Necdet Hatam
21.11.2005
En büyük
mutluluk sayfaya ilginin sürmesi. Değerli
kardeşlerim her konuda herkes adresime yazabilir.
İmkanım ölçüsünde yanıtlarım. Gecikme olursa da
üzülmeyiz değil mi?
Bugünkü şairimiz Dığuıj Khuırmen. Çok genç yaşta
kaybettiğimiz bir ozan, ondan öte bir ulus sever.
Türkiye'de tanışmıştık. Yetmiş sekiz anavatan
gezimizde Çerkessk'te yeniden görüşmüştük...
Şiirin şairimizin duygu ve düşüncelerini yeterince
anlattığını sanıyorum.
Быдэу 1эпл1э зэдгъэшэк1
Bıdew eplle zedğeşeçç
Ар сэращ Къурмэнщ къопсалъэр
Ar seraş, wişşalerş
Гуф1э нэпсхэр къысф1ыщ1ок1
Guıffe nepsxer
khısffışşoçç
Сыкъэпщ1эжкъэ си щ1ыналъэ?
Sıkhepş'ejkhe si
şşınalhe?
Быдэу 1эпл1э зэдгъэшэк1.
Bıdew eplle zedğeşeçç
Пщ1эжрэ сабыигъуэм къуршым
Pş'ejre sabıyığuem
khuırşım
Бжэн игъэхъуу к1эрытар
Bjen yığeğüe ççerıtar
Тесу къидыгъуа уанэщым
Tésu khidığua waneşım
Нэр темыплъу блэлъэтар?
Ner témıplhu blelhetar
Институтым мэзкуу къалэ
İnstitutım Mezkuw khale
Уэ зэгуэрым ебгъэжар?
We zeguerım yebğejar
Ар сэращ, сэращ уищ1алэрщ
Ar seraş, wi şşalerş
Еджэн сухри сыкъэк1уэжащ.
Yecen suxıri sıkhequejaş
Си щ1эныгъэр уэ уи бынхэм
Si ş'enığe we wibınxem
Сэ ястынщ шымы1эу хэн.
Se yastınş şımıew xen.
Уи тхылъ напэу мес мо бгыхэм
Wi txılh napew més mo
bghıxem
Уэрэдыщ1и сэ пхуистхэнщ.
Weredışşi se pxuistxenş.
Пхухэссэнущ жыги гъатхэм
Pxuxessenuş jıghi ğatxem
нартыху хьасэхэр пхуэспщ1энщ.
Nartıxu hasexer
pxuespş'enş
пхуэзгъэхъунущ уи шы гуартэр
Pxuezğexhuınuş wi şı
guarter
Сыт къыслъысми згъэзэщ1энщ.
Sıt khıslhısmi zğeşşenş.
Си щ1ыналъэ зысхъуэжакъым
Si şşınalhe zısxhuejakhım
сэ иджыри сы-къурмэнщ
Se yıcıri sı Khuırmenş
Сыпхопэжщи "маржэ" жа1эм
Sıpxopejşi "marje" jaem
Зыпхуэсщ1ынущ сэ къурмэн!
Zıpxuesşşınuş se khuırmen.
Sevgiyle...
Necdet
Baykaldı H.
21.11.2005
Selam
guape Adığe nıbjjeuğher,
Bugün şiirden ziyade Çerkesce tekerleme yazmak
istiyorum. Bunları da okuyup çocuklarınıza
öğretebilirsiniz.
TUME,TUME
Tume,tume,
Si ha tume,
Tume,tume
Si hapşır.
Apxuedizre
Komjıhu
T'ıs zışş'ıp'i
T'euq sabır.
Duneyr pşağues,
Şştırığus-şş'ı'es,
Wugelensi- "T'ıkh"
wukhuns.
Aanes nane
Dıde şş'ıes,
dızeranme-
Khuns yi jağue,
gadgeguri
nobe
khuns.
Mert Bıçkın
21.11.2005
Uluslar
arası Anadil ve Alfabe Konferansı Sonuç Bildirgesi
Ankara, 16-19 Mayıs 2003
Sürgünün 139. yılı nedeniyle düzenlenen anma
etkinlikleri çerçevesinde Kafkas Derneği Genel
Merkezi tarafından yapılan çağrı üzerine 16-19
Mayıs 2003 tarihlerinde Ankara'da "Anadil ve Alfabe
Konferansı" aşağıdaki şekilde gerçekleştirilmiş ve
sonuçlandırılmıştır.
16 Mayıs 2003 akşamı dinleyicilerin de katıldığı
açılış oturumunda konferansın önemi vurgulanmış,
amaç ve çerçevesi ortaya konmuştur. Buna göre
konferansın başlıca amaçları şöyle özetlenebilir:
Diaspora ülkelerinde, özellikle Türkiye'de içinde
bulunulan koşullarda anadil ciddi biçimde unutulma
tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu tehlikeye karşı
kısmen de olsa direnebilmek, anadilin
unutulmamasına, yeniden öğrenilip geliştirilmesine
katkıda bulunabilecek araçlardan biri de alfabedir.
Adigece ve Abazaca 1930'lu yıllardan beri Kiril
esaslı alfabelerle yazılıp okunmaktadır. Bu
alfabelerle basılmış 7 milyondan çok yayın
bulunmaktadır. Bu kaynaklara doğrudan ulaşmak ve
diaspora ile anavatanın ilişkilerini geliştirmek
için bugün kullanılmakta olan Kiril esaslı Adige ve
Abaza alfabelerini öğrenmek gerektiği açıktır. Bu
konferansın amacı mevcut Kiril esaslı alfabelerin
yerine bir Latin alfabesi önermek değil, diasporada
yaşayan Çerkeslerin anadillerini öğrenmelerini
kolaylaştıracak, birbirinden farklı Adigey,
Kabardey Abhaz ve Abaza (Asuwa-Aşharuwa)
alfabelerini ortak hale getirecek ve yazımda
standart sağlayacak Latin esaslı bir yazı
sisteminin oluşturulmasıdır. Bunun internette ve
bilgisayarda da anadil öğrenimini ve kullanımını
kolaylaştırılacağı düşünülmektedir.
Avrupa Birliği adaylığı sürecinde Türkiye
Cumhuriyeti yurttaşlarının anadillerini öğrenme
biçim ve koşullarına ilişkin yasal düzenlemelerin
yapıldığı bu dönemde, yetkili bazı bürokratların
devlet adına yaptığı "anadil öğreniminde yalnızca
Latin harflerinin kullanılabileceğine" ilişkin
açıklamalar son derece yadırganmıştır. Her dilin
kendi alfabesiyle öğrenilmesi gerektiği açıktır.
Hiçbir uygar ülkenin bunun aksine bir tutum içinde
olması düşünülemez Dünya ülkeleri içinde daha
saygın ve etkin konumda görmek istediğimiz
Türkiye'nin anadil öğrenimi konusunda bu tür
dayatmalar içinde olabileceğine inanmak
istemiyoruz. Aksine anadil öğrenimini
kolaylaştırıcı düzenlemeler yapmasını umuyor ve
bekliyoruz.
Konferansın ikinci günü, konferans sonuç bildirgesi
hazırlama komisyonu ve alfabe komisyonu seçilerek
çalışmalara başlandı. Anayurt Çerkesya'daki anadil
öğretimi çalışmaları, Adigece’nin ve Abazaca'nın
ikinci dil olarak öğretilmesi deneyimleri ortaya
kondu ve değerlendirildi.
Adigey Cumhuriyeti'nden BLAĞOJ Zulkarin;
Karaçay-Çerkessk Cumhuriyeti'nden BAKU Hanceriy ve
PAZ Sergey; Kabardey-Balkar Cumhuriyeti'nden BJO
Boris Anayurttaki anadil eğitimine ve yabancılara
Adigece ve Abazaca'nın ikinci dil olarak
öğretilmesine ilişkin çalışmalar hakkında bilgi
verdiler. Hollanda'dan HATKO Fethi Recep,
Suriye'den VAROKO Samara ve Ürdün'de Adigece
öğretmenlik yapmış olan NETABJE Cankat Devrim ve
Türkiye'den Fahri HUVAJ diasporada anadili ve
okuma-yazma öğretimine ilişkin çabalar ve
deneyimler hakkında değerlendirmede bulundular.
Hatko Mine Bağ'da uzmanların çağdaş dil öğretim
teknikleri hakkında görüş ve tavsiyelerini sundu.
Kafkasya'da Yakovlev tarafından hazırlanan Latin
esaslı Adige ve Abaza alfabeleri ile diasporada
hazırlanan Latin esaslı başlıca alfabeler (Blenaw
Batekhue Harun, Kube Şaban, Butbe Mustafa, Slava
Çirikba, George Hewitt, Monika Höhlig) Murat Papşu
tarafından tanıtıldı. Hatko Fethi Recep, Yemuz
Yılmaz ve Fahri Huvaj alfabelerini kendileri
tanıttılar.
Alfabeler karşılaştırılarak değerlendirildi ve bu
değerlendirmeler ışığında Slava Çirikba'nın
hazırladığı alfabe önerisi esas alınarak, Kiril
esaslı Adige (Adigey ve Kabardey) ve Abaza (Apsuwa
ve Aşuwa-Aşharuwa) alfabelerindeki harflerin Latin
karşılıkları müzakere sonucu kabul edildi.
Anadil öğreniminin zor olduğu diaspora
koşullarında, anadil öğrenimini ve okuma-yazmayı
kolaylaştırmak amacıyla birbirine çok yakın bazı
seslerin Latin karşılıklarının aynı harflerle
yazılması ilkesi benimsendi. Hazırlanan bu ortak
Latin Adige-Abaza alfabesi önerisinin
değerlendirilmek üzere 27 Haziran 2003 tarihinde
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde yapılacak Dünya
Çerkes Birliği toplantısına sunulmasına karar
verildi.
Konferans boyunca dile getirilen diğer hususlar ve
yapılan çağrılar şöyle özetlenebilir.
Diasporada yaşayan Çerkesler olarak hepimiz için
temel dayanak ve rehber anayurt Çerkesya'dır. Orada
üretilen bilimsel, kültürel, sanatsal ürünler
diaspora Çerkesleri için de ulusal onur ve gurur
kaynağıdır.
Anayurtta kullanılan farklı alfabelerin
birleştirilerek tek bir ortak alfabenin, hiç
değilse bir Adige ve bir Abaza alfabesinin
benimsenmesi konusunda, başta cumhuriyetlerimizin
başkan ve yöneticileri olmak üzere, ilgili bütün
kurumları ve bilim adamlarını ilgi ve çabalarını
yoğunlaştırmaya davet ediyoruz.
'Anadili' kelimesinin de işaret ettiği üzere dil
öncelikle anneden öğrenilir. Bundan hareketle,
bütün Çerkes annelerini ve geleceğin anne
adaylarını çocuklarına anadillerini öğretme
konusunda daha duyarlı ve sorumlu davranmaya
çağırıyoruz. Ulusal varoluş mücadelesinde
kadınların da en az erkekler kadar aktif biçimde
yer alması gerektiğini, aksi takdirde anadilini
kaybetme tehlikesinin önlenemeyeceğini önemle
vurgulamak isteriz.
Katılımcılar olarak Anayurttaki
cumhuriyetlerimizden, eğitim ve kültür
kurumlarımızdan diasporaya daha etkin biçimde el
uzatmalarını bekliyoruz. Diasporadaki bütün dernek
ve vakıf yöneticilerini anadil öğretimine ve
kullanımına daha çok önem vermeye davet ediyoruz.
Yine katılımcılar olarak, bu konferansta varılan
sonuçların, özellikle anadillerimizi ortak bir
alfabeyle yazma iradesinde uzlaşmış olmanın
tarihsel önem taşıdığını, bu uzlaşmanın gelişerek
devam edeceğine ilişkin umutlarımızı ve bu konudaki
kararlığımızı ifade etmek isteriz.
Konferans katılımcıları adına görevli komisyon
üyeleri olarak ilgililere ve kamuoyuna duyururuz.
Ek: Ortak Alfabe tablosu
Özdemir Özbay Fahri Huvaj Murat Papşu M.Emin Kaynar
Adigey |
Kabardey |
Abhaz |
Abaza |
Latin |
A |
а |
А |
а |
a |
Б |
б |
Б |
б |
b |
В |
в |
В |
в |
v |
Г |
г |
Г |
г |
g |
- |
- |
Гь |
Гь |
gi |
Гу |
Гу |
г` |
гв |
gu |
Гъ |
Гъ |
/ |
Гъ |
gh |
- |
- |
/ь |
гъь |
ghi |
Гъу |
Гъу |
/` |
гъв |
ghu |
- |
- |
- |
гI |
g’ |
- |
- |
- |
гIв |
g’u |
Д |
Д |
Д |
Д |
d |
- |
- |
д` |
- |
du |
Дж |
Дж |
\ь |
Дж |
c |
- |
- |
\ |
джь |
c |
Дз |
Дз |
O |
Дз |
dz |
- |
- |
o` |
джв |
tsu |
Е |
Е |
Е |
Е |
é |
Ж |
- |
Ж |
Ж |
jj |
Жъ |
Жъ |
- |
- |
jh |
Жъу |
- |
ж` |
жв |
jhu |
Жь |
Ж |
Жь |
Жь |
j |
З |
З |
З |
З |
z |
И |
И |
И |
И |
i, yi |
Й |
Й |
- |
Й |
y |
К |
К |
6 |
К |
К |
- |
- |
ь |
кь |
ki |
Ку |
ку |
6` |
кв |
ku |
- |
- |
К |
кI |
k’ |
- |
- |
Кь |
Кь |
k’i |
Къ |
Къ |
7 |
Къ |
kh |
- |
- |
ь |
къь
|
khi |
Къу |
къу |
7` |
къв |
khu |
- |
кхъ |
- |
хъ |
kxh |
- |
кхъу |
- |
хъd |
kxhu |
КI |
КI |
- |
- |
ch’ |
КIу |
ку |
к` |
кв |
k’u |
Л |
Л |
Л |
Л |
L |
Лъ |
лъ |
- |
тл |
lh |
ЛI |
ЛI |
- |
- |
L' |
М |
М |
М |
М |
М |
Н |
Н |
Н |
Н |
N |
О |
О |
О |
О |
О |
П |
П |
9 |
П |
P |
ПI |
ПI |
П |
ПI |
p’ |
ПIу |
- |
- |
- |
p’u |
Р |
Р |
Р |
Р |
r |
С |
С |
С |
С |
s |
Т |
Т |
0 |
Т |
t |
- |
- |
0` |
- |
tu |
ТI |
ТI |
Т |
ТI |
t’ |
ТIу |
- |
- |
- |
t’u |
- |
- |
т` |
- |
tu |
У |
У |
У |
У |
w |
Ф |
Ф |
Ф |
Ф |
f |
- |
фI |
- |
- |
f’ |
Х |
Х |
- |
- |
Х |
- |
ху |
- |
- |
xu |
Хъ |
Хъ |
Х |
Х |
xh |
- |
- |
Хь |
хь |
xhi |
Хъу |
хъу |
х` |
хв |
xhu |
Хь |
хь |
] |
хI |
h |
- |
- |
]` |
хIв |
hu |
Ц |
Ц |
Ц |
Ц |
ts |
Цу |
- |
ц` |
чв |
chu |
- |
- |
q` |
чIв |
ch’u |
ЦI |
ЦI |
Q |
ЦI |
ts’ |
Ч |
Ч |
Ч |
Ч |
ch |
Чъ |
- |
- |
- |
ch |
ЧI |
- |
Z |
чI |
ch’ |
- |
- |
- |
тш |
tch |
- |
- |
= |
шI |
tch’ |
Ш |
- |
- |
- |
sh |
Шъ |
щ |
шь |
щ |
ss |
Шъу |
- |
ш` |
шв |
shu |
ШI |
щI |
- |
- |
sh’ |
ШIу |
- |
- |
- |
sh’u |
Щ |
Ш |
Ш |
Ш |
sh |
Ы |
Ы |
Ы |
Ы |
ı |
- |
- |
8 |
- |
yu |
Э |
Э |
- |
- |
e |
I |
I |
- |
- |
' |
Iу |
Iу |
- |
- |
u |
Mert Bıçkın
21.11.2005
Bu
bildirgedeki alfabe için Necdet ağabey ne
düşünüyorsunuz fikirlerinizi gerçekten çok merak
ediyorum. Yorumların bu sayfada olması paylaşılması
ve eleştirile bilmesi çok güzel.
Saygılarımla.
Şhalaxhue
22.11.2005
Sayın
Bıçkın merhaba
Sözünü ettiğiniz alfabe ile kaç basılı eser
bulabiliriz?
Shalaxhue
22.11.2005
Sayın
Bıçkın
Yishagh kelimesi sözünü ettiğiniz alfabe ile
yazıldı. Bu kelime o alfabeye göre ne anlam ifade
eder?
Şhalaxhue
22.11.2005
Bir son
soru daha sayın Bıçkın.
O alfabe ile Kabardey, Shapsugh ve Besleney
diyalektleri Türkiye'de konuşulduğu gibi
yazılabiliyor mu? Yoksa anavatandaki gibi "g"
harfini kurallı okuyup bazı kelimeleri bugüne kadar
hiç kullanmadığımız şekilde mi kullanacağız.
Bu şunun için önemli; diaspora için hazırlandığını
söylediğiniz alfabe neden birebir Kiril'i taklit
etmiş. Bırakın Kiril'i öğrenelim o zaman.
Saygılarımla.
Altud Muk Yağan
22.11.2005
Latin
alfabesi hazırlanırken yapılan en büyük hata Kiril
alfabesinin bir çevirisinin yapılmasıdır. Ve
böylece Kiril alfabesindeki olumsuzlukları Latin
alfabesine aktarılıyor.
Bir kısmı harflerden bir kısmı hecelerden oluşan ve
bir çok kurallara tabi tutulmuş bir alfabe!
Madem yeni bir alfabe yapılıyor neden fonetik bir
alfabe yapılmaz, anlayabilmiş değilim.
Necdet Hatam
22.11.2005
Değerli
kardeşim Mert,
Hazırlanan alfabe hazırlayıcıları tarafından da çok
tutunmadı ki, DÇB'nin sözü edilen genel kuruluna
sunulmadı.
Bu alfabenin en büyük eksikliği daha önceki
yazılarımda dokunup geçtiğim, ancak sayın Muk'un
altını çizdiği eksiklik. O da zaten birçok eksiği,
fazlası, dilbilime aykırılıkları olan Kiril
alfabesinin Latin'e bire bir aktarılmaya çalışılmış
olmasıdır.
Daha ayrıntılı cevap için biraz beklemenizi rica
edeceğim. Ancak tartışmamızın daha verimli
olabilmesi için, eğer okumadıysanız size zahmet
sitemizdeki dile ilişkin üç makalemi ve zaman
bulursanız dile ilişkin forumdaki yazılarımı
okumanızı rica edeceğim. Onlarda itirazlarımızın ip
uçlarını da bulacaksınız. Sonra konuya döneceğiz.
Şıpxhu lhap'e Muk,
Daha önce hiç alfabe seçilmemiş, bu alfabe ile
üretim yapılmamış olsaydı. Çerkeslerin çoğunluğu
Türkiye'de yaşamıyor olsaydı. Çerkesler hiçbir
alfabeye aşina olmamış olsaydı karakterlerin
seçiminde elbetteki daha özgür olacaktık. Ancak
şimdi bu özgürlüğümüzün olmadığı inancındayım
alfabe yararlı olsun istiyorsak. Toplum çabuk
kabullensin, öğrensin, kullansın istiyorsak...
Sayın Baykaldı H.,
Hem dile en hakim hem de yazdığı alfabeyi en
sistemik kullananlarımızdan birisiniz. Dolayısı ile
alfabenizi daha dikkatle değerlendirirseniz
eksiklikleri göreceksiniz. Daha önce de yazdım
Latin alfabesinde 'u, 'o şeklinde yazmaların
kesinlikle yanlış olduğunu, kendi kullandığınız
alfabenin iç mantığına da aykırı olduğunu
düşünüyorum.
Tekerleme çok güzeldi. Eğer kendi derlemeniz ise ve
tekerleme söylenirken oynanan bir oyun, yapılan bir
hareket varsa onu da yazarsanız sevinirim. Belki
derlenmemiştir, bir tekerlemeye hayat suyu vermiş
olursunuz.
Yazılan atasözlerinin Türkçelerini yazmayı prensip
edinirsek kimi yanlışlıkları düzeltme imkanı da
buluruz. Örneğin iki arkadaşımız pxhuırılhxu
sözcüğünü evin kızı anlamına kullandı ki, asıl
anlamı evin kızının kızı; yani torun. O zaman da
anlamı, yani torun gelirken evin kimi eşyalarının
saklanması Adıghelerin temel felsefesine aykırı
olur. Çünkü bizde çok kullanılan söz:
Pxhuırlhxuımre xhankhuemre, kızdan olmuş torun ile
han aynı şekilde saygındır anlamına.
Oradaki sözcüğün Pxuı olması gerekir. Bu ata sözü
evin evli kızları içindir. Bildiğiniz gibi pşaşe (xhıcebz
artık pek kullanılmıyor) evin evli olmayan kızı,
pxhuı evli kızlarıdır.
Atasözünün bir başka varyantı:
Pxhuır khaqume mıjüe xhuırayem zéğeblhı. Mıjüe
xhuıray: Kaya tuzunu dövmek için kullanılan taş.
Saygıyla...
Baykaldı H.
22.11.2005
Sayın
Necdet Hatam bey,
Benim Latince kullandığım alfabe tamamıyla kendi
zihnime göre, seslerin ağızdan nasıl çıktığına
bakarak kendime göre yazdığım bir alfabe. Günümüzde
o kadar çok alfabe yazılıyor ki bende şaşırdım
hangisini kullansak diye.
Pek çoğu bana göre eksik ve yanlışlıklarla dolu.
Benimde yıllar önce kirille tanıştıktan sonra
,alfabemizi Latince'ye göre derleme sevdasıyla
başlattığım çalışmalar vardı ama o kadar çok alfabe
türedi ki korktum ve çekindim ben bundan hiç
bahsetmedim.
Mesleğimin İngilizce öğretmenliği olması dolayısıyla
ayrıca Rusça'yı da iyi kötü bildiğim için dillere
biraz aşinalığım var. Bu alfabe konusu ise bana
göre tam uzman olan sadece bir dille değil pek çok
dil üzerine çalışmış, özellikle çok alfabeli diller
ve bunların çıkardıkları ortak sesleri kavrayabilen
dilbilimcilerin bu işin üzerinde durması gerekiyor.
Sadece Adigece'yi değil bunun yanında en az 4-5 dil
daha bilip karşılaştırıp ,onlardan yararlanma
yollarını bulması ve ortaya bu şekilde bir alfabe
çıkarması gerekiyor.
Kabardeyce yazması ve okunması açısından gerçekten
çok kolay bir dil. Önce bu dilin seslerinden bir
alfabe çıkarılıp daha sonra ortak bir alfabeye
geçilebilir.
İngilizce'nin Latin alfabesinden hariç birde
fonetik alfabesi vardır. Bir kelimenin nasıl
okunacağını öğrenmek için önce o alfabeyi
öğrenmeniz gerekiyor. Sesleri alfabelendirmek
gerçekten uzmanlık işi. Ağızdan çıkarken hangi ses
hangi harfle belertilmesi çok önemli.
Mesela,
dz-sesi, ts-sesi, tl- sesi, gğa-sesi vs. ayrıca bir
alfabeyle göstermeye gerek yok, çünkü bu ve bu gibi
sesler zaten ağızdan çıkarken bu şekliyle çıkıyor.
Alfabe hazırlarken sadece harflendirmek değil
önemli olan, çıkan sesi bulup ona göre
belirtmektir.
Alfabeyi zorlaştırdıkça zorlaştıranlar var, ille de
şekilden şekle girmiş harflerle belirtmek
gerekmiyor. Mesela sayın Yağanın son yazdığı
alfabeyi öğrenmek için başka bir çaba sarfetmek
gerekecek. Önemli olan sesleri harflendirmek değil,
ağızdan çıktığına göre harflendirmek. Yoksa A yı
ters çevir B yi yana yatır, C yi sola yatır D'nin
kenarına çizgi çek bunlar çok farklı.
Değineceğim bir diğer noktada sizin "o" ve "u"
harflerinin yazımındaki yanlışı anlayamadım. Biraz
aydınlatırsanız o konuya da açıklık getirebilirim.
Son olarak yazdığım tekerleme daha önce bir
kitaptan okuyup öğrendiğim bir tekerleme. Dil
öğrenmede şiirin, şarkının, atasözünün,
tekerlemelerin önemi büyük olduğu için bunlar
üzerinde duruyorum. Şimdide başka bir tekerleme.
Sİ K'EBIŞE
K'işe,k'işe
Si k'ebışe
Si tlebıtse
Bıtse ts'ıuk'.
Wuşş'ebur sıt
Aabxuedizre
Si neutse-
Utse ts'ıuk'?
Mamıjj mame
Wigu ghak'ame,
Khun pşşahaşşhe
Ghak'uejıns.
Ghuebjem nesk'e
Dıpegğajje,
P'ap'u ghomi
Ghıtxuihıns!
Küçük bir çocuğun küçük bir buzağı için söylediği
tekerleme.
Saygılar.
Necdet Hatam
24.11.2005
Sayın
Baykaldı,
Dil öğretmeni olduğunuza sevindim. Takıldığım kimi
konuları sorabileceğim bizden dilciler arıyordum.
Bildiğinizi sanıyorum ben tıp doktoruyum Ama dile
de ilgim var. Adigece yeni görüşleri de içeren
epeyce ilginç bulunan makaleler de yayınladım
burada. Özel ilgisi olmayanları sıkabilir.
Adigece anlayabilecekseniz özelinize
gönderebilirim.
İlk sorum sizce dilimizin morfolojik olarak hangi
dil grubuna girdiği. Buradaki dilcilerle
anlaşamadığımız noktalardan biri bu. Amerika’da Dil
eğitimi alan bir kızımızla yazışıyorum. Şimdilik
beni doğrular gibi.
Gelelim ‘u , ‘o yazılımının yanlışlığına. Bu
sayfada bu konuyu sayın Jade’ye verdiğim bir
yanıtta uzun, uzun yazdım. Arkadaşlarımızı yeniden
yormayalım. Bir zahmet oraya yeniden bakın.
Şır tesım yeğadaxe (Atı güzelleştiren binicisidir)
. Psı 'ufom 'usır yesınk'e azes. (Su kıyısında
oturan yüzmede usta olur.)
Sanıyorum “tésım” imlasında beni destekliyorsunuz.
Yeğedaxe (aynen katılıyorum) ‘ufom ‘usır (uıfem
uısır yazılımlarının sizin dediğiniz gibi çok rahat
okunacağını sanıyorum. Sözcüğü bilmediğinizi var
sayıp harfleri seslendirin, yada dil bilmeyen
birinden okumasını rica edin beni haklı
bulacaksınız. Diftong konusu)
Aqılım yaner gupşşıses (Aklın annesi düşüncedir).
Aqılım sözcüğünde (q) harfini Kiril’deki (Къ)
yerine kullandınız. Adakhe yazarken aynı ses için (kh)
harflerini kullandınız. Khunqım sözcüğünde ise bu
kez (kh) harflerini Kirildeki (хъ) sesi yerine
kullandınız. ‘’Tl’’nin Kiril’deki (Лъ) sesini
kendiliğinden verdiği görüşünüze katılmamak mümkün
değil. Sizde biliyorsunuzdur. Rusça’da da böyle
veriliyor. Ancak çok zorlaştırmıyorsa birebir
aktarma olarak değil ama Latin’den Kiril’e kolay
geçiş de alfabeyi seçerken düşündüğümüz konulardan
biri. Bu kaygıyı da göz önüne aldığımızda bu
sözcüklerin şu şekilde yazılması uygun olur
diyorum:
Akhıl, q harfinin maque gidiyor sözcüğündeki sese
cuk oturduğunu düşünüyorum. Sizin alfabede olduğu
gibi biz de ‘’h’’ harfini hem (Хь) sesi yerine hem
de yardımcı harf olarak seçtik. Yani Kiril’deki ( ъ
) işareti yerine. Böyle olduğunda da (Хъ) karşılığı
olarak Xh, (Къ) karşılığı olarak Kh ve (Лъ)
karşılığı olarak Lh yazılışı alfabeyi daha sistemik
kılar, alfabenin iç mantığına daha bir uyar.
Kiril’e geçişte h yardımcı harfi (ъ) yerine
kullanılmıştır, dediğimizde kolay anlaşılacaktır.
Psatlem nakh zışş'em yeptl (Lafına değil aklına
bak) .
Psalhem naxhi zış’em yeplh
Adakhe zawer pşer khungım (Kavgacı horoz
şişmanlamaz).
Adakhe zewaquer pşer xhuınkhım
Tl'enığami Tl'ığe xetls (Ölümünde yiğitliği
vardır).
Llenığemi llığe xelhs. Bildiğiniz gibi Kiril’de
(ЛъI) yerine ( ЛI) yazılması sorun çıkartmıyor.
Onun için bunu L’ı-adam gibi de yazılabilir. Biz
Arapça’daki şedde, pekiştirme özelliğinin benzer
çift sesle verilebileceğini düşünüyoruz. Zorunluluk
değil tercih. Ancak (‘) işaretini çok azaltan
yazıyı güzelleştiren bir tercih.
Fijeş fı'we nıbjeğxer,
Fi jeş ffıwe (f’ıwe )nıbjeğuıxer
Adiğebzek'e ftxaxem psori seri soge awe fibzer
Shapsugh-abzehım nakh toxeri soge awe fu'we
gızgıruegım.
Adıghabzek’e (Yazın dilinde Adıgabzeççe) ftxaxem
psomi seri soge (soce) awe ffıwe khızguırıuekhım.
Khışızguırımıuem seri yegenır pzowıpş’ıj (şızoğetıj)
Fibzer ttequ guığs Ftxıme naxh guığu mexhuıj
Gışızırımgu'am, seri yegenır pzowupş'ıj. Fibzer
tte'qu guğs. Ftxıme nakh guğ mekhuj.
Wuzınşew fkhane.
Wızınşew fıkhane
Fipşahaşha f'ıwe Adığexer, tam not
Khızet wi ne vağuit'ır, tam not
Mo dığem sreptlınu, sréplhınu (sréptlınu)
Khızet wi şhatsığuit'r,
Wafem khırine yısş'enu. Wafem xhırine yısşşenu
Khızet. Tam not
Fipşahaşha f'ıwe Adığexer,
(F'IWE STLAĞU) tam not
Saygıyla…
Mert Bıçkın
24.11.2005
Necdet ağabeyim
açıklama için çok teşekkürler.
Öncelikle sizin yazdığınız üç makale ve tüm burada
yazdıklarınızı hangi konuyla ilgili olurlarsa
olsunlar okudum, okumaya da zevkle devam ediyorum.
Benim yukarıdaki yazıyı hatırlatma gayem sizin bu
konuyu bilip bilmediğinizi ölçmek değil aksine bu
konuyu çok yakından takip ettiğinizi iyi biliyorum
fakat benim bu çalışma ile ilgili anlayamadığım ve
üzüldüğüm konu, bir çalışma yapılıyor sanki sadece
yapılmış olmak için, çünkü arkasından ne biri çıkıp
bu olmadı geliştirelim değiştirelim diyor ne de
bununla yola devam edebiliriz diyor.
Bizim gibi dilimiz konusunda yazalım okuyalım
diyenler de artık sabırla beklemek zorunda
kalıyorlar. Aradan nerdeyse üç yıl geçiyor bir
arkadaşımız yazmak (Adığabze Txen) diyor kulak
kesiliyoruz, konusu açılsın derken artık bekleme,
sor, cevabı bul, diyor içimden bir ses, bir
bildikleri vardır öğren şunu diyor.
Cevap sizden geliyor yazanların, uzlaşanların bile
bunu beğenmediğini DÇB'ne sunmadıklarını
öğreniyorum. Ancak diğer yurt dışında yaşayan
Adigeler için bu alfabenin uygun olduğunu
düşünüyorum (İsrail, Suriye; Ürdün de yaygın Kube
Şaban alfabesi kullanılıyor
-internette- yazışmalarda).
Bazı handikapları var farkındayım kestirmeler çok
(ama tıpkı Fransızca gibi), bazı kelimeler anlam
kayması yaşıyor gibi ama bunlar basit düzeltmelerle
aşılabilinir gibi geliyordu bana. Türk alfabesine
sıcak bakmamamdaki ana ve tek sebep ise zaten
kirilin yazılamayan bölgelerinde (internet gibi
e-mail gibi) alternatif yaratacak standart bir
alfabe olacaktıysa geçerli bilgisayar alfabesi
kullanılmalıydı. Yazılan alfabede "ı" harfi hariç
bu durum gözetilmişti. Bu gerekçelerden dolayı
güzel bir çalışma olduğunu düşünüyorum.
Dilimiz konusunda kişisel olarak epey çalıştım.
Eşim İngilizce dilbilimi mezunu Abzegh. Kendim
Shapsugh’um Kabardey dahil tüm lehçe ve şive
farklarına hakimiz diye düşünüyorum. Çünkü Adigelik
denilince ilgilendiğimiz tek konu beş senedir Adige-Abhaz
dil grubudur.
Elimde Wubıhça ve Hattu dili de de dahil olmak üzere
her üç dilin lehçe ve şiveleri ile ilgili birçok
ses dosyası mevcuttur isteyene bunları
gönderebilirim. Eğitim konusuna gelince eğitimin
Türkiye'de de kesinlikle kiril harfleri ile
yapılması gerektiğini iki alfabenin en kısa zamanda
birleştirilerek ve sadeşleştirilerek tek alfabe
üzerinden iki resmi edebiyat dilinin (КIэмыгуй, Къэбэ ртай) de öğretimine geçilmesinin
gerekli olduğunu düşünüyorum.
Dilimizin bütün seslerini yaşatmak, anlamak,
kavramakla biz dilimizi yaşatmalıyız unutmamamız
gereken dilimizin dilbiliminde ayrı bir yerinin
olduğudur. Konuya dair kısa görüşlerim.
1. Tanıtılan alfabe Kiril taklidi deniyor
katılıyorum. Bu aynı zamanda resmi alfabeleri de
öğrenmede kolaylıktır. Bilinçlice öyle planlandığını
düşünüyorum. Karşılıkları tek tek tartışılabilinir.
Kestirmeler kullanılmaya bilinilir ama Türkçe
karakterlerin elektronik ortamda yazışmalarda sorun
olacağını düşünmekteyim. Yapılacak alfabe aynı
zamanda Kiril'inde elektronik ortamda alternatifi
olmamalı mı?
2. Alfabe sizinde buyurduğunuz gibi eksik yazımlı
tam fonetik değil (GU=GUI(Г ъ у Iы gibi olabilirdi
böyle de çok uzun oldu. Aşhamaf Davut doğrusunu
yapmış (bence) hem Kiril de hem de Latin de
düzeltilebilinir. Tekliflerim aşağıdadır.
3. G'nin üç şekli ayrı birer harf olabilirdi bu
atlanmış ya da harf yetersizliğinden kombine
yapılmış (tıpkı İngilizce de olduğu gibi) konulabilinir
tıpkı önerdiğiniz gibi.
4. G'leri fonetikleştirelim tamam, fonetikleştirme
standart olacaksa kolaylaştırmak adına kombine
fonetik olan harflerimizi (Dört çeşit J (Ж), Dört
çeşit H(Х), üç çeşit L (Л ), üç çeşit TS (Ц), üç
çeşit Ç(Ч), altı çeşt Ş(Ш, Щ), kaybetmemeliyiz,
korumalıyız kanaatindeyim!
5. DİLİMİZ KİMLİĞİMİZDİR!
Saygılarımla.
Necdet Hatam
24.11.2005
Değerli Mert kardeşim,
Win-98 ve sonrası programları kullanan -ki daha
aşağısı herhalde kalmamıştır- arkadaşlar için
Türkçe karakterlerin artık sorun yok. Dünyanın
neresinde olursa olsun bu böyle.
Alfabemizdeki ses sayısının çok olması karakter
sayısı çok olan alfabeyi tercih etmemizi gerekli
kılıyor. Türkçe alfabe 29 artı é, q, x ve (') 33
karakterlik bir alfabe oluyor.
Okul açılabilir, kurs açılabilirse elbetteki
öğretim alfabesi Kiril olmalıdır. Latin alfabesi
için zaten kursa da öğreticiye de gerek yoktur.
Yıllardır buradayım. Dil konusu ile çok yakından
ilgileniyorum. Siz de yakından ilgilendiğinize göre
daha az ilgili diğer katılımcıları ayrıntılara
boğmamak için kendi aramızda bir yazışma grubu
kurabiliriz gibime gelir.
Mail adresinizi yazarsanız Adigece yayınlanmış
makalelerimi gönderebilirim.
Kesinlikle neyi ne kadar bildiğinizi ölçmek için
değil ama Kiril'in mutlaka revizyondan geçmesini
gerektiğinin kanıtı bir soru sorayım. Sayfayı
izleyen arkadaşlardan bir kişi doğru cevap
verebilirse ben teslim olacağım. İlkokul dördüncü
sınıf kitabından bir alıştırma:
мэгуш1о sözcüğünün de kaç hece ve kaç sesli harf
vardır? Sesli harfler hangileridir?
Iэ el derken "e" sesinden önce "I" işaretinin
gerekliliğinin bir açıklaması var mıdır?
1920'lerde Adige dilbiliminin çok sığ olduğu bir
dönemde kabul edilmiş alfabenin, gramer
kurallarının revizyondan geçmesinden daha doğal ne
olabilir?
Mutlulukla...
Lütfen ilgiyi sürdürelim.
Şhalaxhue
25.11.2005
Merhabalar,
Kiril’in dizaynındaki amaç tek bir diyalekti hakim
kılmak. (g) ve (k') harfinin kurallı olmasın sebebi
bu idi.
Aslında bunlarında önemi yok. Kaç (j) olduğu da
benim kullandığım kadarıyla sınırlı. Sizinki de
sizin bildiğinizle.
Türkiye’de hangi diyalektin kullanılacağına zaman
karar verecek. Şimdilikte hiç biri şıkkı ağırlıklı
gibi gözüküyor. Bir çok alfabe yapılabilir. Kuba
Şaban alfabesi de revize edilebilir. Bir yerde
uzlaşalım.
Şu an sitede 3-4 değişik alfabe ile yazılmış
yazılar var. Birde tamamen yazmak için yazılmışlar
var. Buna rağmen bunları anlayabiliyorsak biraz
gayret yeterli olacaktır.
Saygılarımla...
Şhalaxhue
25.11.2005
Sayın
Hatam,
Belirttiğiniz hususlara tamamen katılıyorum. Daha
fazlası da var. Aynen beyan ettiğiniz gibi de
bunları bir anlamı yok. Abhazya bir revizyon yaptı.
Adigey için bu düşünülemez ise de diasporanın kolay
anlaşılır bir alfabeye ihtiyacı var. Sizin üflemeli
ses ya da harf aslında çok kolay anlaşılacak bir
konu değil. Öyle olsaydı diasporadaki "yİ" "yı"
şekli oluşmazdı.
Kiril'in belirttiğiniz harfi üflemesiz okumak için
dizayn edilmiş ama gerek yok dediğiniz gibi.
k' ve ç' de de revizyon şart.
e, sizin şapkalı e harfinde gerçek ayrımına
kavuşuyor.
Kiril'in e'sine e ve kelime ve hece başında "ye"
anlamı yüklemek genel dizaynın yansıması. Bunları
tartışmanın da anlamı yok.
TEK GERÇEK YAZILI KAYNAK AÇISINDAN ANAVATANA VE
KİRİL'E BAĞIMLI OLDUĞUMUZDUR. SİMGELERE SES
VERİLMESİNİN SEBEBİ DE BELLİ. ANNEM İLE ÜZÜM
AYRIMINI YAZIMDA KİRİL'İN "YA" SİMGESİ İLE AYIRT
EDİYORUZ.
Alfabede "y" de var "a" da. Niye ayrı simge.
Efendim pedagojik kaygılar deniyor. "yu" sesi de
aynı. Diğeri de aynı.
SAYIN HATAM, ASLINDA ABHAZYA'NIN KİRİL'DE YAPTIĞI
REVİZYON SİZİN NE KADAR HAKLI OLDUĞUNUZUN
DELİLİDİR.
Artık sitedeki alfabe ile yazmayı deneyelim
diyorum.
Saygılarımla.
Şhalaxhue
25.11.2005
Tham
yıueme xekuım ze tışızeuplhenba?
Sayın Hatam bu sorunuza geç yanıt verdiğim için
affınızı rica ederim. Adıghabze uzunca bir yazı
düşünüyordum biraz geçikti. Önceden bir beyanda
bulunalım yanlış anlaşılma olmasın.
Şiirin Türkçe'sini çevirmede de geç kaldım ağabey.
Sayın Adaje'de çok güzel çevirmiş sağolsunlar.
Çeviriyi isteyen sayın Balkaldı kardeşimle de
telefon iletişimiyle konuyu hallettik.
Bilgilerinize...
Ade xekuımççe tızerelheğuışt. Yetani tızeuplheşt.
Maxhsımemi tyeşşüeşt. Anzerıkhomı tyedeuşt. Mezı
daxemi tıqueşt. Xı uışşüemi tyekuışt. Pşızımı
sirisıççışt. Kazbeç ueşşhami sıççıttselhışt. Ar
xhuna?
Ci sıd s'uen. Aşice wişşüueşş ğexhuı.
Ağabey bir konuyu da arz edeyim. Tyekuışt. Klavyede
senin şapkalı "e" yi bulamadım. Böyle yazdım.
Saygılarımla.
Necdet Hatam
25.11.2005
Si Khueş
Lhap!ezer,
Xekuım sıkhışüpaplhe...
diyasporadan, çeviri n. h.
Ergun Yıldız
Си Анэдэлъхубзэ
Сышыгужеим сибыдап1э.
Си тандж,
Быим сыщызыухъумэ
Си афэджанэ.
Си бзэ
Си лъагъуэр къэзгъэунэху
уэздыгъэ
Сианэдэлъхубзэ
Сц1ыху пэтрэ сызримыпсэлъэф,
Сызримытхэф Си бын зеиншэ,
Си тхэпкъылъэ гуак1уэ
Узщызгъэгъупшэнкъым,
Ар си тхьэлъанэ
Махуэ къэсыхунк1э
Зы т1эк1у усф1ок1одыр
Си анэдэлъхубзэ тхьамышк1э...
|