‘İlkokul İkinci Sınıf Ders Kitabı’ çevirisi, s. 11-14.
Adige Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı tarafından kabul
edilmiştir.
Bu ders kitabı, Adige Cumhuriyeti Devlet Başkanı ŞEVMEN
Hazret'in önerisi (игукъэк1) üzerine ve kişisel maddi yardımı
ile hazırlanıp yayınlanmıştır.
Kitap, ilkokul ikinci sınıflar öğrencilerinin köy yerleşim
biçimlerini, ailelerin karşılıklı ilişkilerini, dil ile
geleneğin birbiriyle ilişkisini, iyi ile kötü arasındaki
farkları konu edinmektedir.
ADİGE GELENEĞİ ZAMANIN AYNASIDIR
(АДЫГЭ ХАБЗЭР УАХЪТЭМ ИГЪУНДЖ)
ESKİDEN YOLCU İLE KADININ KARŞILAŞMASI SIRASINDAKİ DAVRANIŞ
Eskiden Adigeler at sırtında olarak bir kadının yanından
geçmezlerdi. Yolda yürüyen bir atlı, bir kadınla karşılaştığında
atından iner, atını sağ eliyle yedeğinde tutar ve yaya
olarak/yürüyerek kadının yanından geçerdi.
Sözlük:
Atlı (Шыу) –
At
sırtında yolda ilerleyen kişi.
Yaya/piyade (Лъэсы) –
Ata
ya da arabaya binmemiş olarak yürüyen kişi, yaya.
Yanından geçmek (Ебгъук1он) –
Birinin yanından geçmek.
At binmek (Шэсын) –
Ata,
eğere binmek.
Attan inmek (Къепсыхын) –
Atlının atından inmesi
Kadına bir at yükü bağışlanır (Бзылъфыгъэм шы ихьылъэ лъэханэ)
(Adıge atasözü)
ŞİMDİKİ DÖNEMDE YOLCU İLE KADININ KARŞILAŞMASI
Her
otuz yılda bir Adıge geleneği (xabze) Xase (Kurultay) tarafından
gözden geçirilirdi. Gelenek, döneme uygun düşecek bir biçimde
yeniden düzenlenirdi.
Günümüzde Adigeler araba ile yolculuk yapıyorlar. Atlı olarak
artık uzak yerlere yolculuk yapılmıyor. Ancak geleneğe uygun
düşecek bir biçimde kadına yine saygı gösterilir ve ona göre
davranılır. Yaşına bakılmaksızın, her zaman için büyüğe ayrılmış
olan sağ taraftaki yer kadına verilir ve kadın erkeğin sağında
durdurulur.
Sözük:
Uygun bulma (Епэсын) –
Bir
şeyi uygun bulma;bir kişiye ya da bir olaya karşı nasıl
davranılması gerektiğini düşünmek ve bulmak.
Xase/H’ase (Хасэ) –
Köy
ya da ulus tarafından seçilmiş/belirlenmiş (ыгъэнэфэгъэ)
bireylerin bir araya gelmesiyle oluşan, ülke ya da köy sorunlarını
düzenleyen meclis.
Aracı/elçi (Л1ык1о)
–
İki kişinin ya da iki tarafın karşılıklı olarak birbirleriyle
anlaşmaları ya da haberleşmeleri amacıyla
belirlenmiş/görevlendirilmiş kişi.
Dönem değişir, gelenek kalır (Уахътэр зэок1ы, хабзэр къэнэжьы)
(Adige atasözü)
***
ADIGE KÖYÜ (AДЫГЭ КЪУАДЖЭР)
ESKİ ADIGE EV-BAHÇE DÜZENLEMESİ (ИЖЪЫРЭ АДЫГЭ ЩАГУР)
Eski
Adıge avulu (ev-bahçe alanı) üç bölüme ayrılırdı:Ön bahçe (щагу),
harman yeri (хьамэщ) ve hayvan bakım yeri (1эщ).
Ön
bahçede üç bina (унищ) bulunurdu:Ana bina ya da büyük ev
(унэшхор), mutfak (пщэрыхьап1эр) ve konuk evi (хьак1эщыр). Ana
bina dört dizi odadan oluşurdu:Ev sahibinin odası (бысымым
ит1ысып1), kız odası (пшъэшъэ унэ), ana binanın bebeklere ve çok
küçük çocuklara ayrılan odası (собэр-сабыйхэм апай), yeni gelin ve
gençler odası (лэгъунэ-к1элэгъуалэмэ ят1ысып1).
Mutfak ana binanın önüne koşut düşecek (егупаплъэу) bir yerde
olurdu. Mutfak iki bölüme ayrılırdı:Mutfak bölümünde yemek
pişirilir, bitişik kilerde de (пыты) erzak/yemeklikler
(гъомлапхъэхэр) ile kap kacaklar bulunurdu.
Ön
bahçe çimenlik/yeşil çimenle örtülü olurdu.
Ön
bahçenin kenarlarına meyve ağaçları dikilirdi. Ön bahçe, hayan ve
tavuk giremeyecek biçimde örülmüş çitlerle çevrilirdi.
Konukevi (хьак1эщ) bahçe kapısı yakınında ve ana binaya uzakça
bir yerde bulunurdu. Konuğun huzurlu olması için konukevine at
ahırı (шэщ) eklenirdi.
Hayvan ahırları bölümünde (1эщ) inek ahırı (чэмэщ), at ahırı
(шэщ), manda ahırı (псыцощ) ve koyun ağılı (мэлэщ) yer alırdı.
Ahırlarda hayvan yemlikleri (шхынлъэ) ile su yalakları
(хьакъуашъо) bulunurdu. Ahırlar bölümünün ayrı bir kapısı
olurdu.
Harman yerinde (хьамэщ) sundurma (кощ), kümes (чэтэщ) ve ambarlar
(конхэр) yer alırdı. Onun da ayrı bir kapısı olurdu. Harman
yerinde, hayvanların erişemeyeceği bir biçimde samanlık, ot
yığınları (мэкъощ) ve kepek/yem saklama ambarları (фыркъуалъэ)
bulunurdu. Ürünler harman yerinde dövülürdü.
Ön
bahçe (щагу), ahırlar bölümü (1эщ) ve harman yeri (хьаэщ) arasında
basamaklı geçiş yerleri (шъхьaдэхыгъохэр) bulunurdu.
Peki Nartların evleri nasıldı?
Aleglerin koca evi
Kaba
sabadır,
Uzun
beyaz bir evdir,
Otuz
metre boyundadır.
Bahçe kapısı sürgüleri
Atın
böğrüne erişir,
Evin
tek bir direğini
Sekiz öküz çekebilir (*).
Herkesin evi kendine, bizimkisi bir altın ev (Шъхьадж иунэ чэм
лъакъо, тэ тиунэ дышъэ унэ)
(Adige deyişi)
Bilgi notu:
Büyük ev, ana bina (Унэшхо) –
Adige ev bahçesinde bulunan üç binadan ailenin barındığı ana bina.
Mutfak (Пыты) –
Adige ev bahçesinde büyük evin karşısında ve ona koşut olarak
(егупаплъэу) yapılan ve geçişli iki odadan oluşan yapı.
Konukevi (Хьак1эщ) –
Erkek oturma yeri olup gelen konukların ağırlandığı oda, Adige ev
bahçesindeki üç binadan biridir. Bugün “haç’eş/хьак1эщ”, otel
karşılığı olarak kullanılıyor.
Çocuk odası (Собэ) –
Büyük odanın orta yerinde bebeklerin ve çok küçük çocukların
bulunduğu oda.
Kız odası (Пшъэшъэ унэ)-
Ergin yaşa gelen kız ya da kızlar için ayrılan oda, kız akşamları
burada yaşıtı ve arkadaşı kız ve delikanlılarla oturur, gelen
taliplilerle de evlenme konuşmaları (псэлъыхъо) yapardı.
Gelin ve gençler odası (Лэгъун) –
Yeni
gelinin oturduğu oda;gelin olmadığında çoluk çocuğun oturduğu oda,
ayrı, kendisine ait bir kapısı olurdu.
Harman yeri (Хьамэш)
– Ev
bahçesinin ayrı bir bölümünde, büyük evin gerisine düşecek bir
yerde harman işinin yapıldığı, sundurma ve kuruluk gibi yapıları
da bulunan yer.
Ahırlar bölümü (1эщ) –
Hayvanların bakıldığı çitle çevrili ve içinde yem ambarları
bulunan yer.
Yem/ot verilen yer, yemlik (Шхынлъ) –
Hayvanlara ot ve yem yedirilen yer.
Su yalağı (Хьакъуашъо) –
Hayvanların su içmeleri için odundan yapılan ve içine su konan
yalak.
Harman yapma yeri (Хьамэ) –
Ekinlerin üzerinde dövülmeleri için sulanan ve saman serilip
çiğnenerek hazırlanan daire biçimli yer.
Küçük bahçe (Хэтэжъый) –
Ev
bahçesinin kenarında örülü çitle çevrilmiş sebze bahçesi.
Ambar (Коны) –
Zahire ve kuru ürünlerin saklandığı oda ya da içinde sepet ve
sandıklar bulunan yapı.
Harman yapma yeri (1ожьын) –Ürünün
dövülüp tanelerin ayrıldığı yer, harmanı yapma.
Sundurma, kuruluk (Кощ) –
Öte
berinin, iş aletlerinin ve benzerlerinin konduğu üstü kapalı yer.
Kiler (Хьакощ) –
Sundurmanın eki olarak ekmek fırını, değirmen, dibek ve el
değirmeni bulunan yer.
Yem-erzak kabı koyma yeri (Гъушъуалъ) –
Su
koyma ya da su taşıma için değil de, sundurmaya ek olarak kuru
yemlerin konduğu yer.
Basamaklı yaya geçiş yeri (Шъхьадэхыгъу) –
Çitin yarı boyunda olmak üzere basamakları olan, hayvanların
geçemediği ama insanların geçmesine olanak sağlayan geçiş yeri.
Arılık (Бжьа1о) –
Arı
kovanlarının konduğu, yerden biraz yüksekte, arka ve yan
tarafları çevrili, üstü kapalı yapı.
(*)
Daha
çok bilgi için Bkz. Nartlar:
Adige Yiğitlik Destanı, CC Edebiyat/Efsaneler Mitoloji
Bölümü.