|
6.
Koşhabl rayonu (Кощхьаблэ район)
Yüzölçümü 606 km. kare, nüfusu 30,9 bin, yönetim merkezi
Koşhabl bedesidir (7 bin 309).
Rayonda 3 Kabardey (Koşhabl, Blaşepsın, Fedz),
1 K’emguy (Haç’emzıy) ve bir de Yegerukay
(Yecerıkuay) köyü vardır. Koşhabl 1868’de kurulmuş olup
Maykop’a 70, Krasnodar’a da 150 km mesafededir.
Koşhabl rayonu kuzey-güney yönünde 74 km boyunda,
doğu-batı yönünde de 20 km eninde şerit biçimli bir
rayondur. Okrugları: Blaşepsın, Volnenskoye
(merkezi: selo Volnoye), Dmitriyevskoye (merkezi:
poselok Drujba), İgnatiyevskoye (merkezi: Hutor
İgnatiyevskiy), Fedz, Koşhabl, Mayskoye (poselok
Mayskiy), Natırbovskoye (selo Natırbovo),
Yecerıkuay.
Rayon nüfusu içinde 15 bin 459 Adige, 13 bin 457 Rus,
624 Ermeni, 601 Tatar, 263 Ukraynalı vardır.
Dev bir yazar ve çok sayıda sanat insanı yetiştiren bir
rayon
Adige edebiyat dilinin kurucusu, “Mutluluk Yolu”
(Nasıpım yığogu/Насыпым игъогу) adlı romanın yazarı
K’ERAŞ Tembot (К1эрэщэ Тембот; 1902-1988) Koşhabl
Köyünde/beldesinde doğmuştur (*). ‘Mutluluk Yolu’
romanı ‘1948 yılı Sovyetler Birliği Devlet Ödülü’nü
almıştır. K’eraş’ın “Tek Atlı” (Шыу закъу)
romanı YENEMIKO Mevlüt Atalay; “Şapsığe
pş’aş’e” (Шапсыгъэ пшъашъэ; Shapsugh Kızı) adlı uzun
öyküsü de “Çerkes Kızı Gulez” adıyla
Fahri Huvaj tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir.
Tarafımdan yapılan “Mutluluk Yolu” romanı
çevirisi ise, henüz tamamlanmamıştır. Yazarın adı
-onursal anlamda- ‘Adige Sosyal Bilimler Araştırma
Enstitüsü’ne verilmiştir.
K’eraş ailesinden müteveffa Prof. K’ERAŞE Zeynab
(1923-1998) da ünlü bir Adige dilbilimci idi ve
kendisinden değerli çalışma ürünleri kalmıştır. Ancak
adına düzenlenen tanıtma plaketi yazısı, -belki de
Ruslara yaranmak için olabilir- çok sevdiği Adige dilinde
değil, sırf Rusça yazılmıştır.
Ünlü müzik insanı müteveffa THABISIM Vımar (**),
müzisyen HAĞEVIC Mıhamed, besteciler TIKO
Kaplan ve ANDZERKO Vyaçeslav Koşhabl
rayonundandır. Koşhabl beldesinde Thabısım Vımar adına
bir müze kurulmuştur, sözleri ünlü Adige şairi ve
yazarı MEŞBAŞŞE İshak’a ait olan Adige Ulusal
Marşı da THABISIM Vımar tarafından
bestelenmiştir .
Bir başka ünlü sanat insanı da MURETE Çepay’dır
(d. 1939, Fedz köyü). Murete Çepay oyunculuğu yanında,
usta bir oyun yazarı ve yönetmendir de. Yazarın
“Kahraman” (Батыp)
ve “Dul Kadınlar” (Шъузабэхэр)
adlı oyunları ünlü Adige yönetmen K’URAŞINE Askerbıy
(КIуращынэ Аскэрбый) tarafından sahnelenmiştir.
MURETE Çepay, 1989
yılında Ankara’da yapılan sürgünün 125. yılını anma
toplantısında yaptığı Adigece lirik konuşması ile
kitleleri büyülemişti, anısı hala belleklerdedir.
İkinci Dünya Savaş’ında Adigey’in 55 bin nüfuslu Adige
toplumu 17 bin dolayında bir erkek nüfus kaybını
yaşamıştı. Bu sayı toplam nüfusun % 30’dan çoğu, erkek
nüfusunun da % 60’dan, anlamına geliyordu. Adige
kadınlarının da % 60’dan çoğu dul kalmıştı. Yazarın
annesi de dul kalmış, şehit eşi (şehide) olan
kadınlardan biriydi. “Dul Kadınlar” piyesi
işte bu toplumsal yarayı ele alıp kadınların çektiği
çileleri işlemektedir (***).
AC’nin ilk Devlet Başkanı CARIME Aslan da
(d.1939) Yecerıkuay köyü doğumlu bir devlet adamı ve
diplomattır. Yegerukay köyünde bir Adige/Wubıh
ailesinin çocuğu olarak doğan Carıme Aslan, çoğunluktaki
Ruslarla azınlıktaki Adigeleri birleştirici ve
uzlaştırıcı bir lider olarak Adigey Cumhuriyeti’nin
kuruluşu aşamasında olumlu çalışmalarda bulunmuştur.
Kalıcı başarılarından biri de, 1998’de, 200 dolayındaki
Kosovalı Adige’nin dönüşüne ve Maykop yakınında, bu
Adigeler için ‘Mafehable’ köyünün kuruluşuna
sağladığı katkılarıdır.
Bilgi notu:
(*)
Tembot K’eraş’ın “Mutluluk Yolu” (Насыпым
игъогу) romanı çevirileri için Bkz. ‘Mutluluk Yolu’,
CC Edebiyat/Öyküler; yazarın tanıtımı için Bkz.
Tembot
K'eraş: Adige Ulusunu Anlatan Yazar,
CC Edebiyat/Şairlerimiz Yazarlarımız; Biyografisi için
de Bkz. “Tembot K’eraş”-Vikipedi.
(**) Adige müziği üzerine derleme bilgilere
ulaşmış bulunuyorum. Günümüz müziğini bilimsel anlamda
inceleyen ve değerlendiren bir çalışmaya ise rastlamış
değilim. Ayrıca, bazı arkadaşlar adların Kiril
alfabesiyle karşılığını vermiyorlar, sesleri tam
yansıtmayan ya da yanlış/farklı yansıtan ‘özel’ harfler
kullanıyorlar. Bu da sonuçta bilgi kirliliğine yol
açıyor. Örneğin “Зек1отхьэ” karşılığı “Zek’otha”
yazılması en uygun düşecek iken, “Zigutha” gibi
uydurma; “Къэбэрдей ya da Къэбэртай”
karşılığı olarak da “Kabardey ya da Kabartay”
yazılması gerekirken, her ne hikmetse “Khabardey”
, vb gibi gereksiz şeyler yazılmakta,
durum Arap saçına dönüştürülmektedir. Khabardey yazılışı
için ‘bizim alfabemiz öyle’ diyenler olabilir, ancak bu
bir resmi ve oturmuş alfabe değildir, bu tür alfabe
denemeleri sözcükleri sırf Çerkesce olan bir metinde
kullanılırsa anlaşılabilir. Bu bakımdan bizim artık
Kiril alfabesini öğrenmemiz, öğretmemiz ve kullanmamız
gerekiyor. Fazlası, bundan sonrası için gereksizdir,
sadece bilgi kirlenmesine ve zaman kaybına yol açar. .
Adige alfabesi yaz boz tahtası haline getirilmemelidir.
Adların doğru verilemediği, ama önemli olan -
L’IHUÇ’E Anzavır’a ait (Л1ыхъуч1э Анзаур)- geçmiş
Adige müziği üzerine bir yazı için Bkz. “Çerkes
müziğinin dünü bugünü”, internet
(***) Murete Çepay için de Bkz.
Murat
Çepaye ve Tiyatro Üzerine,
CC Sanat/Tiyatro, internet.
Adigey Cumhuriyeti rayonları:
1) Maykop kentsel alanı
2) Adıgekale kentsel alanı
3) Cace (Giaginski) rayonu
4) Koşhabl rayonu
5) Krasnogvardeyski rayonu
6) Maykop rayonu
7) Tahtamukay rayonu
8) Tevçoj rayonu
9) Şevgen rayonu.
Buraya kadar incelediğimiz rayonlar 1936 yılı öncesi
Adigey topraklarını oluşturuyorlardı.
7.
Cace (Giaginski) rayonu (Джэджэ район)
Yüzölçümü 790 km. kare, nüfusu 33.2 bin (2005), rayon
merkezi Cace (Джaджэ/ Джэджэ; Giaginskaya) beldesidir
(15.2 bin), Maykop’a 30 km mesafededir.
Cace Adigeleri 1880’lerde Türkiye’ye göç etmiş, bir
kısmı da, 1864’ten sonra cangıla dönüşen Karadeniz
kıyısındaki eski topraklarına dönerek, 1924-1945 yılları
arasında özerkliği de bulunan Shapsughya’yı
(şimdi Ş’açe ve Tuapse) oluşturmuşlardır (*). Rayon
toprakları son derece verimlidir, ancak tarıma dayalı
sanayilerin gerilemesi ve göreceli olarak önemsizleşmesi sonucu bir yoksullaşma ve rayon dışı göç olayı
yaşanıyor. Nüfus da buna bağlı olarak azalıyor.
Okrugları: Ayrumovski (merkezi: Novıy Rus beldesi),
Dondukovskoye (merkezi: Dondukovskaya stanitsası),
Giaginskoye (merkezi: Giaginskaya stanitsası),
Kelemerskoye (merkezi: Kelermesskaya stanitsası),
Sergiyevskoye (merkezi: Sergiyevskoye Rus köyü) (**).
Rayonda bir şeker fabrikası da vardır.
Bilgi notu:
(*) 1864 etnik temizliği sonucu şimdiki Cace
rayonuna ve çevresine yerleştirilen Adigelerin yaşamı,
Türkiye’ye göç ettirilmeleri, Hak’uç (Хьак1уцу)
direnişi ve Karadeniz Kıyısı Şapsuğya’sının yeniden
oluşumu için Bkz. Tamara V. Polovinkina, “Çerkesya
Gönül Yaram”, Ankara, 2007. Adigelerin iç sürgünü
olayı için ayrıca Bkz. “Abzegh Ülkesi Bozulunca…”, CC
Tarih, 1.İndex.
(**) Resmi literatürde Kazak yerleşimlerine
stanitsa, Adige köylerine avul (къуаджэ),
kent tipi Rus yerleşimine poselok (посёлок), köye
selo, birkaç evlik yerleşime de hutor
(хутор; küçük çiftlik) denir.
|
