antlaşma
imzalanır: Shapsugh eyaletinde Sefer Bey'in vergi toplama
yetkisi olmayacaktır. Shapsughlar Sefer Bey'i hiçbir
şekilde tanımayacaklardır. Yakılan köylerden alınan
mallar geri verilecektir.
Shapsughlar ise kan davasından vazgeçeceklerdir.
24 Eylül 1856
Bir
İngiliz buharlı gemisinin Anapa önlerine gelmesi.
27 Eylül
İsmail
Paşa Lapinski'yi ziyarete gelir. Çerkes olduğunu,
Çerkesleri temsil ettiğini, dolayısı ile isteklerini
yerine getirmeye hazır olduğunu söyler. Lapinski ona M.
Emin hakkında soru yöneltince "Fanatik bir din adamı,
İslamiyet’i yaymaya çalışıyor, Hıristiyan düşmanı" der
ve Sefer Bey ile çalışmasını önerir. "Sefer Bey
Sultan'ın sadık dostudur" der.
26 Ekim
M.
Emin'in Çerkesya'ya döndüğü haberinin yayılması. Ruslar
bu haberden çok telaşlanırlar.
1856 Kasım
Tutuklanarak Şam'a sürgüne gönderilen M. Emin'e
Osmanlı hükümeti 5000 piaster aylık bağlamıştı. Buna
rağmen sürgün yerinden kaçar, gece gündüz demeden
Karadeniz'e doğru at sürer. Altında birkaç at ölür.
Karadeniz'de bir tekne salın alır ve 28 Kasım 1856'da
Kafkasya'ya çıkarak Abedzechlerin başına lider olarak
yeniden döner.
29 Kasım
Kuban
adasındaki Rus birlikleri nehri geçerek Şipsochr'a doğru
hareket ederler. Adigeler 2.000 atlı ve 5.000 yaya
savaşçı toplarlar. Ruslar birkaç çiftliği yakarlar ve
büyük bir çatışmaya girmeden geri dönerler. Adigeler 3
Aralık gününe kadar süren bu çatışmalarda 9 ölü ve 30
yaralı verirler. Rus birliklerinin ölü ve yaralı sayısı
tespit edilemez. Beş asker esir edilir. Kuban
adasındaki 166 Rus askeri kaçarak Çerkeslere sığınırlar.
13 Aralık
Rusların
Kuban adasında 2.500 asker bırakarak Çernomova'ya
çekilmeleri. Ruslar Kuban adasına Swiaiopa Troiza adını
verirler. Adigeler ise Hotechuay (Chuatechuray)
diyorlardı.
1857
Harp
Valisi General Koslovski tarafından Maykop kalesinin
silah deposu olarak kurulması.
1857-1858
Kendilerine Ruslarca ticari ayrıcalıklar tanınan
Cigetlcr (Wubıh) bu ayrıcalığın yeniden kendilerine
verilmesini istemeleri. General Milyutin bu ayrıcalığın
yeniden verilmesi İçin aşağıda sıralanan hususların
yerine getirilmesini Cigetlerden ister: Diğer Çerkes
kabileleri ile ilişki kurmayacaklardır. Onlarla savaş
anılaşması imzalamayacaklardır. Sefer Bey ve M. Emin
ile ilişkileri olmayacaktır. Tüm aile reisleri
toplanarak Çar'a bağlılık yemini edecekler, rehine
olarak da bazı ailelerden insanlar verilecektir.
1857
Pşikuy
Borok, Shapsugh eyaletinden ve Ubin nehri kıyısında
yaşayan 70 yaşında bir Adige Ç'ale'dir (Çerkes yiğidi).
Yanına altı oğlu, dört torunu ve iki akrabasını alarak
Rus bölgesine akın düzenler, bu akında yaşamını yitirir.
Osmanlıların Doğu cephesinde 100.000 asker
bulundurmalarına karşın Ruslar bu cephede 5.000 asker
bulundurmakta idiler. Geriye kalan 150.000 kişilik
ordunun Kuzey Kafkasya'da bulundurmaları, Osmanlı
sınırlarını daha az tehlikeye maruz bir hale getirmekte
idi. Bu yıllarda Adige-Abhaz nüfusu 1.5 milyonu
buluyordu (Kabardeyler hariç) Bu sayı Rus belgelerinde
ise 200.549 olarak verilmekte idi.
11 Şubat 1857
Küçük
bir Adige birliği Ançır nehrini geçip 26 adet gözetleme
kalesini ve evleri yakar. Bu küçük birliğin askerleri
karşılarında İl nehrinin Kuban'a karıştığı yerde Rus
birliklerini görürler. Kendilerinden kat kat çok
sayıdaki Rus güçleri ile karşılaşan bu küçük birlik
tekrar ırmağı geçip ormanın içerisinde mevzilenir.
12 Şubat
Çerkeslere sığınan bir Rus askerinin verdiği bilgilere
göre, Ruslar Yekaterinador kentine saldırılacağını
zannederek tedbirler almaktadırlar. Abedzech ve Bjedugh
birlikleri 18 Şubat’ta Psıs’ta toplanırlar. Shapsugh ve
Natuchuac birlikleri de Hacı Yayah ve Pharis Bey
komutasında toplanırlar. Bu birliklere Psibes'e
gelmeleri emri verilir. Lapinski ise 3.000 süvari ve
3.000 yaya savaşçı ile birlikle beklemektedir. Yağmur
yağmaya ve buzlar erimeye başlar. Böyle bir durumda
Kuban'ın karşı kıyısına geçmek intihar sayılacağından
askeri harekattan vazgeçilir.
Nisan
1857
[BG2] Kasım 1858
Bu bir
seneye yakın zamanda Ruslar Çerkesya topraklarında
sadece yarım saatle gidilebilecek mesafedeki yerlerde
ilerleyebilmişler ve Socak'ı alabilmişlerdir. Bu dönemde
Atekuma'da 1.000 çiftlik yakmışlardır.
Nisan ortası
WWubıh'tan gelen Verklerin Sefer Bey'e birleşme
teklifinde
Abedzechlerce kovulacağı haberini de
getirirler. Lapinski Azips'e kadar Sefer Bey ile
birlikte gider. Orada toplanan 20.000 Adige ile
anlaşamazlar. 20 Nisan'da biten bu toplantıdan
birbirlerine düşman haline gelmiş bir şekilde
ayrılırlar.
19 Nisan
Rusların 7 savaş gemisinin desteği ile Socak'a asker
çıkartmaları. Çıkartılan birlikler, 2 tabur piyade ve 4
toptan ibarettir.
20 Nisan
Hoteşhuay'e saldırı için 5.000 savaşçı toplanır. Saldırı
günü olarak 21 Nisan saptanır. Zanıko Karabatır gelip
her şeyi karıştırır. Savaşçıların çoğu dağılırlar. 23
Nisan gününe gelindiğinde geriye 1500 savaşçı kalmıştır.
Ruslar 50 top ateşi yaparlar. Kıyıya çıkartılan
askerlerle Adigeler çatışmaya girerler. Savaşı Adigeler
kazanır. Geri çekilen Ruslar birliklerini Atekuma Irmağı
kıyısında toplarlar. Ruslar bu çatışmada 35 ölü ve 100
yaralı verirler.
29 Nisan
Atekuma'da 12 000 askerin toplanması. Bu askerlerin
karısında 450 süvari ve 1.800 yaya savaşçıdan oluşan
Adige güçleri yerlerini alırlar.
Ruslar
Abedzech'de ve Lale'de yakılan kalelerini onarmaya
başlarlar.
M. Emin,
Çerkes asıllı bir subayını getirip Tuapse'ye
yerleştirir. Oradan İslam dinini yaymaya ve şeriat
düzenini kurmaya girişir. Genç bir Çerkes kızı ile kızın
rızası hilafına zorla evlenmeye kalkışınca halk galeyana
gelip bu subayı linç ederler. Kurduğu mahkemelikler
yakılıp yıkılır, Hoca ve kadılar öldürülür, kaçabilenler
canlarını zor kurtarırlar. Nevcioko Habl ile Psikups
arasında yaşayan Abedzechlerde M. Emin'den koparlar.
Kopma nedeni Çerkes gelenek ve görenekleri yerine Şeriat
kurallarını yerleştirmeye kalkışmasıdır.
15
Mayıs 1857
Alman asıllı, İngiltere'nin hizmetinde çalışan ve
Osmanlı İmparatorluğu'nda jandarma teşkilatını kuran
gnrl C. Stücker’in, Sefer Paşa’nın kardeşi Mustafa ile
sözleşme imzalayarak Çerkesya’da düzenli ordu kurma
amacıyla gelmesi.
25 Mayıs
Kırım'daki Rus alayından El'borus adlı bir gemi ile
götürülen bir bölük askerle Jelentz'ik'e çıkartma
yapmaya kalkışan Ruslar başarı elde edemezler.
Mayıs sonu
Polonyalı General Zamaiski'nin elçisi Teğmen
Konartzevski'nin Çerkesya'ya gelmesi. Elinde bulunan
bütün imkanları kullanarak Lapinski'ye yardım göndermeye
çalışacağı vaadinde bulunur, yanındaki 100 tüfek, 12
tabanca ve birkaç siper kazma aletinden oluşan malzeme
ile elbise ve ayakkabıları verir.
10 Haziran
Anapa'dan Socak'a doğru bir Rus birliği harekete geçer.
Hacı Yayah'ın 120 askeri Teğmen Konartzevski ile
birlikte ani baskınlar düzenler. Rus birliği 30 adet
arabayı koruyan 1 tabur piyade, 150 Kazak süvarisi, 4
toptan oluşmakta idi. Çerkesler 8 asker esir alırlar. 4
araba dolusu cephane, 2 araba istihkam malzemesi, 11 at,
14 büyük baş hayvan ele geçirirler. Çerkesler bu
çalışmada 7 ölü verirler, 16 kişi yaralanır, 7 at da
zayi olur.
15 Haziran
Abin'de
Shapsughların düzenlediği kurultaya katılan 60
thamadenin (lider) Ruslarla savaşa karar vermeleri.
18 Haziran
Rus
elçisinin baskısı üzerine, İngiltere'den gelen
"Africsin" adlı buharlı geminin silah yüklü olduğu
gerekçesi ile hükümet kuvvetlerince aranması.
19 Haziran
Albay
Levasof buharlı bir gemi ile Çerkesya kıyılarına
yaklaşır. Önce Jelenlz'ik, daha sonra da Anapa'ya iki
bölük asker ile çıkartma yapmaya kalkışır. Lapinski 18
asker ve 3 topla her iki çıkartma girişimini de
püskürtür.
5 Temmuz
Çerkesya'da büyük Halk Kongresi toplanır, ancak gözle
görülür somut kararlar alınamaz.
2 Ağustos 1857
Polonyalı Yüzbaşı Stoch'un Jubo'ya çıkması ve
Lapinski'ye harp malzemesi getirdiğini bildirmesi. Stoch
aşağıda sayılan malzemeleri getirebilir: 65 yağmur
mantosu, 96 demir kazma, 48 kanca, 24 çalı kesme bıçağı,
12 balta, 100 çift ayakkabı, 180 g
[BG1] ün gömlek, 2 tabanca.
2 Ağustos
General
Philipsohn'un Jelentz'ik'e yeniden çıkartma yapmayı
denemesi. Kıyılarda oturan halk daha önce benzeri
tehlikelerden uzaklaştırılmış ve iç kısımlara taşınmış
olduğu için yalnızca Shapsugh yörelerini bombalayarak
geri döner.
Eylül 1857
Rus
konsolosu Dendrina'nın isteği üzerine Osmanlı çift
yelkenlisi "Derviş"in silah taşıyıp taşımadığının
öğrenilmesi için Trabzon'da aranması.
1857
Ruslar
Kubatı adasındaki kalelerini 50 ağır topla korumakla
idiler. Bu topları kaleden ateşleyerek çevredeki köyleri
bombardıman ederek yakmakta idiler. Lapinski'nin emrinde
200 süvari ile 5000 yaya savaşçı toplanmıştı. Ruslar
kaleden yarım saat mesafedeki yerlere kadar uzaklaşıp
tekrar kaleye dönmekle idiler. Çerkesya'nın
derinliklerine gitmeyi göze alamıyorlardı. Yapılan
savaşlarda Adigeler 9 ölü ve 30'a yakın yaralı verirler.
Bir Polonyalı asker de hayatını yitirir. Bu çatışmalarda
Rusların ne kadar yaralı ve ölü verdikleri
bilinmemektedir. Ayrıca bu kaleden 166 Rus askeri
kaçarak Adigelere sığınmışlardır.
1858
480
kişilik bir Abedzech birliğinin Kubatı nehrini geçerek
Rus kalelerine ve köylerine baskın yapmak istemeleri.
Ancak Çerkeslerin arasındaki Rus casusları hemen Rusları
haberdar ederler, Adigeler pusuya düşürülürler. Donmuş
Kuban nehrinin üzerinde 30 ayak derinliğine doğru
Abedzechler sıkıştırtırlar. Nehrin buzlarının en ince
olduğu yerden karşıya geçmeye zorlanırlar. Adım adım
geri çekilen Abedzech askerlerinin bir çoğu kırılan
buzların arasında ve Rus tüfeklerinin mermileri ile
yasalarını yitirirler.
Wubıhların Güney komşusu olan kardeş Abhaz halkına
baskın düzenleyerek insan avına çıkmaları. Bu çatışmaya
da sebep olarak Abhazların Ruslarla imzaladıkları
antlaşma gösterilir.
1858
Kabardey'de İl idarelerinin kurulması.
General
Philipsohn'un görevden alınarak yerine General
Koslovski'nin getirilmesi.
Aguıyıps'ta (Adigey) iç savaşın yeniden başlaması. M.
Emin komutasındaki demokrat Abedzechlerle Sefer Bey'in
komutasındaki oligarşik Shapsughlar arasında 2 nci İç
savaşın patlak vermesi.
1858 Yazı
300
Abedzech süvarisinin Labe kıyısındaki 4 Rus süvari
birliğine saldırmaları. 36 esir vererek ve 82 at
bırakarak kaçmaları.
Natuchuac bölgesi başta olmak üzere 5 mahkemeliğin (Yani
İdari Birlik) organize edilmesi:
Socak
2.100 çiftlik, Başkanı Hacı Yayah.
Psibeps
3.300 çiftlik, Başkanı Pharis Bey.
Sips
3.100 çiftlik, Başkanı Boroko.
Abin
1.600 çiftlik, Başkanı Hüseyin.
Psat
1.300 çiftlik, Başkanı Hafuz.
Toplam
11.400 çiftlikten oluşan bu yörede 200 binin üstünde bir
nüfus yaşamakta ve 28.768 savaşçı çıkarabilmekle idi.
Shapsughların büyük çoğunluğunu oluşturan 16.400 çiftlik
ise Ruslarla barış içinde yaşamakta idiler ve Sefer
Bey'i istememekte idiler.
Zanoğlu
Sefer Bey'in damadı olan Verk Bastı'nın tüm aile
bireyleri ile birlikle Ruslara sığınıp Socak'a gitmesi.
Onunla birlikte başta Sefer Bey'in oğlu Karabatır olmak
üzere 10'un üzerinde Çerkes Rusların tarafına geçer, bu
grup daha sonra Ruslar için çalışırlar. Onlara haber
toplayıp yol gösterirler.
18 Ekim 1858
Natuchuac ve Shapsughlardan oluşan Halk Kurultayının
toplanması. Bu toplantı 14 gün sürer. Shapsughlar her
Vinechiş için 20 süvari ve 40 yaya toplayacaklarını,
toplam 3280 süvari ve 6560 yaya savaşçı edeceğini
söylerler. Sefer Bey bu kurultayda Lapinski'yi suçlar.
"Kendisini saymadığını, başına buyruk Gümrük vergisi
topladığını, Muhammet Emin ile görüştüğünü" belirterek
suçlamalarını bu olaylara dayandırmak ister.
3 Aralık
Lapinski'nin Abın'da oturan özgür çiftçilerden Yalloko
Yemis ailesine giderken suikasta uğraması. Suçlular
bulunamaz. Olayın Sefer Bey'ce düzenlendiği şüphesi
hakim olur.
6 Aralık
Atekuma'da yeni askeri hareketlerin görülmesi.
Kalelere
yeni askeri birliklerin getirilmesi.
8 Aralık
Çar
birlikleri Shaguaşe ve Labe ırmakları boyunca
ilerleyerek birçok çiftlikleri yakarlar. Sayısız
savaşlar yapılır ve her iki taraf birçok ölü verir. Çar
birlikleri direnmenin şiddeti ve ölü sayısı karşısında
tekrar Kuban nehrinin Kuzeyine çekilmek zorunda
kalırlar.
13 Aralık
Çar
birliklerinin 4 tabur asker, 1 alay Kazak, 1 yaya
batarya ve 12 topla Socak'tan harekete geçmesi. Bu
birliklerin karşısında 4 top, 300 süvari ve 900 yaya
asker bulunmaktadır. İkinci bir Rus birliği 5 tabur, 1
alay kazak, bir yaya batarya top, bir sekiz toplu dağ
bataryası Bachan nehri boyunca Mazga'ya doğru hareket
eder. 3 üncü bir birlik 3 tabur, 1 alay kazak, 1 atlı
batarya, Kuban boyunca Korkui'ye doğru yola çıkar. Socak
ve Anapa'dan birer tabur asker, 150 kazak süvarisi, 4
topla Mazgo'ya doğru ilerler. Korkui'ye gelen birlikler
ovalarda operasyonlar yapmaya başlarlar. Bir alay kazak
6 topla Atekuma'dan hareket eden birlikle buluşmak
amacıyla yola çıkar. 5400 çiftlikten oluşan ve korunması
çok zor olan Natuchuac'e 17 tabur asker, 4950 kazak
süvarisi ve 54 topla saldırıya geçilir. Ruslar her zapt
ettikleri yeri yakıp yıkarak ilerlerler. Savunmasız
köylerin halkları ya öldürülürler ya da savaş esiri
olarak götürülürler.
14 Aralık
Çar
birliklerinin Mazga'ya kadar olan bütün yolları işgal
etmeleri. 4 gün süren hareketin sonunda Natuchuac'da 400
çiftlik yazarlar. 137 kadın ve çocuğu esir alırlar. 300
büyükbaş hayvanla 2000 koyunu da ganimet olarak ele
geçirirler. Adigeler 143 ölü ve birçok yaralı, Ruslar
ise 657 ölü ve 81 esir verirler. 16 Rus askeri de
Çerkeslere sığınırlar. Sığınmacılardan elde edilen
bilgilere göre Çar birlikleri çok daha zayiat
vermişlerdir.
15 Aralık
Lapinski
Mazga'ya gelir. Pharis Bey ile Yayah Efendi de oraya
gelirler. Yanlarında 400 Adige süvarisi ile 100 yaya
savaşçı da bulunmaktadır. Diğer askerler zor durumda
kalan ailelerini kurtarabilmek için dağılırlar. Mazga
yakınında da 5 tabur asker, 1050 kazak süvarisi, 16
topla hazır beklemektedirler,
28 Aralık
Bogandur, Ançır, Haptl, Azıpa, İl, Psot'tan Çopsun'a
kadar 3.800 çiftlikte oturanların katıldıkları bir
toplantı yapılır.
1858 sonu
Rus
birliklerinin Batı Kuban'ın Kuzey sınırlarındaki sayısı
şöyle idi:
Atekuma'da 14 tabur piyade,
Hatochair’de 2 tabur,
Socak'ta
4tabur,
Anapa'da
2 tabur,
Korkui’de 2 tabur,
Ayrıca,
4500 kazak süvarisiyle 80 adet hareketli topları vardı.
1859
General
Philipsohn'un 30 tabur askerle Labe ile Şhaguaşe
arasındaki yerleri zapt etmesi ve Fars ırmağı
kıyısındaki Chamketi kalesini kurması. Abedzechler barış
isterler ve M. Emin ile general arasında bir antlaşma
imzalanır. Bu antlaşmaya göre Abedzechler Ruslara baskın
yapmayacaklardır. Yağma ve talan yapmayacaklarına dair
söz vereceklerdir. Ruslar bu yörelerde yeni kaleler ve
müstahkem mevkiler kuracaklardır. Çar hükümeti bu
antlaşmayı kabul eder. Bu antlaşma ile, Aguyips'in bir
cephesinde, Ruslar dinlenme olanağı elde etmiş olurlar.
Çerkesya'da büyük bir kuraklık ve kıtlığın baş
göstermesi. Çekirge istilasına uğrayan Aguyips’te hiçbir
tahıl ürünü hasat edilemez. Arkasından hayvanlarda
yaygın bir hastalık başgösterir. Büyükbaş, küçükbaş
hayvanlar ve kümes hayvanları telef olur. Kuban ovasında
çıkan kolerada binlerce Adige'nin yaşamını alıp götürür,
bu son darbe olur.
12 Ocak 1859
Lapinski'nin M. Emin'e birlikte hareket etmek ve
birlikte çalışmak teklifini göndermesi.
2 Şubat
M.
Emin'den olumlu cevap gelince Lapinski 50 süvari ile
Abedzech bölgesine hareket eder. Shapsughlar
Lapinski'nin bu davranışını hoş karşılamazlar ve ona
hoşnutsuzluklarını şöyle bildirirler: "Ne naibi, ne de
Sefer Bey'i istiyoruz".
6 Şubat
Lapinski'nin Pşis'te M. Emin ile bir araya gelmesi.
12 Şubat
M.
Emin'in Abedzech bölgesinde kurultay toplamak istemesi.
Ancak bu isteğe Abedzech thamadelerinin yarısı ile
birkaç Wubıh thamadesi karşı çıkar.
13 Nisan
Atekuma'da Rus askerlerinin görülmesi. Bachan nehrinin
Atekuma ile birleştiği yerde 16 tabur asker ve 1.800
Kazak süvarisi çadırlarını kurarlar.
26 Nisan
Bütün
Adigelerin katılması istenilen büyük kurultaya bölge
temsilcilerinin çağırılması. Socak, Psibeps, Şips, Abın,
Ançır ve Psat bölgelerinden temsilciler gelirler. 14.000
kişi toplanır. Bu kurultay 10 Mayıs gününe kadar sürer
ve aşağıdaki kararlar alınır:
1.
Natuchuac bölgesinin savunulması zorlaştığından burası
düşmanın istilasına bırakılır.
2.
Natuchuaclardan isteyenler Shapsugh bölgesine
yerleşebileceklerdir. İstemeyenler ise kendi
topraklarında kalarak Ruslarla barış antlaşması
imzalayabileceklerdir.
3.
Ruslarla antlaşma yapmayı kabul edenler silahlarını
Ruslara vermeyecekler ve diğer Adigelere karşı
savaşmayacaklardır.
30 Nisan
Sabah
saat 7:00'de Ruslara yapılan karşı saldırı sonucu 11
konvoy arabası, 44 öküz, 3 at ganimet olarak ele
geçirilir.
28 Haziran
Lapinski
Abedzechleri savaşa devam etmek üzere motive edebilmek
için, 800 süvari ve 2.400 yaya savaşçı ile sabah saat
7:00'den itibaren Şhaguaşe kıyısındaki kaleyi topa
tutar. Ruslar 3 tabur asker, 300 Kazak süvarisi, taktik
birliği, 12 koşulu top ile saldırıya geçerler. Lapinski
kuvvetlerini geri çekmek zorunda kalır, Abedzechler bu
çatışmaya sadece seyirci kalırlar.
8 Temmuz
Şeyh
Şamil M. Emin'e bir mektup yazarak Dağıstan'daki bütün
örgütlenmesinin bozulduğunu, halkın artık savaş
istemediğini, kendisinin de Abedzech bölgesine gelmek
istediğini bildirir. M. Emin şu tarihi cevabı verir:
"SAKIN BURAYA GELME. GELSEN BİLE BEN SENİN YAŞAMINI
KORUYAMAM. ABEDZECHLER ŞERİAT'I TANIMIYOR VE
DİNLEMİYORLAR. ŞERİAT DÜŞMANIDIRLAR. SEN İSE KATI BİR
ŞEKİLDE DİNDARSIN VE ŞERİATÇISIN. BU NEDENLE SENİ
ARALARINDA BARINDIRMAZLAR, YAŞATMAZLAR". Bu mektubu alan
Şamil Abedzech bölgesine gelmekten vazgeçer.
22 Temmuz
Lapinski'nin Suanet (Svan) bölgesine gitmesi.
Lapinski'nin aktardığı bilgilere göre Suanetler
Adigelerle aynı örf ve adetlere sahiptirler. Çoğu
Adigece’yi konuşabilmektedirler. Ayrıca dilleri de
Wubıhca'ya çok yakındır.
23-24 Temmuz
Abedzechlerin artık savaşmak istememeleri yüzünden
anlaşma imzalamayı düşünmeleri. Ayrıca M. Emin'i
yakalayarak Ruslara teslim etmeyi de düşünmektedirler.
1 Ağustos
M. Emin
artık Abedzechler arasında otoritesini tamamen
yitirmiştir. Bu durumu Pşha nehri kıyısında Lapinski'ye
açıkça söylerler.
14 Ağustos
Şamil'den M. Emin'e gelen bir mektupta, kendisinin
savaşı bırakarak teslim olduğu bildirilmektedir.
Abedzechlerde savaş moralinin yok olması ve çözülmelerin
başlaması.
20 Ağustos
Laba'da
büyük bir kurultay toplanır. Bu toplantıya Abedzechlerin
büyük bir çoğunluğu katılmazlar. Abazinlerden 38
thamate, Suanetlerden 62 thamade, Asetinlerden de 9 atlı
bu toplantıya katılırlar. Shapsugh ve Wubıhlar da
gelirler. M. Emin hastalığını ileri sürerek katılmaz.
Shapsughlar ile Wubıhlar anlaşamaz ve toplantı başarıya
ulaşamadan dağılır.
8 Eylül
Lapinski
kuvvetlerinin Bachan nehrine kadar ilerlemeleri.
10 Eylül
Lapinski'nin 800 atlı ve 2.000 yaya savaşçı ile Rus
istihkamını ateşe tutması. Ruslar 8 tabur asker, 1.500
Kazak süvarisi, 24 topla hücuma geçerler. Savaş gece
yansına kadar sürer ve Rus birlikleri kaleye geri
çekilmek zorunda kalırlar.
10-13 Kasım
Shapsugh, Wubıh ve Ruslarla anlaşma imzalamayan bir
kısım Batı Abedzechlerinin thamadelerinin Ançır nehri
kıyısında toplanmaları. Durumlarının iyi olmadığını
bilmelerine rağmen yine de anlaşamazlar.
Abedzechlerden 15.000 çiftliğin Ruslarla barış
antlaşması imzalamaları. Ruslar bu tarihe kadar
Shapsughlarla henüz ciddi bir savaşa girmemişlerdi.
Lapinski Çerkesya'yı terk etmeyi kararlaştırır.
Shapsughlar kalması için ısrar ederler.
20 Kasım
Lapinski'nin M. Emin ile son olarak görüşmek istemesi.
Ancak M. Emin bu görüşmeyi kabul etmez. Kendisini
temsilen kardeşini gönderir.
Görüşme
28 Kasım'da Zipsis'te yapılır.
5 Aralık 1859
Lapinski'nin Tuapse'den 5 askeri ile birlikte ayrılması.
Gemi ile 7 Aralık'la Trabzon, 21 Aralık' ta da
İstanbul'a varır. Çerkesya'ya hareket etmeden önce bol
vaatlerde bulunan bütün Türk paşaları ve Çerkes asıllı
paşalar kendisi ile görüşmekten kaçarlar. İsmail Paşa’da
adam öldürme ve dolandırıcılık suçlarından Kıbrıs'a
sürülmüş, oradan Yunanistan'a daha sonra da Fransa'ya
kaçmıştır. Fransa da kendisini Çerkeslerin temsilcisi
olarak tanıtmaya çalışır.
Lapinski
İstanbul'a gelince gördüğü, duyduğu haberlerden şaşar
kalır. Bab-ı Ali'de yapılan planlara göre Osmanlı
yönetimi Çerkesleri anavatanlarından göç ettirerek
Rumeli'ye yerleştirmeyi tasarlamaktadır. Bu planın
propagandası ise açıkça Osmanlı hükümetince
yapılmaktadır. Lapinski bu planların ve propagandanın
çok yanlış olduğunu Osmanlı hükümetine anlatmaya
çalışır. Ancak kimseye dinletemez. Bu planlara göre
Osmanlılar, Çerkesleri Balkan halklarına karşı bir set
şeklinde yerleştirmeyi düşünüyorlardı. (Aynı amaçla
Tatarları da Balkanlara getiriyorlardı) Bu yollarla
Balkanlarda müslüman azınlığı çoğaltmak, Hıristiyanların
ve ulusal azınlıkların ayaklanmalarını baskı altına
almak isteniyordu. Oysa bu politika için getirilen
Tatarların düştüğü acıklı durumu hiç kimse dikkate
almıyordu. Getirilen Tatarların çoğu açlıktan ölüyor,
geri kalanlar da Rusya'ya dönüyordu. Çar bu dönen
Tatarları hıristiyan dinine girmesi şartı ile kabul
ediyordu. Tatarla birlikte 6.000 kadar Kabardey Çerkes'i
de aynı acıları, sefil insanlık dışı kaderi
paylaşıyorlardı. Osmanlı hükümeti yukarıdaki dinsel
programı gerçekleştirebilmek, için, birçok fanatik dinci
Çerkes'i de Adigey'e gönderirler. Ancak yukarıda sözünü
ettiğimiz Tatar ve Kabardeylerin karşılaştıkları durumu
kavrayınca Osmanlı politikasının gerçek yüzünü görürler.
Bu Çerkesler Kabardey'e dönünce gördükleri gerçekleri
anlatarak göçün durdurulmasına katkıda bulunurlar.
6 Aralık
Büyük
sayıda Abedzech Thamadelerinin ve M. Emin’in Ruslarla
Şhaguaşe'de anlaşmaları. Ruslar Abedzechleri büyük bir
askeri törenle karşılarlar. M. Emin ve 24 Thamade
Tiflis'e giderler ve Rusya Genel Valisine teslim
olduklarını bildirirler. Oradan tekrar geriye dönerek
yine büyük
bir delege grubu ile birlikte Petersburg"a giderek Çar'a
bağlılıklarını sunarlar. M. Emin ve thamadeler
Petersburg'da büyük bir askeri törenle karşılanırlar.
Kendilerine daha önce antlaşma yapmak üzere gelen
Prensler (Pşı) gibi davranılır. Petersburg'da serbestçe
dolaşırlar.
|