...................
...................
ADİGABZE TXEN   -7
Şhalaxho Ragıp
21 Ekim 2005
                         
...................
 
...................
Mert Bıçkın
04.12.2005

ХЭКУ ИКIЫЖЬЫМ ИГЪЫБЗ

Мы гъыбзэр къызырагъажьэкIэ,
Шуипсалъэхэр зэкIэм щыжъугъэти,
ШъутхьэкIумэхэр шъо фызэIушъух,
Зэхэшъухыгъэр шъугу ижъугъэлъ.

Лъэпк заор тэ тшIокIодыгъэми,
ТицIыфыгъэ тэ дгъэкIодынэп,
Пыилзэми текIоу ышIыгъэхэр,
ЕзыгъэшIыгъэр тэ тшыш.

Пхъэр шымыщ хьалым ыкъутэрэп,
Тызыкъуеагъэхэр тэ ткъошых,
Хэкужъыр тыунэкIынти,
ТигъашIэми тыгу икIынэп.

Тэ тимыкIэу зыкъидгъэнэнти,
Пыидзэм лыер къытэшIэ,
ЕьыкIоу тапашъхьэ щашIэщтым,
ТигъашIэми тыкIэгъожьынэп.

НэпэкIэрэ хэкур тыгынэми,
Тигухэлъ тэ тфэмыгъынэн,
Тянэ папкIэу тэ тихъэкужъри,
ТызэплъэкIзэ къызэтэнэкIы.

НыбжьыкIабэу къухьэм исыгъэмэ,
НэпсыкIэрэ зэлъагъэшъокIы,
Хэкужъыри агу имикIэу,
НыбжьыкIабэр хтышхъом хэпкIэжьых.

Хыоесыджым езаохэзэ,
Къафкъазым къызэлъехьэжьы,
Хьаджрэт заори ЩашIыжъы.
КУБЭ Шабан

Мы гъыбзэр КУБЭ Шабаным зыфэзэIуагъэр ХЬАТКЪО Куал,Мыр БЭРЗЭКI НАДЖЫМ игъыбз иIуагъ Мы гъыбзэр иусакIор(усэ зытхыгъэр) Адыгэ усакIор лъапI КУБЭ Шабан



Şhalaxhue
04.12.2005

Sayın Bıçkın

Zatı alinizle özel iletişim mümkün mü?

Saygılarımla.



Mert Bıçkın
04.12.2005

Mır cıkhızıdeptxıştır. asuvara@gmail.com. Kısfeptxıme be siguape xhuşt.

Şşuççe



Mert Bıçkın
08.12.2005

Değerli ağabeyim Necdet HATAM’a,

Sizin burada yıllardır üzerinde çalıştığınız, birçok yönleriyle irdelediğiniz konularda (özellikle ilgilendiğimiz dilimiz) bende dahil yorumlar yapılıyor. Ben yorumlama konusunda kendi adıma sizi bilgilendirme gereği duydum. Benim buraya yazmaktaki amacım ortak bir Adige (Ch’emguy, Kabardey hatta Apsuwa, Apsıwa çünkü ortak çok kelime var), alfabesi üzerine çalışmalara yapabildiğimce katkı sağlamak, varılabilecek herhangi bir sonucu da benimseyerek kullanma gayesidir. Bunu yaparken aldığım tek destek dilimizle uzun bir süredir ilgileniyor olmam ve eşimin İngilizce dil öğretmeni olmasıdır.

Araştırmalarım sonucu Adige dilinin iki alt lehçesi olduğunu ve bunlarında 13 alt şivesinin olduğunu biliyorum. Yani Adigece için asıl sorun, bu iki lehçede konuşanların bir diğerini anlamada zorlanmalarıdır. Ben Shapsugh’um, eşim Abzegh. Biz Türkiye’de ki haliyle Kabardey ve Besleneyler hariç tüm şiveleri anlıyoruz. Çünkü bu şiveler bilindiği gibi Doğu Adige lehçesini teşkil etmektedir. Bu durum bir Kabardey hemşerim içinde böyle. Şive derken sakın Adige boylarını kast ettiğimi düşünmeyin. Tokatlı bir Kabardey; ‘’kalk’’ derken ‘’teg’’, Kayserili bazen ‘’tej’’ bazen ‘’tec’’, yine Afyon-Dinar Yapağılı’sında bir Shapsugh ‘’siz’’ derken ‘’FE’’ Eskişehir Ağlarca’da ‘’ŞUE’’, Bir Abzegh ‘’SUE’’ der. Ancak bu gruplar birlerini kendi lehçe gruplarında rahatlıkla anlayabiliyorlar (Abzegh, Shapsugh’u ya da Bjedugh’u, Kabardey, Besleney’i gibi). O zaman temel sorun bu iki lehçe ve onların içinden tespit edilen iki edebiyat dilini (ТХЫЛЪЫБЗЭ) yani Ç’emguy ve Kaberdey-Balkar Kabardey edebiyat dillerini birleştirmeye çalışmalıyız. Çünkü tüm Doğu Adige lehçesini konuşan boylar (Kabardey, Besleney) ve tüm Batı Adige lehçesini konuşan boylar (Abzegh, Bjedugh, Hatukuay, Mexhosh, Shapsugh, Yecerıkhuay) bu iki edebiyat dili olmuş şiveyi anlaya bilmektedirler.Yani yeni yazı dilleri icat etmeden bu iki edebiyat dilimizin giderilebilecek farklılıklarını gidermek için çalışılmalı. Bunun yapılabileceği dille ilgilenenler için çok açıktır. Örnek olarak Doğu Adigece’deki bir harfin ya da sesin Batı’da hangi sese döndüğünü (F=Ş gibi) hepimiz bilirsek ya da ‘’genç kız’’ın Doğu’da KHICEPS Batı’da PIŞAŞE olduğunu bilirsek her ikisini de kullanırsak, küçük gramer farklılıkları bilinirse sorun kalmayacaktır. Bunun için de bir edebiyat dilini diğerine tercih etmeye gerek yoktur. Çünkü her ikisi birbirini okuyup anlaya bilecektir. (British merhaba HULLO, Amerikan HELLO, British renk COLOUR, Amerikan COLOR yazar ama ikisi de birbirini anlar, İngilizce de talk, speak vardır, ikisi de fiildir ikisi de zaman zaman birbirinin yerine kullanılır, gibi.)

Şimdide evvelki yazınız da değindiğiniz konulara müsaadenizle cevap vermek isterim.

“Fesapş için Şabatnıkhu kardeşimizin doğru yanıtladığını düşünüyorum. Apşi, apş bir ünlem. Dahası feodal dönemden de daha yaşlı olduğunu sanıyorum. Belki de Pşı sözcüğü Apşi sözcüğünün yeni anlam kazanması ile oluşmuştur.”

APŞİ, APŞ ÜNLEM; bu ünlem konusu benim kanımca apayrıdır. En köklü şive olduğundan kesin emin olduğum Shapsugh ve Bjedugh şivelerinde (çünkü Abhaz ve Ubıh seslerini hepsi sadece bu iki şive de yaşamaktadır) APŞİ ya da APŞ diye bir ünlem duymadım. Fakat APŞiŞ diye; ‘’eyvah’’, ‘’aman’’, ‘’bu kadarda olmaz’’ anlamalarında kullanılmaktadır. Buradan kısaltılmış ya da şiveler de farklılaşmış olabilir diye düşünüyorum.
ÖRNEK; АПЩИЩ!УКIЫТЭИЭП (APŞİŞ!WICİTEREP)

FESAPŞ; bununda yine zamanlar FE SE A PSH’I (FE SE PŞŞI) dan FESAPŞI’ya döndüğünü oradan FESAPŞ olduğunu ,isimleştiğini düşünüyorum. Kelime kökünün de selamlamak merhabalamak fiili kökünü yine yapmak etmek fiillinden türediğini düşünüyorum.
YAPMAK, ETMEK= ШIЫН (SH’IN=ŞŞIN)
EL= IЭ(E)yada IA(A) ben A’yı kullanıyorum
ELUCULA İŞARET ETMEK, YAPMAK YA DA ELLE İŞARET YAPMAK= IAПЭ ШIЫН (APE SH’IN= APE ŞŞIN) yani soyut anlamıyla karşınızda biri vardır el yaparsınız el daha hala günümüzde dilden sonraki iletişimin en kuvvetli araçlarından biridir. Bütün liderler el sıkarken resmedilirler konuşurken değil. Dilsizler el işaretiyle anlaşırlar. Bu kelime kökü de eski bir adetin sözlü selamlamaya dönüşmüş halidir diyorum, bir saygı ve nezaket ifadesidir demek istiyorum. Buradan bir isim ve fiilden türeyen bir fiil oluştuğunu iddia ediyorum. Bu fiilde AПШЫН sözcüğüdür. Selamlamak ya da merhabalamak, selam vermek anlamındadır.

İsim hali, yani selam haliyse Kabardeylerin kullandığı haliyle de aynıdır, APŞİY’dir, diye düşünüyorum.

Buradan ‘’Merhaba’’ anlamında ‘’ASAPŞI’’ çıkıyor. Bunu yazan JABAGI BAJ 1921 yılında İstanbul’da kaleme almış bir Adige’dir.Bu kişi açıkça kitabında “Çerkeslerin milli selamı ‘’ASAPŞI’’dır diyor.” yine ilerleyen sayfasında “Ev sahibinden başka misafirin yanına giren ziyaretçilerin hepsi de ‘’FESAPŞ’’ diye misafiri selamlarlar ve hatırını sorarlar, fakat kim olduğunu sormazlar” demektedir.Yani FESAPŞ’ı kullanmakta fakat bunun için benim iddia ettiğim gibi selamlamak tanımını kullanmışlardır.

Aynı kitabında Çerkeslerin selamlama şeklinden de bilgi verir kitaptan aynen aktarıyorum: “Yalnız selam veren adam, sağ elini kulağının hizasına kadar dik kaldırır. Daha eski adette, sağ el baş parmağı göğse değmek ve el ufki tutulmak suretiyle sol meme üzerine konarak selam verilirdi. (Oyunda erkek kızı bırakırken aynı selamı hala yapmaktadır)” Benim yazdığım fiili bu selamlaşma şekli daha da desteklemiyor mu?

FESAPŞIN KABARDEY ADİGECESİ’NDE SÖYLENİŞİ FFEXHUIS APŞİ; pek kıymetli ağabeyim bu yazdığınız Kabardeyler tarafından hoş geldin anlamında kullanılmaktadır, katılıyorum ama bu FESAPŞI’nın karşılığı değildir diye düşünüyorum. K’URAŞIN BETAL’in F’EXHUS APŞ'İY isimli kitabından.”Tanışıp tanışmadıklarına bakılmaksızın bir kişi diğerinin yanına geldiğinde "F’EXHUS (FFEXHUIS) APŞ'İY" diyerek selam verir, diğer kişi "WEPSEW APŞ'İY" diyerek selamı alır.” deniyor. Burada yanına gelmekten yani birinin diğerine varmasından bahsediliyor; demek ki, gelene duran bir şey söylüyor bu da hoş geldiniz gibi bir şey olmamalıdır, buna kesinlikle katılıyorum. Bu söylemi bir Shapsugh olarak Batı Adige lehçesine göre yazmayı deniyorum.

FFEXHUIS: FFE bence FFI olacaktı, değişmiş diye düşünüyorum FFI olursa karşılığı direk Kabardey’ce iyi Shapsughca ŞŞU. Kabardey şivesindeki XH harfinin Shapsugh karşılığı malumunuz olduğu üzere genelde F harfidir. (Örnek; Adigece gün Kabardey şivesinde маХУЭ Batı Adigece’de maFE dir.)

Bu değişimler ışığında FFEXHUIS APŞ’İY’yi Batı Adigece ile yazıyorum ŞŞEFIS APŞ’İY hiç bir anlam ifade etmiyor. Acaba FFIXHUES APŞ’İY olmasın. O zaman çok anlamlı olurdu. FFI= ŞŞU= İYİ,XHUES= FES yani ŞŞUFES bende zaten biz Shapsughların hoş geldiniz anlamında ŞŞUFES kullandığımızı ifade etmiştim. Şayet Kabardey arkadaşlar da FFEXHUIS’a anlam yükleyemediyseler inanın Shapsughlarda ŞŞUFES (Kabardeyce'si FFIXHUES) hoş geldin demektir. APŞİY içinse selam demek olduğunu daha önce ifade etmiştim. Shapsugh ve Bjedugh şiveleri Adigece’nin iddia diyorum en eski yaşayan ağızlarıdırlar. Wubıh ve Abaza şivelerinin tüm seslerini yalnızca bu iki şive barındırmaktadır. Bu şiveleri incelemeden dilimizin derinliklerine inmek mümkün olmayacaktır diye düşünmekteyim.

Saygılarımla.

“Bir ulusun gerçek yurdu onun dilidir. Dil ulusal dileği belirten güçlü bir varlıktır. Ulusal dil yok olunca ulusal duygu da çok geçmeden yitirilir.” Wilhelm von Humbold

Adige Abhaz dilinin fonetik özelliği o kadar derin, ilginç ve renklidir ki, bu dili dinlerken sonbaharda dökülen yaprakların hışırtısı, su akıntısının sesi, toprağın nefesi, nehrin içindeki çakılların birbirine çarptığı zaman çıkardığı sesi duyabilirsin. Böylesi tabiat senfonisini anlayabileceğin dil; Adige-Abhaz dili tam okunduğu zaman dünyanın sırlarını çözecektir. Onu benzersiz kılan da budur.” Prof. Dr. Nikolay Trubetsko



Şebat
08.12.2005

Sayın Bıçkın merhaba,

Apşış kelimesi hayret ifade eder ve sadece bayanlar kullanır. Erkekler aynı kelimenin karşılığı olarak ''woyipç'' der.

Siz hiç bir erkeğin apşiş dediğini duydunuz mu? Duyduysanız da yanlıştır.

O kelimede ''apşiş'' değil kalın ''ş'' ile ''apşşışş'' tır. Dikkatinize.



Dzıbe Osman
09.12.2005

Adige lhepkhır ze şukheda'o! (Adige milleti –hele- bir dinleyin!)
Ti Adıgabzeç'e tıjuğeguşı'a. (Bizim Adigece’miz ile konuşalım.)
Tibze nah daxe zereşımı'er. (Dilimizden daha güzeli olmadığını.)
Sabiyxer şu'eme agurıjuğa'o! (Çocuklarınız varsa gönüllerine koyalım!)

Adıge lhepkheuw zıbze zımış'erem. (Adige milleti olarak dilini bilmeyene.)
Mıriy Adıge p'ouw thaşte wuyécen? (Bu da Adige diyerek nasıl seslenirsin?)
Yaneme yateme arımığaş'eme. (Anaları babaları onlara öğretmezse.)
Bzeriy xabzexeriy thaşteuw zağeş'en. (Dili de töreleri de nasıl kendileri öğrensin.)

Adıge wunağom sabiyir khiuwxhuğeme. (Adige ailesine çocuk gelirse eğer.)
Tinıdelfıbzeç'e şudeguşı'e, şumıuwçıte! (Ana dimizle konuşun, utanmayın!)
Guşı'e daxer sabiyim xet yeğaş'eme. (Güzel sözü çocuğa kim öğretirse eğer.)
Guşı'e daxer wuijhığom şıç'ağeba? (Güzel söz değil mi yaşlılığında ihtiyacın?)

Tibze tımış'euw tışısıme. (Dilimizi bilmeden oturursak.)
Wuaxhteuw bleç'ığom şuç'eğojışt. (Vakit geçtiğinde pişman olacaksınız.)
Teş fedeuw Adıge ts'ıfme taxehame. (Bizim gibi Adige insanlarına katıldığımızda.)
Tibze tımış'eme khıtfekhinışt. (Dilimizi bilmezsek zorlukla kalacağız.)

Wu Adıgeba, wuibze wumış'e... khışua'ome. (Adige değil misin, dilini bilmiyorsun, derler ise.)
Mır gu khewoşxoba zeşogupşıs. (Bu büyük elem değil mi, beraberce düşünün.)
Şugu k'odığeuw wunem şoğezejıme. (Korku içinde eve –vatana- döndüğünüzde ise.)
Cewuap kheşutıştıriy değow kheşogupşıs. (Ne cevap vereceğinizi de iyice düşünün.)

Tilhepkhı bayer ''yédğek'odın'' a'uiy. (Zengin milletimizi''yok edelim'' deyi.)
Bow ts'ıf aciy tawujj khihağ. (Çok insan kalabalığı-da- düştü ardımıza.)
Xekujhı çç'ıgum tıkhırafığemiy. (Anavatan toprağından sürdülerse de bizi.)
Xamejhı çç'ıgum tışibeğuağ. (Çoğaldık gurbetin topraklarında.)

Khuham yizıxeuw ts'ıfxer khıraşıze. (Gemiler dolusu insanlar getirilirken.)
Tyanejhxer tyatejhxer aş şil'ağ. (Analarımız babalarımız içinde öldüler.)
Şxıniy terez gore yaşamığotığeuw. (Düzgün bir yemek bulamazlarken.)
Şıramığetığeuw zetél'ıhağ. (Durmaksızın üst üste düşerek öldüler.)

Psawouw çç'ıgu xamem (xımem) khesığexer. (Sağ salim gurbet toprağına varanları.)
Zı çç'ıp'e gorem şıratekhoxığ. (Bir yerde döktüler aşağı.)
Kotsıriy blımiy khışımıxhuneuw. (Tahılın hayvanın yetişmeyeceği yeri.)
Çç'ıgu zıl'ağer te khıtatığ. (Bize verdiler ölmüş toprağı.)

Tilhepkh khineuw tişeç'ığer. (Milletim zorluk olarak çektiğimizi.)
Sabiyxer juğet'ısiy şşıpkher yaşu'uat. (Çocukları oturtup anlatın gerçekleri.)
Te nepe azapeuw tızxetır yımış'eme. (Bugün bilmezlerse içinde bulunduğumuz azabı.)
Ş'u lheğunığer fırimı'aşt. (Onun içindir elde tutamaz sevgiyi.)

Yilhepkh aş'uğer nepe yımış'eme. (Tatlı milletini bugün bilmezse eğer.)
Newuş bzemı'om dek'on ar xehajışt. (Yarın ele varır aralarına girer.)
Yilhes pş'ıre pş'ık'utfıre bleç'ıme. (On onbeş yıl geçtiğinde ise.)
Sıd fediz Adıgağemiy şiğupşejışt. (Ne kadar Adigeyse de unutur gider.)

Tyanexer tyatexer tıkhejuğeteciy. (Analarımız babalarımız kalkıp da.)
Şı'anığo tızfak'orem tejuğegupşıs. (Giden ömrümüzde düşünelim.)
Xamejhı çç'ıgum tışimıuwnexhuze. (Gurbet elde mahvolmadan.)
Tıkhejuğeteciy tixekum tejuğezej!.. (Kalkıp vatanımıza dönelim!...)

... GANE (Yilhes 199?-98’m Türkiye khek’uağeuw, ti nıbjıç’eme Adigabzer khariğeş’ejınım pılhığe Adıge Xekujhım şış zı ç’eleyéğecak’o şuzı gor…)



Necdet Hatam
09.12.2005

Maf

Şhalexhue, nıbjeğu lhap’er ade zıbğequedıği… Mış fedew tazebğasew zıbğequedıjı xhuına?

Sevgili Mert,

Kişinin kendi görüşlerinde ısrar etmesi elbette güzel bir şey. Ancak bu görüşlerini gerekçelendirirken bilimi temel almalı değil mi?

Dil bilimde bu incelemecilerin, bu konuda yazanların görüşleri değil dilin kendisidir. Metinlerdir. İncelemeciler de görüşlerini bu çok sayıdaki metinlerden almalıdır. Bizim gibi yazı diline geçmekte geciken halklar için en güvenilir kaynak da söylenceler, masallar, atasözleri gibi derlenmiş sözlü değerlerdir.

Dilleri birbirlerinden ayıran özelliklerden biri de aynı olayı anlamı farklı olabilecek sözcüklerle anlatmalarıdır. Bu da sizin verdiğiniz alıntıda olduğu gibi, dilin o dili konuşan halkın dünyası olmasından kaynaklanır.

Ayrıca bilinmesi gereken ki sizde diyalektler arasında sözcük farklılıkları olabileceği zaten belirttiniz, Adigey ve Kabardey Adigeceleri her zaman birbirinin yerini tutan seslerin değişimi ile çevrilemiyor. Dili tarihi ile birlikte daha derinlemesine incelemek gerekir.

Örneğin batı lehçesinde bildiğiniz gibi ekmeğe halığu_хьалыгъу deriz. Ama КKabardeyler şşakhue_щ1акхъуэ Besleneyler ise ççakhue ч1акхъуэ derler. Ama aynı Kabardeyler simit gibi pişirilmiş ekmeğe halığu ğuane хьлыгъу гъуанэ derler.

Sözcüğümüze gelirsek, Nart destanlarında, söylencelerde geçtiği şekli ile Fesapş ''hoş geldiniz’'e daha yakın. Şşufes zeraxığ-birbirlerini selamladılar.

Bir örnekle açılamaya çalışırsak. Kapınızın önüne gelen konuğu, khéblağ, khéblağ diye karşılayabileceğiniz gibi, Fesapşi, fesapşi diye de karşılayabilir sonra khéblağ dersiniz.

Köy kahvesine girdiniz. Masanın birinde oturan birkaç kişiden biri yabancıdır. Önce hayırlı grup olun anlamına kuıp maf apşi dersiniz. Sonra konuğa döner fesapş, fesapşi dersiniz. Eğer konuk köyünüzden olup uzunca süre uzakta kalmış köyüne dönmüş biri ise fesıjapşi- hoş döndünüz, hayırlı döndünüz dersiniz. Bir süre sonra kalkmanız gerektiğinde evinizde misafir etmek istiyorsanız, tadejççi şüıkhéblağ dersiniz. Bısımıne döner ona da wiheççe teri tebğelheğuıme zi feuağep, pçıheşhape guerem tadej tışızexesme zi feuağep gibi evinize buyur edersiniz. Ayrılırken, şimdi kullanılan xharççe-yabancı sözcük- yerine önceden daha sık şimdilerde Kabardeylerde halen kullanılan wızınşew, wızınçew –Allaha ısmarladık dersiniz oturanlar da ğueguımaf derler.

Ayrıca daha önce de yazdığım gibi sürüsünü yayana bexhu apşi, harmanda olana ğebejü (önceki yazıda yanlış yazıldı) apşi, ğebejü weğuet apşi deyimlerini de açıklamak gerekiyor.

Sevgiyle…



Şhalaxhue
09.12.2005

Sayın Dzıbe Osman’a öncelikle ş'uıfes lhap'e. Ade ci nesıfe tede zıbğetuımığ dzıbe ziwıshanır. We wi txepkhilhi değuew khısguıreue. Ci khınewjı wıkhızımıtxerem wızdesım. Sıkhequeni pş'erer khewezğeueteşt.

Sıdmi wikhızerebleğağer siguapededew xhuığe. Dzıbe şawejıyemi Adıghabze yeweğaş'a wesmen? Ade a zıfetueğağe txılıxer sıde xhuığex?

Wepsew wesmen wepsew....

Zıwıshan Necdet seş feşşıççe zımıwlewıj. Se sızdequen bedede ççıbue ççerep. Zağurem mıxeme sıd awguışıpsıre sıd atxıre se'ui zıseplhahı. Zağueremi xezğejejeççini sıquıwen seue yetani mac ıwji yiçç seuejı. Cire lhexhanım tequ ghepsefığue zestıjığ. Bemış'ew khezğejejışt.

NIBCEĞUI LHAP'E MERT Wİ KHATXE ZEPIPXHEWEW XUIŞTEP. Anah şşeweş'uı dedew şeweş'uı lh'ıxhujım wyesueten aş feşşıge zıfesak.zı mafe gueremi tızeuıççenge seguığue.

Şuepsew şuetxhej.



Aşıwa
09.12.2005

Selam hepinize,

Kabardeylerin kullandığı "şakkue" yani ekmek kelimesi aslında Abhazca'dır ve dudak payı demektir. Bilginize...



Şhalaxhue
09.12.2005

Wi mafe şşuı wesman dzıbe.

Wiwupççexer xetı feğezağ.adıghabze ziş'ereme apaya? Zimş'ereme apaya. Daxededew kheptxığ. Marc xhujın tiguıxer yikuını fedize yiwtığe tışış. Weri tewbebej khemış'.

Wıfayeme khızereptxışuıştır seş'i seri tiguıxer khietıjınew zıguerexer khıtfetxıx seui skhıwelheuı.

Dzıbe ziwıshan mı tıkhızxenağer dexaşeççe kheptxığ, şhaççe ar zeretétım yipkhıkiçç keptxığep. Ari se khıpızğexhuejın aşığuem.zewji khızeriççırer xekuıjjane tıkhızerenağer arıba?

Ueftabğe xame ççıguıme waşıpsewıme aci pşha khéxhuılheşt.

Adığe natexeme afeğezağew zı guşıejjguerem nartxeme aquedıjığue lhexhanım azeuıççexer ççahew mıwxıjınew şıtıştığ yeue. Aş sizeguıpşıserem tiquedıjığue khıtlhınesığa seui ségupşıse. We sıd p'uere aş paye.

Weşfeş'uı Necdet ci tıkhıznesığem khınewjı tş'ıştım tireğeğuaz. Muereştew tıtxereççe xedğexhuen şıejep. Zıguerem téşeççağew şşuağe zie guıpşıseme ahıllağew tıtxeştme tıtxen.amırme txenım pççe yiep. Ççerep mır se si gupşıse thamışççeme aşış.

Bzençexeme afağezağew sıd tş'eşşuışt aş xase tétş'ahın. Şşuağe khıxeççıştme kuıp kuıpew uef wıgueşınır dğeseççen. Adıghabze yı guırguınap'e xesır werı.bze ağeş'enım yehılağew xekuım sıd şiralejırer? Yemıqu gubğen xelep.

Zeretş'ışşuırem fedizır yımkhuımi ciremççe yidğekhuışt.

Şşeweşşuı nıbceğuır kheptxıne zıfepuağexeme syaje. Axer seriççe xhueyew lhap'ex.

Dzıbe wesmen werre serre tiğıbze rewxuıştep. We wıfayeme acixer kheptxışşuışt. stawe pemıte axer khıtfetx.mıxhuıme ççıbue şhafıguere uıxi aş khışıtx.

Mıkhindedew apere şıççağe guışıexer xetıxew zedeguışıe tekstxer aş khitxex.wıç mıç syedeuışşuıştep.

Abdzaxe lhıxhuıj ale lhap'e wipşerahım wéguıpşıseme adrexeri aş fedex.wipşerah şawejıyem yeweğaş'em fedeççe lhıti khıtfetx.

Mamırnığeççe şuepsaw adıghe kuıp.



Gupseuh
09.12.2005

Sayın Aştıwe,

Şhaukke'nin Abhazca olduğunu yeni duydum. Bunu neye dayanarak yazdınız merak ediyorum. Diller arası ses benzeşmesi olamaz mı?

Mesela İngilizce 2 (two)
Kabardeyce 2 (twu)

Okunuşları ve anlamları aynı.

Acaba İngilizler Kabardeylerden mi çaldılar?

Saygılarımla.



Mehmet Can
09.12.2005

Fesapş Dzıbe Wosmen,

Seriy wusewupcışt. Cınesece tıde wuşı aga. Wuitze zıslegum bo siguape kuge. Seriy dzıbexeme saşış. Ptxıgexemiy syacag. Adige Nafna Radyonımiy wusedeugag. Xeğogum wudesce seguğe. Teriy Tham yıome, Tham tigelegume zımafe kedgezejışt.

Mıge Uzuntarlem wukeguaga sşerep. Te tıguagag. Kegore gem wukagome tham yiome tızerelegun, tızereşen. Aadiyim Dzıbe Valerimre Yipşeşe daxexemre tızerelegugag. Dzıbe Valerir woşeme aaxemiy selam bo tfatıj.

Stxıgexer tereze mıkugeme şügu kıseremıbg. Tham yiome Adigabze txıce zedgeşeşt.

Selam bo kşösetıjı zepstewmiy.



Semra Ademey
09.12.2005

Fesapş Dzıbe Mehmet,

Abzehibzege wutxaher seygefas. De Kaberdeyxar eyu dıuşh, Sıt jıbare? :))

Mıbhode Adigebzege dıtxuğh naxri zedğacensh. Kae dıvxath. Tham figapsou.

Maxu Nıbjoghuxer



Necdet Hatam
09.12.2005

Evet Şhalaxhue arkadaşımızın dediği gibi bir yerden başlamak, bilmeyenlere öğretme, az bilenlere bildiklerini geliştirme çabası içine girmek gerekiyor. Önümüzdeki günlerden itibaren pedagojik olarak eksikleri olsa da az bilenler yardımcı olabilecek metinler yazmaya başlayacağım. Metinlerde kullanacağımız alfabeyi sunuyorum. Daha geniş açıklamaları Sitemizde Anadil Çalışmaları-3 de bulunabilir. Çalışmalar sürerken, sesler, seslerin gösterimi ile itirazınız olur ise onu da ayrıca tartışabiliriz.

Saygıyla...

A – a Adıghe Adige
apç cam
ane anne
pane diken
mate sepet
ma al

Б – б bane güreş
B – b bın evlat
be çok

Türkçe’deki B harfidir.

Дж – дж ce çağır
C – c cane elbise, gömlek
carı işte

Türkçe’deki C harfidir.

Ч – ч maçe çatlıyor
Ç – ç çate kılıç
çe dalak

Чъ – чъ
Ç – ç

Çç – çç Ççenççe yumurta
ççı yer
ççeraxhu tabanca

Ц – ц tse diş
Ts – ts tsı tüy

Д – д dane ipek
D –d dıdı çuvaldız
made dikiyor

Türkçe’deki D harfidir.

Дз – дз dze ordu
Dz – dz badze sinek
dzıwe çuval

Э – э me koku
E – e te biz
sane üzüm, şarap

Е – е, É. é.

Ф – ф fe
F – f feri fe sizi gidi sizi
fade içki

Türkçe’deki F'dir.

ФI – фI Ffı iyi
Ff – ff ffexhuıs selamlama

Г – г G – g guı, agu, guıwız, guırıt
Gh - gh Gh – gh Adıghe, ghını, paghe,

Гъ – гъ ğemaf yaz
Ğ – ğ ğer esir
ğıbze ağıt

Türkçe’deki yumuşak Ğ harfini dilimizdeki daha sık geçtiği için Гъ yerine öneriyoruz.

Х – х хы altı, deniz
x – x мэхын bayılmak
хэхын seçmek

Sözcüklerinde yer alan Türkçe’de olmayan bir sestir. X ile gösterilmiştir.

Хь – хь ha köpek, arpa
H – h halığu ekmek
hın götürmek

Sözcüklerindeki gibi Kiril'deki Хь karşılığıdır. H harfi bir de kimi sesleri elde etmek için yardımcı harf olarak kullanılmıştır. Kimileyin Kiril'deki Ь kimileyin de Ъ yerine. İlgili harflerin sırası geldikçe yeniden söz edilecektir.

Хъ – хъ хhı tuzak
Xh – xh хhedan bez parçası, çaput
pxhe odun

Yukarıdaki sözcüklerde yer alan ve Türkçe’de olmayan ''hı'' sesidir.

Ы –ы tı baba
I – ı ıx ondan al
ığ tut

И – и tiwın evimiz
Hece başında iken YI
ya da İ – i
sessiz bir harfi izlediğinde sadece i
sibeş sopam

Ж – ж Жъ – жъ maje tarak
J – j je ağız
tıjın gümüş

Türkçe’deki J harfi gibidir. Yer aldığı sözcüğe göre farklılıklar gösterir.

K – к Kuı araba
K – k kuame budak
kuıpççe öz

Türkçe’deki K sesidir

КI – кI que git
kendisinden sonra О, У harfleri geldiğinde verdiği sesi Q – q ile karşıladık maque gidiyor
quaççe gidiş

КI - кI О, У dışındaki harflerden önce Çç ile karşılandığını yukarıda açıklamıştık.

Kъ – къ khame kama
Kh – kh makhe ses

Sözcüklerindeki Türkçe’de olmayan kalın bir K sesi, Arapça’daki kaf

Л – л lı et
L – l melı koyun

Türkçe’deki L sesidir.

Лъ –лъ lhı kan
Lh – lh plhen bakmak
lheğuın görmek

Yukarıdaki sözcüklerde yer alan Türkçe’de bulunmayan bir L sesidir.

ЛI – лI Llı erkek
Ll – ll llığe erkeklik
llenığ ölüm

Yukarıdaki sözcüklerde bulunan Türkçe’de bulunmayan bir L sesidir.

М – м mate sepet
M – m marı işte
maze ay

Türkçe’deki M harfidir.

Н – н nı anne
N – n nanıw çoçuk
nenej nine

Türkçe’deki N harfi, sesidir.

O – o, Kiril'deki bu harf hece başında iken УЭ ya da Iуэ gibidir. Sessiz bir harfi izlediğinde sadece ue sesidir. Alfabemizde (У) harfinin sessiz olan sesi W ile sesli olan sesi ise U ile gösterilmiştir. Dolayısı ile Kiril'deki O harfinin sessiz У ile başlayanı WE ile gösterilmiş, sesli Iye ise ue olarak karşılanmıştır. Kiril alfabesindeki o harfinin fonksiyonlarının iyi kavranmamsı, kimi Latin temelli alfabelerde ‘O - ‘ue gibi gereksiz yazılışların önerilmesine neden olmuştur. Türkçe’deki O sesi Adigey yazı dilinde yoktur. Kabardey yazı dilinde vardır genelde de uzun o şeklindedir. Khoque - geliyor, khowıv – duruyor.

Ue – öt, söyle que - git, maque - gidiyor, kuetsı - buğday, kuenı – ambar

O ya yakın Ue arası bir sestir. Dilimizde çift ünlü, aynı hecede yan yana iki ünlü olarak bulunur.

Üe - Ö ye yakın Üe arası bir sestir Çift ünlüdür.

П – п pane diken
P – p pe burun
ape parmak

Türkçe’deki P harfidir.

ПI – пI ppırıpp
Pp – pp

п1алъэ p'alhe

P sesinin sıkıştırılmış şeklidir.

Р – р arı evet
R – r rétı ona veriyor
serı ben

Türkçe’deki R sesidir.

C – c sane sape
S – s sesıy syane

Türkçe’deki S harfidir.

ЦI – цI ttse ad
Tts – tts ttsıfı insan
mattse

Türkçe’de karşılığı yok.

Ш – Щ – Шъ şate kaymak
Ş – ş şı at
pşaşe kız

ШI (Adigey) ЩI (Kabardey) Şş – şş şşı - yer, maşşüe - ateş, şşüığe - iyilik,

Т – т tın hediye
T – t mate sepet
terı biz

Türkçe’deki T sesidir.

ТI – тI) Tt – tt Ttı – koç,
Kiril alfabesindeki (I) işaretinin pekiştirme fonksiyonudur. Kesme fonksiyonu daha önce açıklandığı gibi (!) ile karşılanmıştır.

У – у U – u : Dilimizde çok önemli bir sestir. Sözcük başında ise ya sessizdir ki W ile göstermiştik ya da sessizden (I) işareti ile ayırt edilen (Iунэ) deki gibi olup U ile karşılanmıştır. Sessiz bir harften sonra geliyor ve heceyi oluşturan bir ses ise eğer, mutlaka diftongdur yani aynı hecede çift ünlüdür. Kendisinden sonra mutlaka ı, i, e, é, a seslilerinden biri gelir. Bunun istisnası u sözcüğün son sesi olma ve yer aldığı son hecenin, heceyi oluşturan başka bir sesliyi içermesi durumudur. Bu durumda çift ünlü değildir ve son heceyle birlikte okunan kısa bir u sesidir.

Uıt – önünde duruyor, uıne - çivi, kuı - araba, guı - yürek, yıui xehajığ – deyip yok oldu, kui yı’ – arabası da var, maque - gidiyor, kued - çok, kue -bacak, uéxı kaldırıyor, guéxı - ayırıyor, kuame – budak, dal, kuaxhue - dirgen

Yıgu - kalbi, yemı’u – söyleme!

Ü – ü Kabardey diyalektinde bu ses yoktur. Adigey diyalektinde ş, şş, ts-ç, dz, j, seslerinden gelen U yerine Ü yazılır. Kirilde her durumda (У) yazılır ancak sözü edilen seslerden sonra gelen У sesinin ü ye yakın okunması gerektiği kural olarak verilir.

В – в vakhe ayakkabı
V – v vağue yıldız
mave sürüyor, kaynıyor

Türkçe’deki V sesidir.

У – у Wane eğer
W – w wate çekiç
wıne ev

Arapça'daki waw sesini verdiğini daha önce de açıklamıştık.

Й – й yet ver
Y – y yınıj dev
maye sıva yapıyor

Türkçe’deki y harfinin aynı sesi verir.

З – з zı bir
Z – z maze ay
zırız birer

Türkçe’deki Z harfinin aynıdır.



Dzıbe Osman
09.12.2005

Sayın katılımcı arkadaşlar,

1969 İzmir doğumluyum. Anadilime 19-20 yaşlarımda ilgi duydum ve öğrenmeye başladım... Hala öğrenmeye çalışıyorum. Bu çalışmalarımı yaparken telaffuzumu güçlendirmek için Latin temelli alfabe üzerine yoğunlaştım. Anadilini daha yeni öğrenmeye çalışan benim gibi birinin dil biliminden dem vurması beklenir mi? Tabi ki hayır. Ben sadece, anadilini ebeveynlerinden değil de ispirto ile sarı teksir kağıtlarına basılmış notlardan ve şarkı kasetlerinden öğrenmeye başlamış bir kardeşinizim. Dilimi öğrenirken en çok faydalandığım eserler Sayın T’eşu Mehmet Yasin’in sözlük kitapçıkları ve son dönemde sayın Xhuwuajh Fahri’nin Adige Alfabeleri üzerine hazırlamış olduğu kılavuzdur. Etkisinde kaldığım bu büyüklerimin eserlerinden faydalanarak hazırlamış olduğum Adige-Latin Alfabesi Çalışması http://www.nartajans.net/nuke/modules.php?name=
Content&pa=showpage&pid=62 adresinde Word dosyası olarak mevcuttur. Aynı adreste Wubıh Ali Berzeg tarafından hazırlanmış Adigece-Türkçe Konuşma Kılavuzu da yine Word dosyası şeklinde yer almaktadır.

Bildiğim şudur ki;

1) Kiril alfabesi ama öyle ama böyle yıllardır anavatanın kullandığı yegane alfabemizdir.

2) Varolan tüm edebi eserlerimiz bu alfabe ile yazılmıştır. Dolayısıyla Kiril Alfabesini öğrenmek anadilini öğrenmek isteyenler için kaçınılmaz bir mecburiyettir.

3) Eğer Latin sembollere dayalı bir alfabe oluşturulmak isteniyorsa bu mutlak suretle (!) Türk alfabesinde kullanılan veya bir başka değişle Türkçe klavyede yer alan sembollerden oluşmalıdır.

4) Oluşturulacak bu alfabe tamamıyla olmasa bile minimum tolerans ile Kiril Alfabesi’ni bire bir karşılamalı, öncelikle anavatanın oluru da alınmalıdır. Türkiye Cumhuriyeti’nin yapmış olduğu harf devriminin sonuçlarından da ders çıkarılmalıdır.

5) Bu sayfada görüş beyan eden birkaç hemşehrimin de söylediği üzere; ne yapılacaksa bir an önce yapılmalı, teknolojinin tüm imkanlarından da faydalanılıp bu yenilik diğer diasporaya da duyurulmalıdır.

141 yıldır belki de 141 tane dernek kuruldu şu Türkiye Coğrafyasında, sonuç ortada... Görünen o ki; ne Cegu ile ne de Psıhalıju partileri ile bu olay çözülebilmektedir. Ne evdeki ebeveynler ne de dernek yönetimleri bu işin farkındadırlar. Farkında olsalardı bugün başta ben olmak üzere tüm insanımız dilini biliyor olur alfabe yerine daha farklı şeyler konuşuyor olurduk. Bazen de düşünmüyor değilim: Bu milletin öncelikle unuttuğu anadiline mi yoksa ulus-millet olduğu şuuruna mı ihtiyacı var diye...

Tüm katılımcılardan Allah razı olsun. Anadil konusunda gördüğüm en doyurucu forum odası. Elimden geldiği kadarıyla takip etmeye çalışacağım. Yazışmak isteyen arkadaşlarım için e-mail adresim: dzibeosman@gmail.com 

Saygılarımla
.
 
sayfa  1    2    3    4    5    6    7    8    9    10