|
|
................... |
|
................... |
ADİGABZE TXEN
-7 |
Şhalaxho
Ragıp
21
Ekim 2005 |
|
|
................... |
|
................... |
Mert Bıçkın
04.12.2005
ХЭКУ
ИКIЫЖЬЫМ ИГЪЫБЗ
Мы гъыбзэр къызырагъажьэкIэ,
Шуипсалъэхэр зэкIэм щыжъугъэти,
ШъутхьэкIумэхэр шъо фызэIушъух,
Зэхэшъухыгъэр шъугу ижъугъэлъ.
Лъэпк заор тэ тшIокIодыгъэми,
ТицIыфыгъэ тэ дгъэкIодынэп,
Пыилзэми текIоу ышIыгъэхэр,
ЕзыгъэшIыгъэр тэ тшыш.
Пхъэр шымыщ хьалым ыкъутэрэп,
Тызыкъуеагъэхэр тэ ткъошых,
Хэкужъыр тыунэкIынти,
ТигъашIэми тыгу икIынэп.
Тэ тимыкIэу зыкъидгъэнэнти,
Пыидзэм лыер къытэшIэ,
ЕьыкIоу тапашъхьэ щашIэщтым,
ТигъашIэми тыкIэгъожьынэп.
НэпэкIэрэ хэкур тыгынэми,
Тигухэлъ тэ тфэмыгъынэн,
Тянэ папкIэу тэ тихъэкужъри,
ТызэплъэкIзэ къызэтэнэкIы.
НыбжьыкIабэу къухьэм исыгъэмэ,
НэпсыкIэрэ зэлъагъэшъокIы,
Хэкужъыри агу имикIэу,
НыбжьыкIабэр хтышхъом хэпкIэжьых.
Хыоесыджым езаохэзэ,
Къафкъазым къызэлъехьэжьы,
Хьаджрэт заори ЩашIыжъы.
КУБЭ Шабан
Мы гъыбзэр КУБЭ Шабаным зыфэзэIуагъэр ХЬАТКЪО
Куал,Мыр БЭРЗЭКI НАДЖЫМ игъыбз иIуагъ
Мы гъыбзэр иусакIор(усэ зытхыгъэр) Адыгэ усакIор
лъапI КУБЭ Шабан
Şhalaxhue
04.12.2005
Sayın
Bıçkın
Zatı alinizle özel iletişim mümkün mü?
Saygılarımla.
Mert Bıçkın
04.12.2005
Mır
cıkhızıdeptxıştır. asuvara@gmail.com. Kısfeptxıme
be siguape xhuşt.
Şşuççe
Mert
Bıçkın
08.12.2005
Değerli ağabeyim Necdet
HATAM’a,
Sizin burada yıllardır üzerinde çalıştığınız, birçok yönleriyle
irdelediğiniz konularda (özellikle ilgilendiğimiz dilimiz) bende
dahil yorumlar yapılıyor. Ben yorumlama konusunda kendi adıma sizi
bilgilendirme gereği duydum. Benim buraya yazmaktaki amacım ortak bir
Adige (Ch’emguy, Kabardey hatta Apsuwa, Apsıwa çünkü ortak çok
kelime var), alfabesi üzerine çalışmalara yapabildiğimce katkı
sağlamak, varılabilecek herhangi bir sonucu da benimseyerek kullanma
gayesidir. Bunu yaparken aldığım tek destek dilimizle uzun bir
süredir ilgileniyor olmam ve eşimin İngilizce dil öğretmeni
olmasıdır.
Araştırmalarım sonucu Adige dilinin iki alt lehçesi olduğunu ve
bunlarında 13 alt şivesinin olduğunu biliyorum. Yani Adigece için
asıl sorun, bu iki lehçede konuşanların bir diğerini anlamada
zorlanmalarıdır. Ben Shapsugh’um, eşim Abzegh. Biz Türkiye’de ki
haliyle Kabardey ve Besleneyler hariç tüm şiveleri anlıyoruz. Çünkü
bu şiveler bilindiği gibi Doğu Adige lehçesini teşkil etmektedir. Bu
durum bir Kabardey hemşerim içinde böyle. Şive derken sakın Adige
boylarını kast ettiğimi düşünmeyin. Tokatlı bir Kabardey; ‘’kalk’’
derken ‘’teg’’, Kayserili bazen ‘’tej’’ bazen ‘’tec’’, yine
Afyon-Dinar Yapağılı’sında bir Shapsugh ‘’siz’’ derken ‘’FE’’
Eskişehir Ağlarca’da ‘’ŞUE’’, Bir Abzegh ‘’SUE’’ der. Ancak bu
gruplar birlerini kendi lehçe gruplarında rahatlıkla anlayabiliyorlar
(Abzegh, Shapsugh’u ya da Bjedugh’u, Kabardey, Besleney’i gibi). O
zaman temel sorun bu iki lehçe ve onların içinden tespit edilen iki
edebiyat dilini (ТХЫЛЪЫБЗЭ) yani Ç’emguy ve Kaberdey-Balkar
Kabardey
edebiyat dillerini birleştirmeye çalışmalıyız. Çünkü tüm Doğu Adige
lehçesini konuşan boylar (Kabardey, Besleney) ve tüm Batı Adige
lehçesini konuşan boylar (Abzegh, Bjedugh, Hatukuay, Mexhosh,
Shapsugh, Yecerıkhuay) bu iki edebiyat dili olmuş şiveyi anlaya
bilmektedirler.Yani yeni yazı dilleri icat etmeden bu iki edebiyat
dilimizin giderilebilecek farklılıklarını gidermek için çalışılmalı.
Bunun yapılabileceği dille ilgilenenler için çok açıktır. Örnek
olarak Doğu Adigece’deki bir harfin ya da sesin Batı’da hangi sese
döndüğünü (F=Ş gibi) hepimiz bilirsek ya da ‘’genç kız’’ın Doğu’da
KHICEPS Batı’da PIŞAŞE olduğunu bilirsek her ikisini de kullanırsak,
küçük gramer farklılıkları bilinirse sorun kalmayacaktır. Bunun için
de bir edebiyat dilini diğerine tercih etmeye gerek yoktur. Çünkü her
ikisi birbirini okuyup anlaya bilecektir. (British merhaba HULLO,
Amerikan HELLO, British renk COLOUR, Amerikan COLOR yazar ama ikisi
de birbirini anlar, İngilizce de talk, speak vardır, ikisi de fiildir
ikisi de zaman zaman birbirinin yerine kullanılır, gibi.)
Şimdide evvelki yazınız da değindiğiniz konulara müsaadenizle cevap
vermek isterim.
“Fesapş için Şabatnıkhu kardeşimizin doğru yanıtladığını düşünüyorum.
Apşi, apş bir ünlem. Dahası feodal dönemden de daha yaşlı olduğunu
sanıyorum. Belki de Pşı sözcüğü Apşi sözcüğünün yeni anlam kazanması
ile oluşmuştur.”
APŞİ, APŞ ÜNLEM; bu ünlem konusu benim kanımca apayrıdır. En köklü
şive olduğundan kesin emin olduğum Shapsugh ve Bjedugh şivelerinde
(çünkü Abhaz ve Ubıh seslerini hepsi sadece bu iki şive de
yaşamaktadır) APŞİ ya da APŞ diye bir ünlem duymadım. Fakat APŞiŞ
diye; ‘’eyvah’’, ‘’aman’’, ‘’bu kadarda olmaz’’ anlamalarında
kullanılmaktadır. Buradan kısaltılmış ya da şiveler de farklılaşmış
olabilir diye düşünüyorum.
ÖRNEK; АПЩИЩ!УКIЫТЭИЭП (APŞİŞ!WICİTEREP)
FESAPŞ; bununda yine zamanlar FE SE A PSH’I (FE SE PŞŞI) dan
FESAPŞI’ya döndüğünü oradan FESAPŞ olduğunu ,isimleştiğini
düşünüyorum. Kelime kökünün de selamlamak merhabalamak fiili kökünü
yine yapmak etmek fiillinden türediğini düşünüyorum.
YAPMAK, ETMEK= ШIЫН (SH’IN=ŞŞIN)
EL= IЭ(E)yada IA(A) ben A’yı kullanıyorum
ELUCULA İŞARET ETMEK, YAPMAK YA DA ELLE İŞARET YAPMAK= IAПЭ ШIЫН (APE
SH’IN= APE ŞŞIN) yani soyut anlamıyla karşınızda biri vardır el
yaparsınız el daha hala günümüzde dilden sonraki iletişimin en
kuvvetli araçlarından biridir. Bütün liderler el sıkarken
resmedilirler konuşurken değil. Dilsizler el işaretiyle anlaşırlar.
Bu kelime kökü de eski bir adetin sözlü selamlamaya dönüşmüş halidir
diyorum, bir saygı ve nezaket ifadesidir demek istiyorum. Buradan bir
isim ve fiilden türeyen bir fiil oluştuğunu iddia ediyorum. Bu fiilde
AПШЫН sözcüğüdür. Selamlamak ya da merhabalamak, selam vermek
anlamındadır.
İsim hali, yani selam haliyse Kabardeylerin kullandığı haliyle de
aynıdır, APŞİY’dir, diye düşünüyorum.
Buradan ‘’Merhaba’’ anlamında ‘’ASAPŞI’’ çıkıyor. Bunu yazan JABAGI
BAJ 1921 yılında İstanbul’da kaleme almış bir Adige’dir.Bu kişi
açıkça kitabında “Çerkeslerin milli selamı ‘’ASAPŞI’’dır diyor.” yine
ilerleyen sayfasında “Ev sahibinden başka misafirin yanına giren
ziyaretçilerin hepsi de ‘’FESAPŞ’’ diye misafiri selamlarlar ve
hatırını sorarlar, fakat kim olduğunu sormazlar” demektedir.Yani
FESAPŞ’ı kullanmakta fakat bunun için benim iddia ettiğim gibi
selamlamak tanımını kullanmışlardır.
Aynı kitabında Çerkeslerin selamlama şeklinden de bilgi verir
kitaptan aynen aktarıyorum: “Yalnız selam veren adam, sağ elini
kulağının hizasına kadar dik kaldırır. Daha eski adette, sağ el baş
parmağı göğse değmek ve el ufki tutulmak suretiyle sol meme üzerine
konarak selam verilirdi. (Oyunda erkek kızı bırakırken aynı selamı
hala yapmaktadır)” Benim yazdığım fiili bu selamlaşma şekli daha da
desteklemiyor mu?
FESAPŞIN KABARDEY ADİGECESİ’NDE SÖYLENİŞİ FFEXHUIS APŞİ; pek
kıymetli ağabeyim bu yazdığınız Kabardeyler tarafından hoş geldin
anlamında kullanılmaktadır, katılıyorum ama bu FESAPŞI’nın karşılığı
değildir diye düşünüyorum. K’URAŞIN BETAL’in F’EXHUS APŞ'İY isimli
kitabından.”Tanışıp tanışmadıklarına bakılmaksızın bir kişi diğerinin
yanına geldiğinde "F’EXHUS (FFEXHUIS) APŞ'İY" diyerek selam verir,
diğer kişi "WEPSEW APŞ'İY" diyerek selamı alır.” deniyor. Burada
yanına gelmekten yani birinin diğerine varmasından bahsediliyor;
demek ki, gelene duran bir şey söylüyor bu da hoş geldiniz gibi bir
şey olmamalıdır, buna kesinlikle katılıyorum. Bu söylemi bir Shapsugh
olarak Batı Adige lehçesine göre yazmayı deniyorum.
FFEXHUIS: FFE bence FFI olacaktı, değişmiş diye düşünüyorum FFI
olursa karşılığı direk Kabardey’ce iyi Shapsughca ŞŞU. Kabardey
şivesindeki XH harfinin Shapsugh karşılığı malumunuz olduğu üzere
genelde F harfidir. (Örnek; Adigece gün Kabardey şivesinde маХУЭ
Batı Adigece’de maFE dir.)
Bu değişimler ışığında FFEXHUIS APŞ’İY’yi Batı Adigece ile yazıyorum
ŞŞEFIS APŞ’İY hiç bir anlam ifade etmiyor. Acaba FFIXHUES APŞ’İY
olmasın. O zaman çok anlamlı olurdu. FFI= ŞŞU= İYİ,XHUES= FES yani ŞŞUFES bende zaten biz Shapsughların hoş geldiniz anlamında ŞŞUFES
kullandığımızı ifade etmiştim. Şayet Kabardey arkadaşlar da
FFEXHUIS’a anlam yükleyemediyseler inanın Shapsughlarda ŞŞUFES (Kabardeyce'si
FFIXHUES) hoş geldin demektir. APŞİY içinse selam demek olduğunu daha
önce ifade etmiştim. Shapsugh ve Bjedugh şiveleri Adigece’nin iddia
diyorum en eski yaşayan ağızlarıdırlar. Wubıh ve Abaza şivelerinin tüm
seslerini yalnızca bu iki şive barındırmaktadır. Bu şiveleri
incelemeden dilimizin derinliklerine inmek mümkün olmayacaktır diye
düşünmekteyim.
Saygılarımla.
“Bir ulusun gerçek yurdu onun dilidir. Dil ulusal dileği belirten
güçlü bir varlıktır. Ulusal dil yok olunca ulusal duygu da çok
geçmeden yitirilir.” Wilhelm von Humbold
Adige Abhaz dilinin fonetik özelliği o kadar derin, ilginç ve
renklidir ki, bu dili dinlerken sonbaharda dökülen yaprakların
hışırtısı, su akıntısının sesi, toprağın nefesi, nehrin içindeki
çakılların birbirine çarptığı zaman çıkardığı sesi duyabilirsin.
Böylesi tabiat senfonisini anlayabileceğin dil; Adige-Abhaz dili tam
okunduğu zaman dünyanın sırlarını çözecektir. Onu benzersiz kılan da
budur.” Prof. Dr. Nikolay Trubetsko
Şebat
08.12.2005
Sayın Bıçkın merhaba,
Apşış kelimesi hayret ifade eder ve sadece bayanlar kullanır.
Erkekler aynı kelimenin karşılığı olarak ''woyipç'' der.
Siz hiç bir erkeğin apşiş dediğini duydunuz mu? Duyduysanız da
yanlıştır.
O kelimede ''apşiş'' değil kalın ''ş'' ile ''apşşışş'' tır.
Dikkatinize.
Dzıbe
Osman
09.12.2005
Adige lhepkhır ze şukheda'o!
(Adige milleti –hele- bir dinleyin!)
Ti Adıgabzeç'e tıjuğeguşı'a. (Bizim Adigece’miz ile konuşalım.)
Tibze nah daxe zereşımı'er. (Dilimizden daha güzeli olmadığını.)
Sabiyxer şu'eme agurıjuğa'o! (Çocuklarınız varsa gönüllerine
koyalım!)
Adıge lhepkheuw zıbze zımış'erem. (Adige milleti olarak dilini
bilmeyene.)
Mıriy Adıge p'ouw thaşte wuyécen? (Bu da Adige diyerek nasıl
seslenirsin?)
Yaneme yateme arımığaş'eme. (Anaları babaları onlara öğretmezse.)
Bzeriy xabzexeriy thaşteuw zağeş'en. (Dili de töreleri de nasıl
kendileri öğrensin.)
Adıge wunağom sabiyir khiuwxhuğeme. (Adige ailesine çocuk gelirse
eğer.)
Tinıdelfıbzeç'e şudeguşı'e, şumıuwçıte! (Ana dimizle konuşun,
utanmayın!)
Guşı'e daxer sabiyim xet yeğaş'eme. (Güzel sözü çocuğa kim öğretirse
eğer.)
Guşı'e daxer wuijhığom şıç'ağeba? (Güzel söz değil mi yaşlılığında
ihtiyacın?)
Tibze tımış'euw tışısıme. (Dilimizi bilmeden oturursak.)
Wuaxhteuw bleç'ığom şuç'eğojışt. (Vakit geçtiğinde pişman olacaksınız.)
Teş fedeuw Adıge ts'ıfme taxehame. (Bizim gibi Adige insanlarına
katıldığımızda.)
Tibze tımış'eme khıtfekhinışt. (Dilimizi bilmezsek zorlukla kalacağız.)
Wu Adıgeba, wuibze wumış'e... khışua'ome. (Adige değil misin, dilini
bilmiyorsun, derler ise.)
Mır gu khewoşxoba zeşogupşıs. (Bu büyük elem değil mi, beraberce
düşünün.)
Şugu k'odığeuw wunem şoğezejıme. (Korku içinde eve –vatana-
döndüğünüzde ise.)
Cewuap kheşutıştıriy değow kheşogupşıs. (Ne cevap vereceğinizi de
iyice düşünün.)
Tilhepkhı bayer ''yédğek'odın'' a'uiy. (Zengin milletimizi''yok
edelim'' deyi.)
Bow ts'ıf aciy tawujj khihağ. (Çok insan kalabalığı-da- düştü
ardımıza.)
Xekujhı çç'ıgum tıkhırafığemiy. (Anavatan toprağından sürdülerse de
bizi.)
Xamejhı çç'ıgum tışibeğuağ. (Çoğaldık gurbetin topraklarında.)
Khuham yizıxeuw ts'ıfxer khıraşıze. (Gemiler dolusu insanlar
getirilirken.)
Tyanejhxer tyatejhxer aş şil'ağ. (Analarımız babalarımız içinde
öldüler.)
Şxıniy terez gore yaşamığotığeuw. (Düzgün bir yemek bulamazlarken.)
Şıramığetığeuw zetél'ıhağ. (Durmaksızın üst üste düşerek öldüler.)
Psawouw çç'ıgu xamem (xımem) khesığexer. (Sağ salim gurbet toprağına
varanları.)
Zı çç'ıp'e gorem şıratekhoxığ. (Bir yerde döktüler aşağı.)
Kotsıriy blımiy khışımıxhuneuw. (Tahılın hayvanın yetişmeyeceği yeri.)
Çç'ıgu zıl'ağer te khıtatığ. (Bize verdiler ölmüş toprağı.)
Tilhepkh khineuw tişeç'ığer. (Milletim zorluk olarak çektiğimizi.)
Sabiyxer juğet'ısiy şşıpkher yaşu'uat. (Çocukları oturtup anlatın
gerçekleri.)
Te nepe azapeuw tızxetır yımış'eme. (Bugün bilmezlerse içinde
bulunduğumuz azabı.)
Ş'u lheğunığer fırimı'aşt. (Onun içindir elde tutamaz sevgiyi.)
Yilhepkh aş'uğer nepe yımış'eme. (Tatlı milletini bugün bilmezse eğer.)
Newuş bzemı'om dek'on ar xehajışt. (Yarın ele varır aralarına girer.)
Yilhes pş'ıre pş'ık'utfıre bleç'ıme. (On onbeş yıl geçtiğinde ise.)
Sıd fediz Adıgağemiy şiğupşejışt. (Ne kadar Adigeyse de unutur gider.)
Tyanexer tyatexer tıkhejuğeteciy. (Analarımız babalarımız kalkıp da.)
Şı'anığo tızfak'orem tejuğegupşıs. (Giden ömrümüzde düşünelim.)
Xamejhı çç'ıgum tışimıuwnexhuze. (Gurbet elde mahvolmadan.)
Tıkhejuğeteciy tixekum tejuğezej!.. (Kalkıp vatanımıza dönelim!...)
... GANE (Yilhes 199?-98’m Türkiye khek’uağeuw, ti nıbjıç’eme
Adigabzer khariğeş’ejınım pılhığe Adıge Xekujhım şış zı
ç’eleyéğecak’o şuzı gor…)
Necdet
Hatam
09.12.2005
Maf
Şhalexhue, nıbjeğu lhap’er ade zıbğequedıği… Mış fedew tazebğasew
zıbğequedıjı xhuına?
Sevgili Mert,
Kişinin kendi görüşlerinde ısrar etmesi elbette güzel bir şey. Ancak
bu görüşlerini gerekçelendirirken bilimi temel almalı değil mi?
Dil bilimde bu incelemecilerin, bu konuda yazanların görüşleri değil
dilin kendisidir. Metinlerdir. İncelemeciler de görüşlerini bu çok
sayıdaki metinlerden almalıdır. Bizim gibi yazı diline geçmekte
geciken halklar için en güvenilir kaynak da söylenceler, masallar,
atasözleri gibi derlenmiş sözlü değerlerdir.
Dilleri birbirlerinden ayıran özelliklerden biri de aynı olayı anlamı
farklı olabilecek sözcüklerle anlatmalarıdır. Bu da sizin verdiğiniz
alıntıda olduğu gibi, dilin o dili konuşan halkın dünyası olmasından
kaynaklanır.
Ayrıca bilinmesi gereken ki sizde diyalektler arasında sözcük
farklılıkları olabileceği zaten belirttiniz, Adigey ve Kabardey
Adigeceleri her zaman birbirinin yerini tutan seslerin değişimi ile
çevrilemiyor. Dili tarihi ile birlikte daha derinlemesine incelemek
gerekir.
Örneğin batı lehçesinde bildiğiniz gibi ekmeğe halığu_хьалыгъу deriz.
Ama КKabardeyler şşakhue_щ1акхъуэ
Besleneyler ise ççakhue ч1акхъуэ
derler. Ama aynı Kabardeyler simit gibi pişirilmiş ekmeğe halığu
ğuane хьлыгъу гъуанэ derler.
Sözcüğümüze gelirsek, Nart destanlarında, söylencelerde geçtiği şekli
ile Fesapş ''hoş geldiniz’'e daha yakın. Şşufes zeraxığ-birbirlerini
selamladılar.
Bir örnekle açılamaya çalışırsak. Kapınızın önüne gelen konuğu,
khéblağ, khéblağ diye karşılayabileceğiniz gibi, Fesapşi, fesapşi
diye de karşılayabilir sonra khéblağ dersiniz.
Köy kahvesine girdiniz. Masanın birinde oturan birkaç kişiden biri
yabancıdır. Önce hayırlı grup olun anlamına kuıp maf apşi dersiniz.
Sonra konuğa döner fesapş, fesapşi dersiniz. Eğer konuk köyünüzden
olup uzunca süre uzakta kalmış köyüne dönmüş biri ise fesıjapşi- hoş
döndünüz, hayırlı döndünüz dersiniz. Bir süre sonra kalkmanız
gerektiğinde evinizde misafir etmek istiyorsanız, tadejççi şüıkhéblağ
dersiniz. Bısımıne döner ona da wiheççe teri tebğelheğuıme zi feuağep,
pçıheşhape guerem tadej tışızexesme zi feuağep gibi evinize buyur
edersiniz. Ayrılırken, şimdi kullanılan xharççe-yabancı sözcük-
yerine önceden daha sık şimdilerde Kabardeylerde halen kullanılan
wızınşew, wızınçew –Allaha ısmarladık dersiniz oturanlar da ğueguımaf
derler.
Ayrıca daha önce de yazdığım gibi sürüsünü yayana bexhu apşi,
harmanda olana ğebejü (önceki yazıda yanlış yazıldı) apşi, ğebejü
weğuet apşi deyimlerini de açıklamak gerekiyor.
Sevgiyle…
Şhalaxhue
09.12.2005
Sayın Dzıbe Osman’a
öncelikle ş'uıfes lhap'e. Ade ci nesıfe tede zıbğetuımığ dzıbe
ziwıshanır. We wi txepkhilhi değuew khısguıreue. Ci khınewjı
wıkhızımıtxerem wızdesım. Sıkhequeni pş'erer khewezğeueteşt.
Sıdmi wikhızerebleğağer siguapededew xhuığe. Dzıbe şawejıyemi
Adıghabze yeweğaş'a wesmen? Ade a zıfetueğağe txılıxer sıde xhuığex?
Wepsew wesmen wepsew....
Zıwıshan Necdet seş feşşıççe zımıwlewıj. Se sızdequen bedede ççıbue
ççerep. Zağurem mıxeme sıd awguışıpsıre sıd atxıre se'ui zıseplhahı.
Zağueremi xezğejejeççini sıquıwen seue yetani mac ıwji yiçç seuejı.
Cire lhexhanım tequ ghepsefığue zestıjığ. Bemış'ew khezğejejışt.
NIBCEĞUI LHAP'E MERT Wİ KHATXE ZEPIPXHEWEW XUIŞTEP. Anah şşeweş'uı
dedew şeweş'uı lh'ıxhujım wyesueten aş feşşıge zıfesak.zı mafe
gueremi tızeuıççenge seguığue.
Şuepsew şuetxhej.
Aşıwa
09.12.2005
Selam hepinize,
Kabardeylerin kullandığı "şakkue" yani ekmek kelimesi aslında
Abhazca'dır ve dudak payı demektir. Bilginize...
Şhalaxhue
09.12.2005
Wi mafe şşuı wesman dzıbe.
Wiwupççexer xetı feğezağ.adıghabze ziş'ereme apaya? Zimş'ereme apaya.
Daxededew kheptxığ. Marc xhujın tiguıxer yikuını fedize yiwtığe tışış.
Weri tewbebej khemış'.
Wıfayeme khızereptxışuıştır seş'i seri tiguıxer khietıjınew
zıguerexer khıtfetxıx seui skhıwelheuı.
Dzıbe ziwıshan mı tıkhızxenağer dexaşeççe kheptxığ, şhaççe ar
zeretétım yipkhıkiçç keptxığep. Ari se khıpızğexhuejın aşığuem.zewji
khızeriççırer xekuıjjane tıkhızerenağer arıba?
Ueftabğe xame ççıguıme waşıpsewıme aci pşha khéxhuılheşt.
Adığe natexeme afeğezağew zı guşıejjguerem nartxeme aquedıjığue
lhexhanım azeuıççexer ççahew mıwxıjınew şıtıştığ yeue. Aş
sizeguıpşıserem tiquedıjığue khıtlhınesığa seui ségupşıse. We sıd
p'uere aş paye.
Weşfeş'uı Necdet ci tıkhıznesığem khınewjı tş'ıştım tireğeğuaz.
Muereştew tıtxereççe xedğexhuen şıejep. Zıguerem téşeççağew şşuağe
zie guıpşıseme ahıllağew tıtxeştme tıtxen.amırme txenım pççe yiep.
Ççerep mır se si gupşıse thamışççeme aşış.
Bzençexeme afağezağew sıd tş'eşşuışt aş xase tétş'ahın. Şşuağe
khıxeççıştme kuıp kuıpew uef wıgueşınır dğeseççen. Adıghabze yı
guırguınap'e xesır werı.bze ağeş'enım yehılağew xekuım sıd
şiralejırer? Yemıqu gubğen xelep.
Zeretş'ışşuırem fedizır yımkhuımi ciremççe yidğekhuışt.
Şşeweşşuı nıbceğuır kheptxıne zıfepuağexeme syaje. Axer seriççe
xhueyew lhap'ex.
Dzıbe wesmen werre serre tiğıbze rewxuıştep. We wıfayeme acixer
kheptxışşuışt. stawe pemıte axer khıtfetx.mıxhuıme ççıbue şhafıguere
uıxi aş khışıtx.
Mıkhindedew apere şıççağe guışıexer xetıxew zedeguışıe tekstxer aş
khitxex.wıç mıç syedeuışşuıştep.
Abdzaxe lhıxhuıj ale lhap'e wipşerahım wéguıpşıseme adrexeri aş fedex.wipşerah
şawejıyem yeweğaş'em fedeççe lhıti khıtfetx.
Mamırnığeççe şuepsaw adıghe kuıp.
Gupseuh
09.12.2005
Sayın Aştıwe,
Şhaukke'nin Abhazca olduğunu yeni duydum. Bunu neye dayanarak
yazdınız merak ediyorum. Diller arası ses benzeşmesi olamaz mı?
Mesela İngilizce 2 (two)
Kabardeyce 2 (twu)
Okunuşları ve anlamları aynı.
Acaba İngilizler Kabardeylerden mi çaldılar?
Saygılarımla.
Mehmet
Can
09.12.2005
Fesapş Dzıbe Wosmen,
Seriy wusewupcışt. Cınesece tıde wuşı aga. Wuitze zıslegum bo siguape
kuge. Seriy dzıbexeme saşış. Ptxıgexemiy syacag. Adige Nafna
Radyonımiy wusedeugag. Xeğogum wudesce seguğe. Teriy Tham yıome, Tham
tigelegume zımafe kedgezejışt.
Mıge Uzuntarlem wukeguaga sşerep. Te tıguagag. Kegore gem wukagome
tham yiome tızerelegun, tızereşen. Aadiyim Dzıbe Valerimre Yipşeşe
daxexemre tızerelegugag. Dzıbe Valerir woşeme aaxemiy selam bo tfatıj.
Stxıgexer tereze mıkugeme şügu kıseremıbg. Tham yiome Adigabze txıce
zedgeşeşt.
Selam bo kşösetıjı zepstewmiy.
Semra
Ademey
09.12.2005
Fesapş Dzıbe Mehmet,
Abzehibzege wutxaher seygefas. De Kaberdeyxar eyu dıuşh, Sıt jıbare?
:))
Mıbhode Adigebzege dıtxuğh naxri zedğacensh. Kae dıvxath. Tham
figapsou.
Maxu Nıbjoghuxer
Necdet
Hatam
09.12.2005
Evet Şhalaxhue
arkadaşımızın dediği gibi bir yerden başlamak, bilmeyenlere öğretme,
az bilenlere bildiklerini geliştirme çabası içine girmek gerekiyor.
Önümüzdeki günlerden itibaren pedagojik olarak eksikleri olsa da az
bilenler yardımcı olabilecek metinler yazmaya başlayacağım.
Metinlerde kullanacağımız alfabeyi sunuyorum. Daha geniş açıklamaları
Sitemizde Anadil Çalışmaları-3 de bulunabilir. Çalışmalar sürerken,
sesler, seslerin gösterimi ile itirazınız olur ise onu da ayrıca
tartışabiliriz.
Saygıyla...
A – a Adıghe Adige
apç cam
ane anne
pane diken
mate sepet
ma al
Б – б bane güreş
B – b bın evlat
be çok
Türkçe’deki B harfidir.
Дж – дж ce çağır
C – c cane elbise, gömlek
carı işte
Türkçe’deki C harfidir.
Ч – ч maçe çatlıyor
Ç – ç çate kılıç
çe dalak
Чъ – чъ
Ç – ç
Çç – çç Ççenççe yumurta
ççı yer
ççeraxhu tabanca
Ц – ц tse diş
Ts – ts tsı tüy
Д – д dane ipek
D –d dıdı çuvaldız
made dikiyor
Türkçe’deki D harfidir.
Дз – дз dze ordu
Dz – dz badze sinek
dzıwe çuval
Э – э me koku
E – e te biz
sane üzüm, şarap
Е – е, É. é.
Ф – ф fe
F – f feri fe sizi gidi sizi
fade içki
Türkçe’deki F'dir.
ФI – фI Ffı iyi
Ff – ff ffexhuıs selamlama
Г – г G – g guı, agu, guıwız, guırıt
Gh - gh Gh – gh Adıghe, ghını, paghe,
Гъ – гъ ğemaf yaz
Ğ – ğ ğer esir
ğıbze ağıt
Türkçe’deki yumuşak Ğ harfini dilimizdeki daha sık geçtiği için Гъ
yerine öneriyoruz.
Х – х хы altı, deniz
x – x мэхын bayılmak
хэхын seçmek
Sözcüklerinde yer alan Türkçe’de olmayan bir sestir. X ile
gösterilmiştir.
Хь – хь ha köpek, arpa
H – h halığu ekmek
hın götürmek
Sözcüklerindeki gibi Kiril'deki Хь karşılığıdır. H harfi bir de kimi
sesleri elde etmek için yardımcı harf olarak kullanılmıştır.
Kimileyin Kiril'deki Ь kimileyin de Ъ yerine. İlgili harflerin sırası
geldikçe yeniden söz edilecektir.
Хъ – хъ хhı tuzak
Xh – xh хhedan bez parçası, çaput
pxhe odun
Yukarıdaki sözcüklerde yer alan ve Türkçe’de olmayan ''hı'' sesidir.
Ы –ы tı baba
I – ı ıx ondan al
ığ tut
И – и tiwın evimiz
Hece başında iken YI
ya da İ – i
sessiz bir harfi izlediğinde sadece i
sibeş sopam
Ж – ж Жъ – жъ maje tarak
J – j je ağız
tıjın gümüş
Türkçe’deki J harfi gibidir. Yer aldığı sözcüğe göre farklılıklar
gösterir.
K – к Kuı araba
K – k kuame budak
kuıpççe öz
Türkçe’deki K sesidir
КI – кI que git
kendisinden sonra О, У harfleri geldiğinde verdiği sesi Q – q ile
karşıladık maque gidiyor
quaççe gidiş
КI - кI О, У dışındaki harflerden önce Çç ile karşılandığını yukarıda
açıklamıştık.
Kъ – къ khame kama
Kh – kh makhe ses
Sözcüklerindeki Türkçe’de olmayan kalın bir K sesi, Arapça’daki kaf
Л – л lı et
L – l melı koyun
Türkçe’deki L sesidir.
Лъ –лъ lhı kan
Lh – lh plhen bakmak
lheğuın görmek
Yukarıdaki sözcüklerde yer alan Türkçe’de bulunmayan bir L sesidir.
ЛI – лI Llı erkek
Ll – ll llığe erkeklik
llenığ ölüm
Yukarıdaki sözcüklerde bulunan Türkçe’de bulunmayan bir L sesidir.
М – м mate sepet
M – m marı işte
maze ay
Türkçe’deki M harfidir.
Н – н nı anne
N – n nanıw çoçuk
nenej nine
Türkçe’deki N harfi, sesidir.
O – o, Kiril'deki bu harf hece başında iken УЭ ya da Iуэ gibidir.
Sessiz bir harfi izlediğinde sadece ue sesidir. Alfabemizde (У)
harfinin sessiz olan sesi W ile sesli olan sesi ise U ile
gösterilmiştir. Dolayısı ile Kiril'deki O harfinin sessiz У ile
başlayanı WE ile gösterilmiş, sesli Iye ise ue olarak karşılanmıştır.
Kiril alfabesindeki o harfinin fonksiyonlarının iyi kavranmamsı, kimi
Latin temelli alfabelerde ‘O - ‘ue gibi gereksiz yazılışların
önerilmesine neden olmuştur. Türkçe’deki O sesi Adigey yazı dilinde
yoktur. Kabardey yazı dilinde vardır genelde de uzun o şeklindedir.
Khoque - geliyor, khowıv – duruyor.
Ue – öt, söyle que - git, maque - gidiyor, kuetsı - buğday, kuenı –
ambar
O ya yakın Ue arası bir sestir. Dilimizde çift ünlü, aynı hecede yan
yana iki ünlü olarak bulunur.
Üe - Ö ye yakın Üe arası bir sestir Çift ünlüdür.
П – п pane diken
P – p pe burun
ape parmak
Türkçe’deki P harfidir.
ПI – пI ppırıpp
Pp – pp
п1алъэ p'alhe
P sesinin sıkıştırılmış şeklidir.
Р – р arı evet
R – r rétı ona veriyor
serı ben
Türkçe’deki R sesidir.
C – c sane sape
S – s sesıy syane
Türkçe’deki S harfidir.
ЦI – цI ttse ad
Tts – tts ttsıfı insan
mattse
Türkçe’de karşılığı yok.
Ш – Щ – Шъ şate kaymak
Ş – ş şı at
pşaşe kız
ШI (Adigey) ЩI (Kabardey) Şş – şş şşı - yer, maşşüe - ateş, şşüığe -
iyilik,
Т – т tın hediye
T – t mate sepet
terı biz
Türkçe’deki T sesidir.
ТI – тI) Tt – tt Ttı – koç,
Kiril alfabesindeki (I) işaretinin pekiştirme fonksiyonudur. Kesme
fonksiyonu daha önce açıklandığı gibi (!) ile karşılanmıştır.
У – у U – u : Dilimizde çok önemli bir sestir. Sözcük başında ise ya
sessizdir ki W ile göstermiştik ya da sessizden (I) işareti ile ayırt
edilen (Iунэ) deki gibi olup U ile karşılanmıştır. Sessiz bir harften
sonra geliyor ve heceyi oluşturan bir ses ise eğer, mutlaka
diftongdur yani aynı hecede çift ünlüdür. Kendisinden sonra mutlaka
ı, i, e, é, a seslilerinden biri gelir. Bunun istisnası u sözcüğün
son sesi olma ve yer aldığı son hecenin, heceyi oluşturan başka bir
sesliyi içermesi durumudur. Bu durumda çift ünlü değildir ve son
heceyle birlikte okunan kısa bir u sesidir.
Uıt – önünde duruyor, uıne - çivi, kuı - araba, guı - yürek, yıui
xehajığ – deyip yok oldu, kui yı’ – arabası da var, maque - gidiyor,
kued - çok, kue -bacak, uéxı kaldırıyor, guéxı - ayırıyor, kuame –
budak, dal, kuaxhue - dirgen
Yıgu - kalbi, yemı’u – söyleme!
Ü – ü Kabardey diyalektinde bu ses yoktur. Adigey diyalektinde ş, şş,
ts-ç, dz, j, seslerinden gelen U yerine Ü yazılır. Kirilde her
durumda (У) yazılır ancak sözü edilen seslerden sonra gelen У sesinin
ü ye yakın okunması gerektiği kural olarak verilir.
В – в vakhe ayakkabı
V – v vağue yıldız
mave sürüyor, kaynıyor
Türkçe’deki V sesidir.
У – у Wane eğer
W – w wate çekiç
wıne ev
Arapça'daki waw sesini verdiğini daha önce de açıklamıştık.
Й – й yet ver
Y – y yınıj dev
maye sıva yapıyor
Türkçe’deki y harfinin aynı sesi verir.
З – з zı bir
Z – z maze ay
zırız birer
Türkçe’deki Z harfinin aynıdır.
Dzıbe
Osman
09.12.2005
Sayın katılımcı arkadaşlar,
1969 İzmir doğumluyum. Anadilime 19-20 yaşlarımda ilgi duydum ve
öğrenmeye başladım... Hala öğrenmeye çalışıyorum. Bu çalışmalarımı
yaparken telaffuzumu güçlendirmek için Latin temelli alfabe üzerine
yoğunlaştım. Anadilini daha yeni öğrenmeye çalışan benim gibi birinin
dil biliminden dem vurması beklenir mi? Tabi ki hayır. Ben sadece,
anadilini ebeveynlerinden değil de ispirto ile sarı teksir
kağıtlarına basılmış notlardan ve şarkı kasetlerinden öğrenmeye
başlamış bir kardeşinizim. Dilimi öğrenirken en çok faydalandığım
eserler Sayın T’eşu Mehmet Yasin’in sözlük kitapçıkları ve son
dönemde sayın Xhuwuajh Fahri’nin Adige Alfabeleri üzerine hazırlamış
olduğu kılavuzdur. Etkisinde kaldığım bu büyüklerimin eserlerinden
faydalanarak hazırlamış olduğum Adige-Latin Alfabesi Çalışması
http://www.nartajans.net/nuke/modules.php?name=
Content&pa=showpage&pid=62 adresinde Word dosyası olarak mevcuttur.
Aynı adreste Wubıh Ali Berzeg tarafından hazırlanmış Adigece-Türkçe
Konuşma Kılavuzu da yine Word dosyası şeklinde yer almaktadır.
Bildiğim şudur ki;
1) Kiril alfabesi ama öyle ama böyle yıllardır anavatanın kullandığı
yegane alfabemizdir.
2) Varolan tüm edebi eserlerimiz bu alfabe ile yazılmıştır.
Dolayısıyla Kiril Alfabesini öğrenmek anadilini öğrenmek isteyenler
için kaçınılmaz bir mecburiyettir.
3) Eğer Latin sembollere dayalı bir alfabe oluşturulmak isteniyorsa
bu mutlak suretle (!) Türk alfabesinde kullanılan veya bir başka
değişle Türkçe klavyede yer alan sembollerden oluşmalıdır.
4) Oluşturulacak bu alfabe tamamıyla olmasa bile minimum tolerans ile
Kiril Alfabesi’ni bire bir karşılamalı, öncelikle anavatanın oluru da
alınmalıdır. Türkiye Cumhuriyeti’nin yapmış olduğu harf devriminin
sonuçlarından da ders çıkarılmalıdır.
5) Bu sayfada görüş beyan eden birkaç hemşehrimin de söylediği üzere;
ne yapılacaksa bir an önce yapılmalı, teknolojinin tüm imkanlarından
da faydalanılıp bu yenilik diğer diasporaya da duyurulmalıdır.
141 yıldır belki de 141 tane dernek kuruldu şu Türkiye Coğrafyasında,
sonuç ortada... Görünen o ki; ne Cegu ile ne de Psıhalıju partileri
ile bu olay çözülebilmektedir. Ne evdeki ebeveynler ne de dernek
yönetimleri bu işin farkındadırlar. Farkında olsalardı bugün başta
ben olmak üzere tüm insanımız dilini biliyor olur alfabe yerine daha
farklı şeyler konuşuyor olurduk. Bazen de düşünmüyor değilim: Bu
milletin öncelikle unuttuğu anadiline mi yoksa ulus-millet olduğu
şuuruna mı ihtiyacı var diye...
Tüm katılımcılardan Allah razı olsun. Anadil konusunda gördüğüm en
doyurucu forum odası. Elimden geldiği kadarıyla takip etmeye
çalışacağım. Yazışmak isteyen arkadaşlarım için e-mail adresim:
dzibeosman@gmail.com
Saygılarımla. |
|
sayfa
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 |
|
|
|
|
|
|
|