HAPİ Cevdet Yıldız

Rayonlar ve Etnik Yapı

1. Tahtamukay rayonu (Тэхъутэмыкъое район)

Adigey’in kuzeybatı ucundaki rayonudur, yüzölçümü 440 km. kare, nüfusu 65 bin 474 (2002), rayon merkezi Tahtamukay beldesidir (5 bin 117). Rayon halkının çoğunluğu Rus’tur.

Kuban (Pşız) Irmağı solunda bulunan Tahtamukay  (Тэхъутэмыкъуай; eski adı: “Oktyabrski”) rayonunda 4 Shapsugh (Шапсыгъ/Afıpsıp, Pseytıku, Peneh’es, Haştıku), bir Natuhay (Нэтыхъуай/Natuhay) ve 5 de Bjedugh köyü (Бжъэдыгъу/Tahtamukay, Bjıhakoyaç, Bjıhakoyej, Şıncıy ve Kozet) bulunur.  
 

Belde (kent) tipi iki yerleşimi vardır: Yablonovskiy (Кощхьабл; 25 bin 063; Rus- % 64,48; Adige- % 24,18; Ermeni - % 3,41) ve Enem (Инэм; 17 bin 654). Okrug (bucak) merkezleri de Afıpsıp, Kozet, Şıncıy, Bjıhakoyej ve Tahtamukay’dır.  

Karadeniz kıyısında, Anapa yakınında bir Natuhay köyü olarak 1864 etnik temizliği sonrasında kurulup kalmış olan Hatramtuk köyü (Хьатрамтыку), 1924’te yerinden kaldırılarak ve Natuhay köyü adı da verilerek Tahtamukay rayonunun Bjedugh yöresine nakledilmiştir (1).  

Yol yapımı ve turistik tesis projeleri

Geçmişte stratejik nedenlerle, Shapsugh ve Bjedugh yerleşim yöreleri arasındaki bir alan/şerit, yerli nüfusundan boşaltılmış ve bu yere   Krasnodar-Novorossiysk kara ve demiryolu hattı inşa edilmiştir. Şimdi, bu eski stratejik hat üzerinde Yablonovskiy ve Enem beldeleri bulunuyor.  

Bu son dönemde, çoğunluk nüfusu Rusça konuşan bu iki beldeye yönelik Adige göçleri de başlamıştır. Bu hat dışında, Adigey’de modern bir otoyol da yoktur. İl ya da köy yolları vardır.  
 

Bir proje olarak,  Krasnodar’dan başlayıp Maykop’a, oradan da Karadeniz kıyısındaki yerli Shapsughların barındığı Ş’açe (Soçi) metropoliten alanına, Ş’açe’nin 10 km. kuzeyindeki “Tığemıps” (Тыгъэмыпс; Rusça: Dagomıs) limanına uzanacak ve Ş’açe (Soçi) metropoliten alanı ile çevresindeki Maykop rayonunu kapsayacak, ekonomik ve turistik bir yöre oluşturacak olan bir otoyol yapımının başlatılacağı, RF Devlet Başkanı (şimdi Başbakan) Vladimir PUTİN tarafından açıklanmıştı, ancak   çalışmalar  durdurulmuştur, söylendiğine göre UNESCO engeli doğmuştur (2). 2014 Kış Olimpiyatlarının Ş’açe’de yapılacak olması, Maykop Havalimanı’nın genişletilmesini ve söz konusu otoyolun yapılmasını, dahası AC’nin güney ilçesi Maykop rayonunu da kapsayacak geniş bir turistik dağ yolları ve tesisleri yapımının tamamlanmasını gerektiriyor (3). Bu tesisler tamamlanmadığında, Ş’açe Olimpiyatları fiyasko ile sonuçlanacak, Ş’açe ve çevresi, yatırımcılar için çekici olma özelliğini yitirebilecek ve giderek de körelecektir…

Tahtamukay rayonu, kentleşme ve sanayileşme açısından  Adigey’in en gelişmiş yöresi konumundadır. Rayonda orta ölçekli birçok sanayi kuruluşu bulunuyor (4).

İki edebiyat devi ve Şevmen Hazret

Ünlü şair JANE Kırımız (1919-1983) ve AC’nin ikinci Devlet Başkanı ŞEVMEN Hazret (d.1937) Tahtamukay’ın Afıpsıp köyü doğumludur. JANE Kırımız şiirlerinin birçoğu şarkılaştırılmış olarak halen söylenen ünlü bir şairdir, yıllarca da Adige Radyosu müdürlüğünü yapmıştı. ŞEVMEN Hazret ise, Adige kültür ve yayın yaşamına kendi cebinden maddi destekte bulunan, Adige dili dersini bütün Adige öğrenciler için zorunlu hale getirerek asimilasyonu ve ulusal yıkımı önleme doğrultusunda cesurca adımlar atmış olan  bir devlet adamıdır (5).
 

Bu yöreden yetişen ünlü bir yazar da TSEY İbrahim’dir (d. Şıncıy, 1890-1936). Adige Tiyatro Okulu’nu kurmuştur, yazarın birçok yapıtı yanında, Adige sözlü edebiyatından esinlenme dört perdelik dramı “Koç’as” da Türkçe’ye çevrilmiştir (6).
 

Şevmen’den önce, Adigece isteğe bağlı bir ders dili idi ve büyük ölçekte  de ‘istenmeyen’ bir ders dili durumuna düşürülmüştü. Adigece, sinsice iç ve dış saldırı ve aşağılama kampanyaları karşısındaydı. Şevmen’in kişisel öncülüğünde 2006’da çıkarılan, Adigece’yi koruma amaçlı olan ve Adigece dersini Adige kökenli öğrenciler için zorunlu dil haline getiren  AC ‘2006 eğitim yasası’, 2006-2007 eğitim- öğretim  yılında uygulamaya konmuştur. Ancak ‘Seçmeli bir ders dili olan  Adigece’nin zorunlu bir eğitim dili yapıldığı’ gerekçesiyle ve ’yargı’ yoluyla iptal ettirilmiştir (7).
 

Bilgi notu:

1) Adige/Shapsugh aydını Nıbe Ruslan’ın 1992 ziyaretim sırasında verdiği bilgiye göre, Hatramtuk (Хьатрамтыку) şöyle kurulmuştu: Rus ordusunda görevli Adige askerler komutanlarından bir köy kurma izni alırlar ve Hatramtuk köyü öyle kurulur. Bu bilgi gezi yazılarım arasında “Argun” gazetesinde de yer almıştı. -HCY

2) Bkz. ‘Prof. Batırbıy Bırsır ile Söyleşi’, CC Yazarları, 3.08.2009.

3) ‘Adigey, Ş’açe’den Zaferle Döndü’, CC Haberler, 23.09.2009.

4) Bkz. ”Besi Çiftliği Tamamlandı”, CC Haberler, 9.04.2009.

5) Şevmen Hazret’in biyografisi için Bkz. “Hazret Sovmen”-Wikipedia; ayrıca Bkz.  “Hazret Şovmen’in Veda Mesajı”, internet.

6) Bkz. “Koç’as” -”Kafkasya Kültürel Dergi”, 20-26; Biyografisi için de Bkz.  “İbrahim Tsey”-Vikipedi.

7) Sözkonusu yasanın  iptal edilmiş olmasına karşın, uygulamanın kaldığı yerden sürdürülmeye çalışıldığı, örneğin 2008-2009 eğitim-öğretim yılında  14 bini Adige kökenli olmak üzere 30 bin üzeri öğrencinin Adigece dersi aldığı  da söylenmektedir. Bkz., Ç’ARE Fatim, “Dil, Ulusun Temelidir”, CC Edebiyat/Genel Konular, 14.03.2009, internet.

2.  Tevçoj rayonu (Тэуцожъ район)
 

Yüzölçümü 710 km. kare, nüfusu 19 bin 951, rayon merkezi Ponejukay (Пэнэжъыкъуай; 3.388).
 

Tahtamukay rayonunun doğu komşusu olan Tevçoj  rayonu Bjedugh –çoğunluk- nüfusludur, rayonda 13 Adige köyü vardır: Askalay, Cecehabl, Ğobekuay, Kunçıkohabl, Tlevstenhabl, Neşukuay (Нэшъукъуай), Veçepşıy, Ponejıkuay, Pçıhal’ıkuay (Пчыхьал1ыкъуай), Tığurığoy, Tevéhabl (Тэуехьабл), Hatlekuay, Şıncıy. Rayonda tek bir belde vardır: Tlevstenhabl (Лъэустэнхьaбл; 4 bin 961). Okrugları ise, Askalay, Cecehabl, Ğobekuay, Pçıhal’ıkuay Ponejıkuay, Veçepşıy (Очэпщый).

Tevçoj rayonu bir tarım bölgesidir. 2009 yılında Kanada’dan ithal edilen iyi cins ve et verimi yüksek 7.500 damızlık domuzun beslendiği 6.000 hektar genişliğinde büyük bir domuz çiftliği kurulmuştur.

 

Ünlü yazarlar, biliminsanları ve Meot  tabletleri
 

“Pşı-vork zav” (Пщы-оркъ зау; Derebeyleri ile Savaş) (1) adlı, yoksul köylülerin Ruslarca da desteklenen derebeylerine karşı verdiği mücadeleyi anlatan destanı ile ünlü büyük Adige halk ozanı TEVÇOJ Tsığu (Тэуцожъ Цыгъу; 1855-1940); öykü ve roman yazarı müteveffa  AŞIN Hazret (2); edebiyat bilimcisi ve eleştirmen Prof. ŞEŞŞE Kazbek (3); yazar, edebiyat bilimcisi, eleştirmen, Nartlar ve Adige kahramanlık destanları üzerine çalışmalarıyla ünlü ve bilge kişi Prof. ŞHALAHO Abu da (Шъхьалахъо Абу; d. 19.04.1929, Veçepşıy köyü) bu yöredendir. (4)
 

Bu yörede, 1955’te, Adıgekale kenti (Adigeysk) ile Neçerezıy köyü yörelerinde milat öncesine ait bir Meot (Мыут1) yazılı tabletleri kitaplığının bulunduğu N. Karaerkek tarafından bildirilmektedir (5).

Bilgi notu:

1) Tevçoj Tsığo’nun “Pşı-verk zav” adlı destanından alıntıların tarafımdan yapılmış  bir çevirisi için Bkz. “Kafkasya Kültürel Dergi”/KKD, sayı 39-42, s. 185-187.

2) Aşın Hazret’in “Hasit’u”- “İki Tarla” adlı uzun öyküsünün Türkçe'si  için Bkz. “Bir Avuç Toprak”,   “Kafkasya KD”, sayı 19-25, uzun öykü, son bölümü özetlenerek, N. Karbeç imzasıyla tarafımdan çevrilmiştir.

3) Şeşşe Kazbek’in uzun bir eleştiri yazısı yine tarafımdan N. Karbeç imzasıyla çevrilerek yayınlanmıştır,  KKD,  sayı 44.

4) Şhalaho Abu’nun kahramanlık üzerine bazı öyküleri “Kuban Kahramanları” adı altında Fahri Huvaj tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Kendi çevirilerimden bazıları için de Bkz.  “Uzaktaki Yıldızların Işıltıları” ve “Yıldız Kahramanları”, CC Tarih, 2. İndex; Araştırmacı/yazar kişiliği için de Bkz.  Abu Şhalaho:  Ünlü Bilim Adamı ve Adige Yazarı , CC Edebiyat/Şairlerimiz Yazarlarımız;  Abu Şhalaho: Ulusun Gür Bir Pınarı, CC Haberler, 23 Nisan 2009.

5) Necmettin Karaerkek,  “Yazı”,  Nart dergisi,  sayı 44,  s.  22-24.  

3.  Adıgekale kenti

Krasnodar Barajı ve Krasnodar’dan Adige köylülere atılmış okkalı bir kazık

Adıgekale (Адыгэкъалэ; Rusça: Adigeysk, eski adı: Tevçejsk) kentsel alanın yüzölçümü 82,5 km. kare, nüfusu 12 bin 209’dur (2002). Rayon Adige/Bjedugh çoğunluk nüfusludur. (Adige-% 77,48; Rus-% 18.59). Bu kent, köyleri Krasnodar Barajı suları altında kalan 8 Adige köyü (Yedepsıkoyej/Едэпсыкъоежъ, Yedepsıkoyaçv/Едэпсыкъояк1, Lahşıkuay/Лахъущыкъуай, Leninehabl, Neçerezıy, Kazenekoyej/Къээнэкъоежъ, Kazenekoyaçv/Къэзэнэкъояк1, Şebenehabl) halkı için bir işçi kenti olarak 27 Temmuz 1976’da kurulmuş, ancak yeni kentlilerin yerinde istihdamı için Moskova’dan gönderilen paranın tamamı, o zamanlar bir üst yönetim birimi olan Krasnodar Kray yönetimi tarafından bloke/iç edilip “başka amaçlar için kullanıldığından”, Adıgekale halkına amaçlanan hizmet götürülememiş, bu insanlar hak etmedikleri halde, yıllardan beri, her gün, uzaktaki Krasnodar kentine gidip gelerek çalışmak zorunda bırakılmışlardır. Bu son yıllarda kent çevresinde bazı küçük sanayi tesisleri kurulmaya başlanmıştır.

AC Devlet Başkanı THAKUŞIN Aslan, bu yakınlarda, ‘Adıgekale, Güney Rusya’nın en güzel kenti haline gelecektir’ sözünü vermiştir, göreceğiz.

4.  Krasnogvardeyski rayonu (Красногвардейскэ район)

Yüzölçümü 725.5 km. kare, nüfusu 31 bin 536, rayon merkezi, çoğunluk nüfusu Rus olan Krasnogvardeyski (9 bin 065) beldesidir, rayonun nüfus çoğunluğu da Rus’tur.
 

Doğuda,  Laba Irmağı solunda 2 K’emguy (К1эмгуй; Ademıy, Cambeçıy), 1 Hatukuay (Хьатикъуай/ Hatikuay), 1 Bjedugh (Bjedughhabl) ve 1 Besleney (Улап/Vılap ) köyü de vardır. Krasnogvardeyski rayonunda Milat (4 bin 500 yıl) öncesine ait Adige kent yerleşimi kalıntıları bulunmuştur. Rayonun okrugları: Beloselski, Bolşesidorovski, Hatukuay, Krasnogvardeyski, Sadovıy, Vılap, Yelenovski.  

HADEĞAL'E Asker, KESTANE Dmitrıy ve THAKUŞIN Aslan’ın yetiştiği verimli rayon

Adige Nart destanının derlenmesi, incelenmesi ve tanıtılmasında büyük emeği geçen dilbilimci, yazar ve bilge kişi Prof. HADEĞAL’E Asker (Хьадэгъэл1э Аскэр; 1922-2009,  Hatukuay) bu yöredendir, Hadeğal’ ünlü bir şair, yazar ve araştırmacıdır da (*). Ayrıca ünlü yazar, araştırmacı ve eleştirmen KESTANE Dmitrıy (1912-1985) de bu yöreden olup Bjedughhabl köyü doğumludur. AC’nin yeni Devlet Başkanı Prof. THAKUŞIN Aslan da (d.1947) bu yöreden ve Vılap köyü doğumludur (**).

Bilgi notu:
(*) A. Hadeğal’ın “Nartlar” adlı bilimsel yazısının Türkçe çevirisi Jineps gazetesinin 20.  sayısından başlanarak yayınlanmıştır; aynı yayın için ayrıca Bkz.  “Nartlar: Adige Yiğitlik Destanı”, 1-7, CC Edebiyat/Efsaneler –Mitoloji Bölümü.

(**) Thakuşın Aslan ile yapılmış değişik görüşme ve haberlerin çevirileri “Jıneps” gazetesi ile CC’de bulunuyor. Biyografisi için de Bkz.  “Aslan Tkhakushinov/Aslan Thakuşinov”-Vikipedi.

5.  Şevgen rayonu

Rayonun yüzölçümü 521 km. kare, nüfusu 16.388 (2002), yönetim merkezi Hakurınehabl beldesidir (4,1 bin, 2006’da), rayon nüfusu. Nüfus çoğunluğu Adige’dir. Verimli toprağı ile bir tarım ve hayvancılık yöresidir.  
 

Bir dev araştırmacı yazar ile Ülke Kahramanı bir Adige yazarı ve iki ünlü biliminsanı

Laba Irmağının sol kıyısı  boyunca güneye doğru Şevgen (Шэуджэн) rayonunda 4 K’emguy (Cırakıy, Kabehabl, Pşıjıhabl, Hatığujıkuay), 1 Abzegh (Hakurınehabl) ve 1 Mamhığ (Мамхыгъ) köyü vardır. Hakurınehabl (Хьакурынэхьабл) köyünde doğup ABD’nin Paterson kentinde, sürgünde ölen ünlü edebiyat bilimcisi, araştırmacı, Adige folkloru ve Nartlar üzerine geniş derlemeleri bulunan bilge kişi KUBE Şaban (К1убэ Шэбан; 1890-1974) bu yöredendir (*). Okrugları: Cırakıy (Джыракъый), Dukmanovski, Hakurınehabl, Hatığujıkuay, Mamhığ, Zarevski.

Rayonda yetişen bir yazar da SSCB Kahramanı ANDRIHOYE Husén’dir (Андрыхъое Хъусен; 1921-1942). Şair İkinci Dünya Savaşı’nda Ukrayna’da şehit düşmüştür. Anıtı doğduğu Hakurınehabl köyünde ve öldüğü yerde, Ukrayna’da dikilidir (**).

Rayon doğumlu kişiler arasında,her ikisi de birer dilbilimi profesörü olan Dr. ĞIŞ Nuh (***) ile Dr. BIRSIR Batırbıy (****) sayılabilir.

Bilgi notu:

(*) KUBE Şaban’ın “Kızların Ağıtı”, “Kurjısıpe Savaşı”, “Şaguç Gelinlerinin Ağıtı”, “Sıbır Oşha” şiir derlemeleri çevirileri için Bkz. CC Edebiyat/Şiirler; “Хатхэ  Къок1ас” (Çerkesçe), “Boletekopş”, “Hatitlerin Türküsü”, “Bjedugh Atlıları”, “Hath’ı Oğlu Koç’as” şiir derlemeleri için de Bkz. CC Edebiyat/Efsaneler-Mitoloji Bölümü.

(**) Andrıhoye Husén’e ilişkin Dmitriy Karabanov’un değerlendirmesi için Bkz. “Rusya Federasyonu Emeklileri Dayanışma İçindeler”, CC Haberler, 28. 10. 2009.   

(***) ĞIŞ Nuh için Bkz. “Adigece’nin Temel Sorunları”-1-2; “Adigece Hayvanlar Sözlüğü”,CC Edebiyat/Genel Konular.
(****) BIRSIR Batırbıy için Bkz. “Batırbıy BIRSIR: Ünlü Adige dil bilgini”; “BIRSIR Batırbıy: Bıkmadan Çalışacağım”,CC Edebiyat/Genel Konular;ayrıca Bkz. Prof. Batırbıy Bırsır ile Söyleşi 03.08.2009,CC Yazarları