|
Değerli okurlar,
Adigebze okur-yazar olan çoğunluğa ulaşması ve
değerlendirmeleri amacıyla, Kardenğuşş Zıramıku’un (Къардэнгъущl
Зырамыку) derlediği Adige Atasözlerini (Адыгэ Псалъэжьхэр)
internette yayınlamak üzere, Kardenğuşş Zıramıku’dan yetki
aldım ve hazırladım. Adige Atasözleri bölüm-bölüm
yayınlanacaktır. Umarım amacına ulaşır ve belki de biri tercüme
eder.
Saygılarımla
Khumıkh Vehbi
Зиузхьэнхэ,
Адыгэбзэкlэ еджэ-етхэ цlыхубэм яlэщlэхьэу къагъэсэбэпмэ
сфlэигъуэу, Къардэнгъущl Зырамыку зыхуихьэсыжа Адыгэ Псалъэжьхэр
lинтернетымкlэ къытрезгъэдзэну, Къардэнгъущl Зырамыку хуит
зыкъезгъэшlри зыгъэхьэзыращ. Адыгэ Псалъэжьхэр пычыгъуэ-пычыгъуэурэ
къыдэкlынущ.
Согугъэ щхьэпэ хъуну икlи зыгуэркlэ зыгуэрэм хэмэбзэкlэ
зэридзэкlыну.
Узыншэу
Къумыкъу Уэхьбий
КъардэнгъущI Зырамыку
КъардэнгъущI Зырамыку ПIатIурэ и къуэр январым и 1-м 1918 гъэм
Аруан районым щыщ Псыгуэнсу къуажэм мэкъумэшыщIэ унагъуэм
къыщалъхуащ.
1926 гъэм Зырамыку къуажэ школым щIэтIысхьэри ар ехъулIэныгъэкIэ
къиухащ.
1935-1940 гъэхэм Москва дэт ГИТИС – м щеджащ.
1940 гъэм Зырамыку Дзэм къулыкъу щищIэну ираджащ. Ар хэку
зауэшхуэм сэлэту хэтащ. 1945 гъэм КъардэнгъущIым и лъахэм
къигъэзэжащ. Aр 1948 гъэ пщIондэ Къэбэрдей госдрамтеатрым и сценэм
артисту щыджэгуащ. КъардэнгъущIым адыгэ драматургием и
зыужьыныгъэм лэжьыгъэфI хилъхьащ, ар лъэпкъым и уэрэджыIакIуэ
нэхъыфI дыдэхэм ящыщ зыщ.
1949 гъэм къыщыщIэдзауэ 1952 гъэм нэс КъардэнгъущIыр Къэбэрдей-Балъкъэр
щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым IуэрыIуатэмкIэ и секторым щолажьэ.
1952 гъэм Зырамыку Къэбэрдей-Балъкъэр госпединститутым
щIотIысхьэри ар 1956 гъэм ехъулIэныгъэкIэ къеух. Абы и ужькIэ ар
Къэбэрдей-Балъ¬къэр «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм редактору щола¬жьэ,
литературэмкIэ лэжьыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр егъэзащIэ, пщIэрэ
щIыхьрэ иIэу и IэнатIэм пэрытщ.
Апхуэдэурэ илъэсищ хуэдизкIэ редактору лэжьа нэужь, КъардэнгъущIыр
1959 гъэм Къэбэрдей-Балъ¬къэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым
егъэзэжри IуэрыIуатэмкIэ секторым нобэр къыздэсым щолажьэ.
КъардэнгъущIым лэжьыгъэшхуэ ирегъэкIуэкI адыгэ уэрэдыжьхэр
зэхуэхьэсыным, ахэр джыным, гум дыхьэу гъэзэщIэным теухуауэ.
Адыгэ уэрэдыжьхэр цIыхубэм деж нэхьэсынымкIэ иIэ зэфIэкI иныр
къалъытэри, КъардэнгъущI Зырамыку 1964 гъэм «КъБАССР-м
искусствэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр къыфIащащ. Ады¬гэ
щэнхабзэмрэ литературэмрэ хуищIа зыужьыныгъэм папщIэ
КъардэнгъущIым тIэунейрэ къратащ Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-м и Совет
Нэхъыщхьэм и Президиумым и ЩIыхь тхылъ.
КъардэнгъущI Зырамыку 1964 гъэ лъандэрэ УФ-м и ТхакIуэхэм я союзым
хэтщ.
Khardenğuşş Zıramuku
Ppattura oğlu Khardenğuşş Zıramuku; 1918 yılı Ocak ayının
1’inde Arvan rayonuna bağlı Psıguensu köyünde çiftçi bir ailede
dünyaya geldi.
1926 yılında ilkokula köyünde başladı ve okulunu başarıyla
bitirdi.
1935-1940 yıllarında Moskova’da Devlet Tiyatro Enstitüsü’nde
okudu. 1940 yılında askerlik görevi için orduya çağrıldı, 2. Dünya
Savaşı'nda asker olarak cephede görev yaptı, 1945 yılında evine,
memleketine döndü. 1948 yılına kadar Kaberdey Devlet Drama
Tiyatrosu’nda tiyatro sanatçısı olarak çalıştı, Adige drama
edebiyatının gelişmesinde emeği geçti, o halkının halk şarkılarını
en iyi okuyanlardan biridir. 1949-1952 yıllarında Kaberdey Balkar
Bilim-Araştırma Enstitüsü sözlü edebiyat (halk söylenceleri)
bölümünde çalıştı. 1952 yılında Kaberdey Balkar Devlet Enstitüsü
filoloji bölümünde başladığı eğitimini 1956 yılında tamamladı.
1959 yılına kadar Elbruz basım evinde redaktör olarak çalıştı,
muhtelif literatür çalışmaları gerçekleştirdi, saygın biri olarak
görevinin başında bulundu. Yaklaşık üç sene redaktör olarak
çalıştıktan sonra, 1959 yılında tekrar Kaberdey Balkar
Bilim-Araştırma Enstitüsü’ne döndü ve günümüze kadar orada
çalıştı.
Khardenğuşş Zıramuku, Adige Sözlü Edebiyatı’nın (Nart efsaneleri,
halk şarkıları, söylenceler, atasözleri, öyküler, hikayeler,
masallar, rivayetler v.s.) derlenmesinde çok büyük emek sarfetti.
Halk şarkılarının derlenmesindeki çalışmalarından dolayı kendisine
1964 yılında “Kaberdey Balkar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti üstün
hizmet ve devlet sanatçısı“ unvanı verildi. Aynı zamanda Adige
kültürü ve edebiyatının gelişmesindeki çalışmalarından dolayı
K.B.S.S.Cumhuriyeti’nin Sovyet prezidyumundan iki kez
ödüllendirildi. 1964 yılından bu yana Rusya Federasyonu yazarlar
birliği üyesidir.
Değerli büyüğümüz, thamademiz Khardenğuşş Zıramuku’u daha iyi
anlayabilmek ve değerlendirebilmek için onun eserlerine göz atmak
gerekir.
И л эжь ы гъ э х э р
E s e r l e r i
1) Къанщобийрэ Гуащэ¬гъаг¬ъ¬¬рэ. Пьесэ. Налшык, 1940 гъэ.(Khanşobi
ile Gueşeğağ.Tiyatro parçası.(Piyes) Nalçik,1940)
2) Уэращ зи фIыщIэр. Хуумыгъэгъу. Зэщомыгъэгъупщэ. Усэхэр. Налшык,
1945 гъэ. (Senin iyiliğindir. Bağışlama! Unutma! Şiirler.
Nalçik,1945)
3) Нартхэр. Къэбэрдей эпос. (Бэдынокъуэрэ Мэлычыпхъурэ я циклхэр).
Налшык. 1951 гъэ. (Nartlar.Kaberdey efsanesi. “Bedinokua ile
Melıçıpxhu’n serüvenleri). Nalçik,1951)
4) Къэбэрдей цIыхубэ уэрэдыжьхэр. Налшык, 1955 гъэ. (Kaberdey
klasik halk şarkı-türküleri.(eski) Nalçik,1955)
5) Хъуэжэ. Пьесэ. Налшык, 1956 гъэ. (Nasrettin Hoca.Tiyatro
parçası. (Piyes) Nalçik,1956)
6) Нэгумэ Шорэ. Адыгэ народым и тхыдэ. (АдыгэбзэкIэ зэридзэкIащ).
Налшык, 1958 гъэ. (Negume Şora.Adige halkının tarihi. Adigeceye
çevirdi. Nalçik,1958)
7) Мыщэ шу. Сабийхэм пап¬щIэ рассказхэр. Налшык, 1958 гъэ.(At
sırtında ayı. Çocuklar için masallar. Nalçik,1958)
8) Адыгэ таурыхъхэр. Налшык, 1959 гъэ. (Adige rivayetleri,
öyküleri. Nalçik,1959)
9) Дыщэ кIанэ. Адыгэ таурыхъхэр. Налшык, 1959 гъэ. (Altın parçası.
Adige söylenceleri, öyküleri. Nalçik,1959)
1) Къэжэр Индрис и уэрэдхэр. Налшык, 1959 гъэ. (Khejer Yindris’in
şarkı-türküleri. Nalçik,1959)
12) Хъуэжэ и таурыхъищэ. Нал¬шык, 1959 гъэ. (Xhueje’nin 100
öyküsü. Nalçik,1959)
13) ЗэхэгъэкIыпIэ. Рассказ. Налшык, 1959 гъэ. (Çözümleme,ayırdetme,ayıklama
yeri. Masal. Nalçik,1959)
14) Ныбжьэгъу пэж. Сабийхэм папщIэ рассказхэр. Налшык, 1960 гъэ.
(Gerçek arkadaş.Çocuklar için masallar. Nalçik,1960)
15) Золотая крупинка. Кабардинские сказки. Нальчик, 1961 г. (Altın
parçası.Kaberdey söylencesi,öyküsü. Nalçik,1961)
16) Уэрэдылъэ. Иджырей уэ¬рэ¬дищэ. Налшык, 1962 гъэ. (Şarkılık,
içerisinde şarkılar bulunan kitap anlamında. Son yılların,zamanın
100 şarkısı. Nalçik,1962)
17) Адыгэ IуэрыIуатэхэр. Налшык, I томыр - 1963 гъэ, II томыр -
1970 гъэ. (Adige söylenceleri. Nalçik, 1.baskı 1963, 2.baskı 1970)
18) Хъыбарыжь кIэщIхэр. Нал¬шык, 1963 гъэ. (Kısa
rivayetler,anlatımlar, öyküler. Nalçik,1963)
19) Къэбэрдейм и иужьрей джэгуакIуэшхуэ Агънокъуэ Лашэ. Налшык,
1964 гъэ. (Kaberdey’de son zamanların büyük oyuncusu Ağnokua Laşe.
Nalçik,1964)
20) Адыгэ псалъэжьхэр. Налшык, I томыр - 1965 гъэ, II томыр - 1967
гъэ. (Adige atasözleri. Nalçik, 1.baskı 1965, 2.baskı 1967)
21) Ислъэмей къафэм и цIэр къызэрежьам и хъыбар. Налшык, 1965 гъэ.
(Yıslamey kafe isminin doğuş (başlayış) hikayesi. Nalçik,1965)
22) Алмэсты. Рассказ. Налшык, 1965 гъэ. (Öcü. Masal. Nalçik,1965)
23) БотинкIэ щIэрыпс. Рассказ, 1965 гъэ. (Yepyeni Potin. Masal.
Nalçik,1965)
24) Агънокъуэ Лашэ и усэхэр. Налшык, 1966 гъэ. (Ağnokua Laşe’nin
şiirleri. Nalçik,1966)
25) Япэ адыгэ цIыхубз усакIуэ Чым Пэщхъан. Налшык, 1968 гъэ. (İlk
bayan Adige bestecisi Çım Peşxhan. Nalçik,1968)
26) Адыгэ уэрэдыжьхэр. Налшык, 1969 гъэ. (Adige klasik halk
şarkı-türküleri. (eski) Nalçik,1969)
27) Iэнэмрэ гупымрэ. Адыгэ хабзэм щыщ. Налшык, 1970 гъэ. (Yemeksofrası
ile toplum, yemek için sofrada oluşan grup. Adige adetlerinden.
Nalçik,1970)
28) ДжэгуакIуэшхуэ, усакIуэ Iэзэ Мыжей Сэхьид. Налшык, 1971 гъэ.
(Büyük oyuncu, usta besteci Mıjey Sehid. Nalçik,1971)
29) Щолэхъу шы лъэпкъымрэ дамыгъэмрэ. Налшык, 1972 гъэ. (Şolexh
atsoyu ile damgası. Nalçik,1972)
30) Хэт хъуну Андемыркъаныр? Налшык, 1973 гъэ. (Kim acaba
Andemırkhan? Nalçik,1973)
31) Нарты. Адыгский героический эпос. Москва,1974 г. (Nartlar.
Adige halk kahramanlarının efsaneleri. Moskova,1974)
32) Iей пщIауэ фIы ущымыгугъ. Пьесэ. Налшык, 1975 гъэ. (Kötülük
yaptıysan iyilik bekleme.Tiyatro parçası. (Piyes) Nalçik,1975)
33) Кабардинские народные сказки. Москва, 1977 г. (Kaberdey halk
hikayeleri,öyküleri. Nalçik,1977)
34) Адыгэ уэрэдыжьхэр. Налшык, 1979 гъэ. ( Adige klasik halk
şarkı-türküleri. Nalçik,1979)
35) Къэбардэрэ Алътудрэ. Пьесэ. Налшык, 1980 гъэ. (Khabarde ile
Atltud. Tiyatro parçası. (Piyes) Nalçik,1980)
36) Кабардинские народные сказки. Москва, 1980 г. (Kaberdey halk
hikayeleri,öyküleri. Moskova,1980)
37) Народные песни и инструментальные наигрыши адыгов. Москва, 1
т. - 1981 г., 2 т. - 1981 г., 3 т. - 1986 г. (Adige halk müzik
aletleri. Moskova,1.baskı 1981, 2.baskı 1981, üçüncü baskı 1986)
38) Нэгей и къуэ Лъэпщагъуэ. Адыгэ таурыхъхэр. Налшык, 1981 гъэ. (Negey’in
oğlu Tlepşağue. Adige rivayetleri, öyküleri. Nalçik,1981)
39) Верный друг. Рассказы для детей. Москва, 1981 г. (Gerçek
arkadaş. Çocuklar için masallar.Moskova,1981)
40) Къарэкъэщкъэтау зауэм хуауса уэрэдымрэ хъыбарымрэ. Налшык,
1981 гъэ. (Kharekheşkhetaw savaşı için bestelenen şarkı ve öyküsü
(hikayesi). Nalçik,1981)
41) Адыгэ псалъэжьхэр. Налшык, 1982 гъэ.(Adige atasözleri.
Nalçik,1982)
42) Адыгэ хъуэхъухэр. Налшык, 1985 гъэ. (Adige otantik
konuşmalar,dilekler (xhuexh’ler). Nalçik,1985)
43) Адыгэхэр къызэрыфэ пшыналъэхэр. Налшык, 1989 гъэ. (Adige
folklor müzikleri. Nalçik,1989)
44) Адыгэ уэрэдхэмрэ пшына¬лъэхэмрэ. Налшык, 1990 гъэ. (Adige
şarkı-türküleri ve müzikleri. Nalçik,1990)
45) Хъуэжэ и таурыхъищэ. Мейкъуапэ, 1994 гъэ. (Xhueje’nin 100
öyküsü. Maykop,1994)
46) Нартхэр. Къэбэрдей эпос. Налшык, 1995 гъэ. (Nartlar. Kaberdey
efsanesi. Nalçik,1995)
4) Адыгэ хабзэу щыIахэр. Налшык, 1995 гъэ. (Eskiden var olan Adige
adetleri. Nalçik,1995)
47) Мэлэчыпхъу и хъыбархэр. Налшык, 1997 гъэ. (Meleçıpxh’un
öyküleri (hikayeleri). Nalçik,1997)
48) ГушыIэ хъыбархэр. Налшык, 2001 гъэ. (Şaka içerikli öyküler
(hikayeler). Nalçik,2001)
49) Андемыркъан. Налшык, 2002 гъэ. (Andemırkhan. Nalçik,2002)
50) Адыгэ лъэпкъ пшыналъэхэр. Налшык, 2004 гъэ. (Adige halk
müzikleri. Nalçik,2004)
51) Кабардинские народные сказки. Нальчик, 2004 г. (Kaberdey halk
hikayeleri,öyküleri. Nalçik,2004)
52) Хэт нэхъ ин? Таурыхъхэр. Налшык, 2005 гъэ. (Kim daha büyük?
Hikayeler,öyküler. Nalçik,2005)
Khardenğuşş Zıramukh’un yaşamındaki değişik bölümleri, birde 90.
doğum günü kutlamalarında “Adige Psatle”nin kendisiyle yapmış
olduğu söyleşi ile tanıyalım.
Къэрдэнгъущl Зырамыку - Kherdenğuşş Zıramuku
Адыгэ Псалъэ: И ныбжьыр илъэс 90 ирикъуащ адыгэ IуэрыIуатэм
и тхьэмадэ, ди лъэпкъым и тхыдэр, щэнхабзэр джынымкIэ,
уэрэдыжьхэмрэ хъыбарыжьхэмрэ зэхуэхьэсыжынымкIэ, ахэр хъумэнымкIэ,
зэрыхуэфащэкIэ зэгъэпэщыжауэ цIы¬хубэм я пащхьэ илъхьэнымкIэ
IуэхугъуэфI куэд зэфIэзыха КъардэнгъущI Зырамыку. Ди лъэпкъэгъуу
дэнэкIи щыпсэухэм къыддагъэлъапIэ «дыщэ пхъуантэм» и
IункIыбзэIухыр зыIэщIэлъ Зырамыку и махуэр, псори щыгъуазэщ а
цIыху къэмылэнджэжым и Iэужьхэм. Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ
Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ институтым зэман кIыхькIэ псэемыблэжу
щылэжьа Зырамыку и къэхутэныгъэхэм пщIэ ин ягъуэтащ. Ар КъБР-м и
цIыхубэ артистщ, КъБР-м, АР-м гъуазджэмкIэ, щэнхабзэмкIэ щIыхь
зиIэ я лэжьакIуэщ, КъБР-м и Совет нэхъыщхьэм и Президиумым и ЩIыхь
тхылъыр тIэунейрэ къыхуагъэфэщащ, Къандур Изэт и саугъэтым и
лауреатщ.
А цIыху щэджащэм и гъащIэмрэ и лэжьыгъэ купщIафIэхэмрэ куэд
щыгъуазэщ, ар щIэрыщIэу фэдгъэцIыхужынуи яужь диткъым, а ди лъэпкъ
тхыдэм, щэнхабзэм, гъуазджэм епхауэ къэгъуэгурыкIуэ щIэныгъэлI
щыпкъэм и гъащIэм зэ дриплъэжмэ, тфIэтэмэму, и махуэшхуэм
ирихьэлIэу абы упщIэ зыбжанэкIэ зыхуэдгъэзащ.
Adige Psatle: Adige tarihinin ve kültürünün
araştırılmasında, Adige sözlü edebiyatının derlenmesinde, onların
korunması ve halkımıza sunulmasında çok büyük çalışmaları olan
Khardenğuşş Zıramuku 90. yaşını doldurdu. Dünyanın her yerinde
yaşayan Adigeler, “altın sandığın” anahtarını elinde bulunduran,
çalışkan, yorulmak bilmeyen bu büyük insanın değerinin bilinciyle
doğum gününü kutluyorlar.
Zıramuku’un K.B.Cumhuriyeti Bilim-Araştırma Enstitüsü’nde uzun
yıllar yapmış olduğu araştırmaları çok büyük değer kazandı. O,
K.B.C.’nin değerli tiyatro oyuncusu, K.B.C. ve A.C.’nde sanatsal
ve kültürel çalışmalarda saygın olan biri, iki kez sovyet
prezidyumunun onur belgesi ve Kandur İzet (Kandur Muhittin’in
babası. k.v.) ödülünün sahibidir.
İnsanların çoğu bu büyük insanın hayatından, çalışmalarından
haberdardır, biz onu yeniden tanıtmaya çalışmıyoruz, ancak
halkının tarihiyle, kültürüyle, sanatıyla ilgili büyük çalışmaları
olan bu gerçek bilim insanının 90. doğum gününde yaşamına bir kez
daha göz atmak amacıyla kendisine bir kaç soru sorduk.
Адыгэ Псалъэ: Зырамыку, уи гъащIэ купщIафIэр адыгэу
зызылъытэж дэтхэнэм и дежкIи щапхъэщ, сыту жыпIэмэ лъэпкъым
ухуэлажьэ зэпыту, абы и егъэфIэкIуэныгъэм ухущIэкъуу ибохьэкI.
Зэрыадыгэу дызэрыгушхуэ хъугъуэ¬фIыгъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщщ псоми
бдэдгъэлъапIэ уи илъэс 90-р. Уи гъащIэ гъуэгуанэм ущриплъэжкIэ,
абы и сыт хуэдэ пычыгъуэхэра нобэ уигу къыд¬ридзеижыр?
Къэрдэнгъущl Зырамыку: Илъэс 90-р – ар цIыху гъащIэм и
дежкIэ мащIэкъым. СызоплъэкIыжри согупсыс: «Сыту пIэрэ а илъэсхэм
къриубыдэу си лъэпкъым, си лъахэм, цIыхухэм сэбэп яхуэхъуну
злэжьыфар? Псори зыхузэфIэкI щыIэкъым, ауэ сызыпэрыта IэнатIэм
щызлэжьыфыну сыт къэнар?..» IуэрыIуа¬тэ и лъэныкъуэкIэ сэ куэд къы¬зэхъулIауэ
куэд къэмынауэ къысщо¬хъуж, сыту жыпIэмэ лъэп¬къым и зыужьыныгъэм
хуэ¬гъэпса си илъэсхэрщ нобэм сыкъэзы¬хьэсар, згъэвыну Тхьэшхуэм
къысхуиуха гугъуехь¬хэмрэ ¬гуауэхэмрэ са¬къелу.
ГъащIэр Iыхьэ куэду зэхэухуэна къэхъугъэщ. Абы хэтщ гур щыз зыщI,
дэрэжэгъуэрэ гукъыдэжрэ къозыт Iуэху¬гъуэ¬хэри, уи лъэр щIэзыуд,
афIэ¬кIа умыпсэужыфыну къып¬щызыгъэхъу лъэхъэнэхэри. Сабиигъуэ
тынш сиIауэ схужыIэнукъым. Сэ сыкъалъхуну си адэ-анэм ягу къыщы¬кIыжар
езыхэр жьыхуегъэзэкI хъуа нэужьщ. Си анэм быни 8 къилъхури
тIысыжат. Абы иужькIэ илъэси 6 дэкIри сэ ду¬нейм сыкъытехьащ. Нэ¬хъыжьхэм
мызэ-мытIэу жаIэжу зэхэсхат абы теухуа мы хъыбар цIыкIур. Си
шыпхъу нэхъыжь Хьэвэ джэгум хэту «дэлъху цIыкIу къыпхуалъ¬хуащ»
щыжраIам, гъуэгыу къыщIэпхъуэжри унэм къэ¬кIуэ¬жауэ щытащ.
ЗэрыжаIэ¬жымкIэ, Хьэвэ хъыджэбз дахэу, Iущу щытащ, ауэ абы щы¬гъуэм
щIэгъар зыми къагу¬ры¬Iуауэ щытакъым: гуфIэщат хьэ¬мэрэ и жагъуащэ
хъуат дэлъху нэхъыщIэ къызэры¬хуалъхуар. Сэ езым Хьэвэ сщIэ¬жыркъым.
Абы и закъуэ¬къым - си адэ ПIатIури, си къуэш нэхъыжьхэу
Мухьэжыррэ Исуфри. Сэ мазих фIэкIа сымыхъуауэ Къатхъэн Назир и
дзэм хэт си къуэш нэхъыжь Мышэ, хуабэ уз къеуэлIауэ, жэщу
шыплIэкIэ ди деж къахьыжауэ щытащ. Ди уна¬гъуэм ис псори а узыфэ
емынэм зэтрицIалэри, лъэрыщIыкIыу пIэм хэгъуэлъхьат. Зы тхьэмахуэм
и кIуэцIкIэ ди унэм хьэди 4 ирахауэ щытащ. Уз бзаджэм
бынунагъуэшхуэм ди адэр тщхьэщичащ, Iэрамэу зэхэт удз гъэгъам
хэIэбэу нэхъ дахэ дыдэр къызэрыхачым ещхьу, зи ишэгъуэ пщащэ Хьэвэ
тхичащ, зи щIалэгъуэхэу, дунейр зи щIэщыгъуэхэу Мухьэжыррэ Исуфри
здихьри тхэкIыжащ…
Зэманыр цIыхум еплъыр¬къым – езым зыхуейр ещIэ. Узым имыхьу
къелахэр дыпсэун хуейти, гъащIэм адэкIэ пытщащ. Узыр къытхэзыхьа
Мышэ хъужри, Къатхъэным и дзэм хыхьэжащ. Ди анэмрэ цIыхухъу
нэхъыжьу унэм къина си къуэш Муридрэ нэ¬хъы¬щIэхэу Чэниуат,
Мухьэмэд, Бэчмырзэ, сэ ди ныбэ мыны¬къуэу, дил къимыщу дызэра¬гъэпсэуным
яужь итащ. Хуэмурэ дунейри нэхъыфI хъужащ. Си шыпхъур унагъуэ
ихьащ, си къуэшхэм IэщIагъэ, щIэныгъэ зрагъэгъуэтащ. Налшык ЛУГ-м
щеджауэ къэзы¬гъэзэжа Мурид къуажэ советым и председателу ягъэуващ.
Адрейхэми ящIэн, яшхын ¬ягъуэту псэу хъуащ. Быным я нэхъыщIэ сэ
Бэчмырзэ сыдэIэпыкъуурэ унагъуэ мэкъумэшыр къетхьэлIэрт. ЩывэкIэ -
сышауэт, зыщигъэпсэхукIэ – сышыхъуэт. Бэчмырзэ зэпымыууэ уэрэд
жиIэрт. Апхуэдиз уэрэд щызригъэщIари сщIэр¬тэкъым, ауэ ахэр
зыкъэмынэ си гум къинащ сэ.
Псори дахэт, гъэщIэгъуэнт, гуфIэгъуэт си дежкIэ, арщхьэкIэ илъэс
11 фIэкIа сы¬мы¬¬хъуауэ дуней нэхур къыстеун¬кIыфIащ - си анэ
дахэр дунейм ехыжащ. Ар къыщы¬хъуар 1929 гъэм и дыгъэгъазэрт.
Мурид абы щыгъуэм Налшык щыпсэурт, сельхозснабым и унафэщIу
лажьэрт. Си анэ тхьэмыщкIэм и дауэдапщэр зэрызэфIэкIыу, абы къалэм
сишащ. Куэд дэмыкIыуи езыр щеджауэ щыта ЛУГ-м и студент сыхъуащ.
Абы зы илъэскIэ сыщыIэри итIанэ къуажэм сашэжащ, абы дэт школми
илъэси 6-кIэ сыщеджэжащ. ИужькIэ учетчикыу колхозым щылэжьэн
щIэздзащ.
Adige Psatle: Zıramuku, yaşamınızın özü kendisini Adige
olarak bilen her bir insan için örnektir, çünkü durmaksızın
halkınız için çalışarak, halkınızın gelişmesini arzulayarak
hayatınızı idame ettiriyorsunuz. 90. doğum gününüz Adige halkı
olarak gurur duyduğumuz en önemli günlerden biridir. Geriye dönüp
yaşamınıza baktığınızda, onun içerisinde hangi bölümleri daha çok
anımsıyorsunuz?
Khardenğuşş Zıramuku: 90 yıl insan yaşamı için az değildir.
Dönüp düşünüyorum: “o yıllar içerisinde halkım, yurdum için
insanlara faydası olabilecek neler yapabildim? Her şeyi yapabilen
yoktur fakat çalıştığım alanlarda yapabileceğim neler kaldı?”
Sözlü edebiyatın derlenmesinde başarılı olduğumu, fazla bir şeyin
kalmadığını sanıyorum. Allah’ın bana lütfettiği bir çok acı ve
çilelere rağmen bu güne ulaşmamda etken olan da, halkımın
gelişmesine yönelik olan çalışmalarım olsa gerek.
Yaşam bir yığın bölümlerden örülen oluşumdur. Onun içerisinde;
yüreğinin dolduğu, dermanının kesildiği, canının sıkıldığı, hayatı
yaşanmaz sandığın anlar da (psikolojik olarak bittiğin anlar)
bulunmaktadır. Çocukluğumun çok iyi, rahat geçtiğini söyleyemem.
Sekiz çocuk sahibi annem - babam, 6 sene de ara verdikten ve
belirli bir yaştan sonra beni dünyaya getirdiler. Büyüklerimin bir
kaç kez anlattıklarını anımsıyorum, ablam Have düğündeyken “erkek
kardeşin oldu” haberi kendisine verilince ağlayarak düğünü terk
edip eve gelmiş. Anlatılanlara göre Have güzel ve akıllı biriymiş,
ancak onun neden ağladığını sevinçten mi üzüntüden mi kimse
anlayamamış. Ben ablam Have’yi hatırlamıyorum, sırf onu değil
babam Ppattura’yı, ağabeylerim Muhajır ve Yisuf’u da
hatırlamıyorum.
Ben 6 aylık iken, Khatxhen Nazir’in (Khatxhen Nazir; Sovyetler
Birliği kurulurken „Şeriat Ordusu“ ismiyle kurmuş olduğu ordusuyla
Bolşeviklerle birlikte savaşan biridir. k.v.) ordusundaki ağabeyim
Mişe’yi gece yarısı hasta olarak eve getirmişler.Aileye bulaşan bu
hastalık babamı, ablamı ve iki ağabeyimi götürmüş, bir hafta
içerisinde 4 ceset çıkarmışlar evimizden.
Hayat insanın istediğini değil, kendi istediğini yapıyor.
Hastalıktan kurtulanlar yaşamak zorundaydık, hayata sarıldık.
Hastalığı eve taşıyan Mişe iyileşti ve tekrar Khatxhen’in ordusuna
katıldı. Annem ve ağabeyim Murid; yaşça küçük olan Çenivat,
Muhamed, Beçmırze ve benim aç-susuz, çıplak kalmadan yaşamamız
için uğraştılar. Yavaş yavaş şartlar düzeldi. Ablam evlendi,
ağabeylerim de meslek edindiler. Nalçik’te Lenin’in adını taşıyan
devlet okulunda okuyup dönen ağabeyim Murid köy Sovyet'inin
başkanı (muhtar) oldu, diğerleri de geçimlerini temin edecek
duruma geldiler. Evin en küçüğü olarak ben, Beçmırze’nin
yardımcısı olarak çiftçilik yaptım, Beçmırze çift sürerken at
sürücüsü, molla verip dinlenirken de at bakıcısı oldum. Beçmırze
çalışırken durmadan şarkı söylerdi, o kadar şarkıyı nereden
öğrenmişti onu da bilmiyordum fakat hepsi güzeldi ve hafızamda
kalıyordu. Bunlar benim için güzel ve enteresan olan şeylerdi
ancak 11 yaşındayken hayatım karardı, annem vefat etti. Bu olay
1929 senesinin aralık ayında olmuştu. Murid o zamanlar Nalçik’te
solhoz başkanı olarak çalışıyordu, annemin cenaze töreni bittikten
sonra beni Nalçik’e götürdü. Fazla zaman geçmeden kendisinin de
okuduğu okula yazdırdı, 1 sene orada okuduktan sonra tekrar köye
götürdüler ve köy okulunda 6 sene okudum. Okuldan sonra kolhozda
sayman olarak çalışmaya başladım.
Адыгэ Псалъэ: Зырамыку, колхозхэт щIалэ ныбжьыщIэр
Станиславским и цIэр зэрихьэу Москва дэт ГИТИС-м узэрыщIэтIыс¬хьамрэ
студент илъэсхэр зэрепхьэкIамрэ яфIэхьэлэмэт хъунут «Адыгэ псалъэм»
и щIэджыкIакIуэхэм.
Къэрдэнгъущl Зырамыку: 1935 гъэм республикэм IуэхукIэ
къэкIуауэ щытащ артист цIэрыIуэ Ефремовыр зи пашэ хьэщIэ гуп.
Абыхэм я къалэнт театр гъуазджэм хурагъэджэну зэчий зыбгъэдэлъ
адыгэ, балъкъэр щIалэгъуа¬лэ къуажэхэм къыщыхахыу Москва яшэну.
Шортэн Аскэрбий и гъусэу ахэр Псыгуэнсу ныщыкIуэм, парткому
къуажэм нэзыгъэзэжа си къуэш Мурид еплъыныгъэхэм сригъашэри
хьэщIэхэм я пащхьэ сригъэуващ. «Уэрэд пщIэ¬мэ, зы къыджеIэт», -
жиIэри зы¬къысхуигъэзат Шортэным. Iуэхур зыIутыр сымыщIэми, сэ
сфIэфI дыдэу абыхэм яжесIащ «Нэкъуэлэн» уэрэдыр. Ар си къуэшым
жиIэу куэдрэ зэхэсхауэ фIы дыдэу сщIэрт. Гурэ псэкIэ сызытхьэкъу
уэрэдыр жыIэн суха нэужь, ахэр къызэупщIащ Москва сыкIуэу артист
IэщIагъэм сыхуеджэну сыхуейрэ сыхуэмейрэ. Дауи, сыхуейт. Апхуэдэу
Театр гъуаз¬джэмкIэ къэрал институтым и студент сыхъуауэ щытащ.
ПцIы хэмылъу, япэ илъэсхэр хуабжьу къыстехьэлъащ. Адыгэ гупу
Москва дыкIуар цIыху 33-рэ дыхъурти, сэ нэхъ щIэныгъэншэрэ нэхъ
щIалэрэ яхэттэкъым. Сэ къэзухар класси 6 къудейт, си гъусэхэр
псори щIэныгъэ зиIэ, тех¬никум къэзыуха, егъэджа¬кIуэу е нэгъуэщI
IэщIагъэхэм ирилэжьахэу апхуэдэхэт. Ауэ си псэм фIэфI IэщIагъэр
зэз¬гъэгъуэтыным сыхуэерыщти, япэ курсым абыхэм сакIэ¬лъе¬Iащ,
етIуанэм салъэщIыхьащ, ещанэм сатекIуащ. Иужьрей илъэситIым
Сталиным и цIэ¬кIэ щыIэ стипендиер къысхуагъэфащэри, ар къэсхьу се¬джащ.
СощIэж: а илъэсхэм ди егъэджакIуэу щыта Рахманиновэ Ольгэ мызэ-мытIэу
къызжиIащ ГИТИС-р къэз¬гъанэу Чайковскэм и цIэр зэрихьэу Москва
дэт къэрал консерваторием си еджэным щыпысщэну. «Зырамыку, уэ макъ
дахэ уиIэщ, узыхуеджэн хуейри уэрэджыIакIуэ IэщIа¬гъэращ.
Консерваторием экзаменыншэу укъащтэнущ. Абы кIуэ», - тригъэчыны¬хьырт
абы. АрщхьэкIэ сытегушхуауэ щытакъым икIи сыхущIегъуэжакъым. Адыгэ
уэрэдыр консерваторие къэ¬бухакIэ нэхъ лейуэ пхужыIэ¬ну¬къым. Абы
къэгъэшыпIэ Iэджэ иIэщ, абы хэт псалъэхэр зэми дыбошей, зэми
ибошэх, ар псэкIэ зыхэпщIэн ¬хуейуэ аращ. Ди уэрэдыжьхэр – ахэр ди
тхыдэщ, ди блэ¬кIарщ, ди нобэрщ. Лъэпкъым и псэр, и бэуэкIэр,
псэукIэр умы¬щIэмэ, ахэр екIуу пхужыIэнукъым. Арати, «нотэ», «макъамэ
грамотэ» жыхуаIэ¬хэр сымыщIэу сыкъэнащ.
Сыщеджэ илъэсхэм стхауэ щы¬¬тащ япэ адыгэ драмэ «Къанщобийрэ
Гуащэгъа¬гъ¬рэ». 1940 гъэм диплом плъы¬жь¬¬кIэ¬ГИТИС-р къэзухри ди
щIы¬на¬лъэм сыкъэкIуэжа ¬нэ¬ужь, къэбэрдей труппэм ди Iупхъуэр
абыкIэ къызэIутхауэ щытащ.
Adige Psatle: Zıramuku, kolhozda çalışan bir genç olarak,
Moskovadaki Stanislavski’nin ismini taşıyan okula nasıl
başladığın, öğrencilik yıllarının nasıl geçtiği “Adige Psatle”
okuyucuları için ilginç olacaktır, anlatır mısın.
Khardenğuşş Zıramuku: Cumhuriyetimize 1935 yılında meşhur
tiyatro sanatçısı Yefromov’un öncülüğünde bir grup gelmişti.
Onlar, tiyatro eğitimi aldırmak için zeki Adige ve Balkar
çocuklarını köylerden seçip Moskova’ya götürmek için
görevlendirilmişlerdi. Parti görevlisi olarak köye denen ağabeyim
Murid, çocuklara bakmaya, seçmeye Şorten Askerbiy ile birlikte
köyümüz Psıguensu’ya gelen misafirlerin yanına beni çağırttırdı ve
onların önüne dikti. “Şarkı biliyorsan bir tane söyle” demişti
bana Şorten. Olayın nedenini bilmediğim halde içimden gelerek
“Nekhuelen” şarkısını okudum onlara. Ağabeyim bu şarkıyı okurken
çok dinlediğim için iyi biliyordum. Şarkıyı okuyup bitirdikten
sonra tiyatro eğitimi almak için Moskova’ya gitmeyi isteyip,
istemediğimi sordular bana. Elbetteki istiyordum. İşte böylece
Devlet Enstitüsü tiyatro bölümü öğrencisi olmuştum.
Yalan söylemeyecek olursam, ilk yıllarda bayağı zorlandığımı
söylemem gerek. Adige olarak Moskova’ya giden grup 33 kişiden
oluşuyordu. Onların içerisinde en eğitimsiz ve genç olanı bendim.
Ben sadece 6 yıllık köy okulunu bitirmiştim, onlar ise teknik
dalda eğitim almışlar yada öğretmen okulunu bitirmişler, bir
yerlerde çalışmışlar tecrübe sahibi insanlardı. Ancak ben
başladığım eğitimi almakta çok istekli olduğum için, birinci
sömestirde onların peşinden gittim, ikinci sömestirde onları
yakalamaya çalıştım, üçüncü sömestirde onları geçtim. Başarılı
olduğum için Stalin’in adına verilen burs layık görüldü ve son iki
seneyi bu bursu alarak okudum. Hatırlıyorum, o yıllarda
öğretmenlerimden Rahmaninova Olga benim Devlet Enstitüsü’nü
bırakıp Çaykovske’nin ismini taşıyan Devlet Konsevatuvarı’na gidip
orada eğitim almam gerektiğini bir kaç kez söylemişti. “Zıramukh,
senin sesin güzel, sen Konservatuar eğitimi alman gerekiyor,
sınava tabi olmadan alacaklar seni, git oraya” demişti o. Ancak
ben üzerinde durmadım, pişmanda değilim. Adige şarkılarını
Konservatuar eğitimi almış olmakla daha iyi, daha güzel
okuyabileceğini sanmıyorum. Adige şarkılarındaki seslerin farklı
çekimleri var, onları güzel okuyabilmek için, onları içten
gelerek, içtenlikle algılaman gerekiyor. Eski Adige şarkıları;
onlar bizim tarihimiz, geçmişimiz, bu günümüzdür. Halkın
kültürünü, yaşam tarzını bilmediğin zaman onları olması gerektiği
gibi okuyamıyorsun. Böyle düşündüğüm için de nota eğitimi almadım.
Öğrencilik yıllarımda ilk kez Adige dramı “Khanşobi ile Guaşeğağ”ı
yazdım. 1940 yılında Devlet Tiyatro Enstitüsü’nü kırmızı
diplomayla (kırmızı diploma Sovyetler döneminde en kaliteli
diplomadır. k.v.) bitirip memleketime döndüğümde, Kaberdey
grubumuzun tiyatro perdesini “Khanşobi ile Guaşeğağ” parçası ile
açmıştık.
Адыгэ Псалъэ: Илъэси 5-кIэ Москва ще¬джэу къэзыгъэзэжа
артист гупым зэфIэкIрэ щIэныгъэу вбгъэдэлъыр къэвгъэлъэ¬гъуэ¬¬ну
фыхунэмыс щIыкIэ Хэку зауэшхуэр къэхъеящ. А лы¬гъей илъэсхэми
гузэвэ¬гъуэ мымащIэ, гугъуехь куэд пшэчащ, Зырамыку. Апхуэдэхэщ
бийм фыкъыщиухъуреихьу псэзэпылъхьэпIэм фыкъы¬щикIыжари, нэмыцэ
гъэрэщым ущихуам лIыгъэ пхэлъу укъы¬зэрыщIэпхъуэжыфари, абы
иужькIэ «кхъузанэ» псоми ущIа¬гъэкIыу фочыр дзыхь къыпхуащIыжу
фронтым узэрагъэкIуэжари, Хэкур бий бзаджэм щыпхъумэу уIэгъэ
хьэлъэ узэрыхъуари, нэгъуэщIхэри. Апхуэдиз гу¬гъуехь зи псэм телъа
уэ пхузэфIэкIащ лъэ быдэкIэ лъэпкъ гъуазджэм ухэувэжын, абы
фIыгъуэ куэд къыхуэпхьын.
Къэрдэнгъущl Зырамыку: Хэку зауэшхуэм и илъэсхэр
мыкIуэдыжын уIэгъэу си гум телъхэм ящыщщ. Ахэр куэд мэхъу,
апхуэдиз гузэвэгъуэ си псэм тезыгъэлъа а илъэсхэр адэкIэ си нэгу
щIэ¬кIахэм ящыщу нэхъ шэчыгъуа¬фIэхэм яхызобжэ…
Зауэ нэужьым си унагъуэ сыкъихьэжащ. Сэ абы къыщызэжьэрт си
щхьэгъусэ Зу¬лъихъанрэ ди щIалэ цIыкIу Николайрэ. Зулъихъан сэрэ
Москва дыщызэдеджауэ ари артистт. Лъэпощхьэпо зыбжанэ къызэднэкIа
нэужь, театрым лэжьэн щыщIэд¬дзэ¬жащ. АрщхьэкIэ абы куэдрэ
сыщыIакъым. Си щхьэгъусэр сымаджэ хъуащ, ар дунейм ехыжа нэужь,
1949 гъэм театрым сыкъыхэкIри, Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ
институтым сыкIуауэ щытащ. Абы и пэкIэ адыгэ IуэрыIуатэр зэхуэзы¬хьэсыну
экспедицэм сыхэтащ. Ди щIыналъэм и зы къуажи жыли къэдмыгъанэу
къызэ¬хэт¬кIухьри цIыхубэ IуэрыIуа¬тэм ехьэлIа материал куэд
къетхьэлIауэ щытащ. Апхуэдэу адыгэ IуэрыIуатэм куууэ сыхыхьащ.
АдэкIэ си гъащIэр псори абы и зэхуэхьэсынымрэ джынымрэ теухуауэ
сыпсэуащ.
Сызыпэрыхьа IэнатIэр сфIэхьэлэмэту, абы пыщIа псоми сыдахьэхыу
илъэс куэдкIэ сыщылэжьащ институтым. Хуабжьу сыгурыхуэти, зэ нэхъ
мыхъуми зэхэсха уэрэдыр е хъыбарыр си гум къинэрт. Ахэр стхыжырт,
зэхэздзырт, зджырт, тхылъу къыдэзгъэкIыжырт. Апхуэдэ IуэхухэмкIэ
щIэгъэкъуэн къысхуэхъуауэ щытащ Лъостэн Владимир. Институтым и уна¬фэщIу
щыщыта илъэсхэм абы и фIыгъэкIэ Бэрэгъун Владимир сэрэ дызэгъусэу
адыгэ уэрэдыжьхэр зэрыт тхы¬лъышхуэ къыдэдгъэкIауэ щытащ. Апхуэдэ
лэжьыгъэм иужькIи пысщащ. Ди щIыпIэм къыщысхудагъэкIын щамыди
къэхъуащ. Абы щыгъуэм Адыгейм щыщ ди къуэшхэр сэбэп къысхуэхъури
абы къыщы¬дэзгъэкIауэ щытащ адыгэ уэрэдыжьхэмрэ макъамэхэмрэ зэрыт
тхылъхэр. Апхуэдэу нарт эпосыр зэхуэхьэсыжынми селэжьащ.
А лэжьыгъэхэм къадэкIуэу си щIэныгъэми хэзгъэхъуащ. 1952-1956
гъэхэм Къэбэрдей пединститутым филологием¬кIэ и къудамэр
къэзухыжащ. Лэжьыгъэм хузиIэ гукъыдэжымрэ щIэныгъэмрэ зы сщIы¬ри
ехъулIэныгъэфIхэр къыс¬хуихьауэ щытащ. Апхуэдэу 1957 гъэм,
Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъур щагъэлъапIэ ¬илъэсым,
радиом щрагъэ¬кIуэкI зэпеуэхэм ящыщ зым уэрэд жыIэнымкIэ япэ
увыпIэр къыщысхьауэ щытащ. «Сэрмахуэ», «Нартыжь уэрэд» жыхуи¬Iэхэр
апхуэдизу цIыхухэм ягу нэсати, пластинкэу ирагъэтхауэ щытащ. Уэрэд
жыIэным нэхъыбэу сыщыхыхьар а лъэ¬хъэнэращ, армыхъумэ абы лейуэ
зыщIыпIи сыщыху¬е¬джакъым. Апхуэдэурэ гъа¬щIэр кIуащ.
СызэригугъэмкIэ, ¬цIы¬х¬¬у¬¬хэм сэбэп сахуэхъуу, лэжьыгъэфI
гуэрхэр си лъэпкъым хуэсщIэу сыкъэ¬гъуэгу¬рыкIуащ.
Adige Psatle: Beş yıl eğitim görüp yurduna dönen tiyatro
sanatçısı grubu olarak bilginizi halkla paylaşma imkanınız olmadan
2. Dünya savaşı başladı. Zıramuku, sen o ateşli yıllarda çok
çileler, sıkıntılar çektin. Almanlara esir düştün, mertlik,
yiğitlik gösterdin esir kampından kurtuldun, her türlü „süzgeçten”
geçirildikten sonra sana olan güvenden kaynaklanarak tekrar
cepheye gönderildin, vatani görevini yaparken ağır yaralandın,
daha bir çok şey yaşadın. Bu kadar çileye rağmen halkınla
bütünleştin, halkın için çok değerli şeyler ürettin.
Khardenğuşş Zıramuku: Savaş yılları hayatımın çileli,
unutulması mümkün olmayan bir bölümünü oluşturur. Onları
anlatmakla bitmez, o kadar sıkıntılarla dolu o savaş yıllarını
yinede ben, bilahare yaşadıklarımdan daha hafif sayıyorum.
Savaş sonrası evime döndüm, orada eşim Zulixhan ve çocuğumuz
Nikolay beni bekliyorlardı. Zulixhan ile birlikte Moskova’da
okumuştuk, oda tiyatro sanatçısı idi. Bir süre sonra tiyatroda
çalışmaya başladık, ancak fazla sürmedi, eşim hastalandı ve vefat
etti. Eşim vefat ettikten sonra 1949 yılında tiyatrodan ayrıldım
ve Kaberdey Balkar Bilim-Araştırma Enstitüsü’nde çalışmaya
başladım. Daha önce Adige sözlü edebiyatını derleyecek olan bir
araştırma grubunda çalışmıştım. Yurdumuzda köy-bucak demeden her
tarafı gezdik ve sözlü edebiyatla ilgili bir çok material
topladık. Böylece derinlemesine sözlü edebiyatın araştırma işine
girişmiş oldum ve hayatımı onları derleyerek geçirdim.
Enstitü’deki görevimden hoşlanarak, zevk alarak yıllarca çalıştım.
Hafızam güçlü olduğu için, bir kez duyduğum haberi, öyküyü veya
şarkıyı unutmuyordum, onları okudum, ayıkladım, yazdım, kitap
olarak yayınladım. Bu konularda Tlosten Vladimir’in yardımlarını
görmüştüm. Tlosten Vladimir Enstitü’nün başkanı iken onun iyiliği
ile, Bereğun Vladimir ile birlikte eski şarkıları içeren büyük bir
kitap yayınlamıştık. Benzeri çalışmaları da devam ettirdim. Bizde
yayınlanmasını istemedikleri dönemler de oldu. O zamanlar
Adigey’deki dostlarımın yardımlarıyla, Adige eski şarkıları ve
makamlarını içeren kitaplar Adigey’de yayınlanmıştı. Bu şekilde
Nart efsanelerinin derlenmesiyle de uğraştım.
Bu çalışmalarımın yanı sıra eğitime de devam ettim. 1952-1956
yıllarında Kaberdey Pedagoji Enstitüsü’nün filoloji bölümünü
bitirdim. Araştırmalara olan ilgimi eğitimimle de birleştirince
daha da başarılı oldum. 1957 yılında, Kaberdey’in Rusya’ya
katılmasının 400. yılı kutlamaları yapılırken, radyoda yapılan
şarkı yarışmasında birinci oldum. “Sermaxua”, “Nart Wered”
şarkıları insanların o kadar beğenisini kazanmıştı ki, bu
şarkıları LP-Disk (uzunçalar plak) olarak çıkarmışlardı. Şarkı
söylemeye o zamanlar başladım, yoksa özel eğitim almadım. İşte
böylesi uğraşılar içerisinde hayatım geçti. Sanıyorum, insanlara,
halkıma, yurduma faydalı şeyler yaparak hayatımı idame ettirdim.
Адыгэ Псалъэ: Зырамыку, цIыху гъащIэм и купщIэу къэплъытэр
сыт?
Къэрдэнгъущl Зырамыку: Си гъащIэм и мыхьэнэ нэ¬хъыщ¬хьэ
дыдэр сыкъэзылъхуа си лъэпкъым сыхуэлажьэу зэресхьэкIарщ. ГъащIэ
кIыхь къызэрызгъэщIам теухуауэ жысIэнуращ. Сэ пасэрей губзыгъэжь
гуэрым жиIа псалъэ Iущхэм сызэрытетыным сы¬ху¬щIэкъуащ. Мыращ абы
жиIар:
Жьэр гъэкъабзэ,
Бзэр гъэIэсэ,
ПцIы умыупс,
Псэм удэмылажьэ,
Жьыгъэм зумыгъэхь,
Хьэм уемытхьэкъу,
Бзаджэм уемыуалIэ,
ЛIыгъэм уримыбий.
Апхуэдэу, жагъуэгъуу сиIам нэхърэ ныбжьэгъуфIу сиIахэр минкIэ
нэхъыбэт. Абыхэм гукъеуэми гузэвэгъуэми сы¬къы¬хашащ.
Гугъуехь псори къыз¬ди¬гъэпсынщIащ щхьэгъусэ ¬схуэхъужа Жанпагуэ.
Ди щIа¬лэхэу Николаи, Мартини, БетIали гъащIэ мащIэ защIэт. Я
ахърэтыр нэху Тхьэм ищI. Дэ тIур нобэ дагъэгушхуэ абыхэм къащIэна
бынхэм. Я ехъулIэныгъэхэмкIэ ди лъэр жан ящI, зэманым ткIыбжь ищIа
гъащIэр тхуагъэIэфI.
Куэд зэпысчащ сэ. Вэныжь къургъакъым кIуэцIрыкI ¬гъуэгу нэшэкъашэм
тет хьэм¬кIэшыгум и гупкIэм сису, сыдрихуейсыкърихухыу си гъащIэр
есхьэкIа пэтми, абы гуфIэгъуи нэщхъеягъуэ куэди сыщыIууами,
сынасыпыфIэу зызолъытэжри, Алыхьым шыкур хузощI, лэжьыгъэфI
гуэрхэр Хэкум хуэзлэжьыфыну гъащIэ къызэрызитам¬кIэ.
Adige Psatle: Zıramuku, insan hayatının özü, içeriği olarak
gördüğün şey nedir?
Khardenğuşş Zıramuku: Hayatımın en anlamlı,en önemli yanı,
halkım için çalışarak yaşamış olmamdır. Uzun ömürlü biri olarak,
yaşam üzerine söyleyeceğim şudur: Ben bilge bir yaşlının sözlerini
kendime örnek aldım. O sözler şunlardı:
Ağzını temiz tut, (konuşma anlamında)
Dilini terbiye et, (konuşma dili olarak)
Yalan söyleme,
Canına kıyma, (sağlıklı yaşa)
Kendini yaşlılığa terk etme, (yaşlılığa teslim olma)
Köpeğe bulaşma, (köpeğe zarar verme!)
Arsıza (yaramaza) yanaşma, (arsızdan, uzak dur)
Mertliğin (yiğitliğin) düşmanı olma.
Dolayısıyla hasımlarımdan binlerce kat fazla dostlarım oldu. Onlar
benim zor günlerimin destekçileri oldular. Zor günlerimi
kolaylaştıranlardan biri de ikinci eşim Janpague’dir. Çocuklarımız
Nikolay, Martin ve Bettal’de uzun ömürlü olmadılar, cennetleri
mekan olsun. Torunlarımız bize yaşam gücü veriyor, onların
başarıları yaşamımıza güç katıyor, zamanın zorlaştırdığı yaşamı
güzelleştiriyorlar.
Ben çok şey yaşadım . Kesekli, engebeli tarladan geçen zikzaklı
bir yolda, sarsıntı ve çalkantılarla hareket eden at arabasının
içinde hayatımı idame ettirmiş, bu yaşamın içerisinde sevinçler ve
bir çok üzüntülerle (matem) karşılaşmış olmama rağmen, kendimi
şanslı görüyor, vatanıma faydalı eserler bırakabilmek için yaşamı
bana bağışlayan Allaha şükrediyorum.
Адыгэ Псалъэ: Зырамыку, адыгэр дунейм тетыху, уэ уи макъ
жьгъырур Iунщ, уи Iэужьыр кIуэдын¬къым. Куэдрэ дяпэ Тхьэм уригъэт!
Епсэлъар ЖЫЛАСЭ Маритэщ.
Adige Psatle: Zıramıku, Adigeler dünyada yaşadıkları sürece
el emeklerin kaybolmayacak, senin o güzel sesin duyulacaktır.
Allah sana uzun ömürler versin!
Söyleşiyi
yapan: JILASE Marite
Зыгъэхьэзырар, Тэрмэшыр: Къумыкъу Уэхьбийщ
Hazırlayan, Tercüme eden: Khumıkh Vehbi |
