|
Dil bilgisi (Gramer)
1. Şahıs Zamirleri
|
TEKİL |
|
ÇOĞUL |
|
æз |
æj |
ben |
|
мах |
max |
biz |
| |
|
|
|
|
|
|
|
ды |
dı |
sen |
|
сымах |
şımax |
siz |
| |
|
|
|
|
|
|
|
уый |
uıy |
o |
|
уыдон |
uıdon |
onlar
|
2.
Fiiller
Fiil gövdesi = Fiil kökü (basit sözcük) + ekler
Fiil mastarı = Fiil kökü
veya gövdesi + “-ын -ın
-mek(-mak)”
mastar eki
|
fiil mastarı |
|
fiil kökü (basit
sözcük) |
|
кæнын |
kænın |
yapmak |
 |
кæн- |
kæn- |
yap- |
| |
|
|
|
|
|
|
|
дзурын |
zurın |
konuşmak |
|
дзур- |
zur- |
konuş- |
| |
|
|
|
|
|
|
|
кусын |
kuşın |
çalışmak |
|
кус- |
kuş- |
çalış- |
| |
|
|
|
|
|
|
|
цæрын |
særın |
yaşamak |
|
цæр- |
sær- |
yaşa- |
| |
|
|
|
|
|
|
|
хæрын |
xærın |
yemek |
|
хæр- |
xær- |
ye-
|
Aşağıdaki fiil mastar
sözcüklerini okuyalım.
|
зарын |
jarın |
şarkı söylemek
|
| |
|
|
|
бадын |
badın |
oturmak |
| |
|
|
|
барын |
barın |
ölçmek (tartmak) |
| |
|
|
|
дарын |
darın |
saklamak
(beslemek) |
| |
|
|
|
амонын |
amonın |
öğretmek (öğrenmek)
|
| |
|
|
|
ивын |
ivın |
değiştirmek |
| |
|
|
|
уромын |
uromın |
durdurmak (bekletmek,
engel olmak) |
| |
|
|
|
аразын |
arajın |
düzenlemek
(ayarlamak) |
Aşağıdaki fiil köklerini
(basit sözcükleri) okuyalım ve “-ын -ın
-mek(-mak)” mastar eki ile fiil mastarı
üretelim.
|
амай- |
amay- |
yont-
|
.................... |
.................... |
.................... |
| |
|
|
|
|
|
|
нæм- |
næm- |
döv-
|
.................... |
.................... |
.................... |
| |
|
|
|
|
|
|
кур- |
kur- |
iste- |
.................... |
.................... |
.................... |
| |
|
|
|
|
|
|
уар- |
uar- |
yağ-
|
.................... |
.................... |
.................... |
| |
|
|
|
|
|
|
æвзар- |
ævjar- |
seç(ayır)- |
.................... |
.................... |
.................... |
| |
|
|
|
|
|
|
кæн- |
kæn- |
yap- |
.................... |
.................... |
.................... |
| |
|
|
|
|
|
|
кус- |
kuş- |
çalış- |
.................... |
.................... |
.................... |
GEÇMİŞ
ZAMAN
Fiillerin geçmiş zaman
halleri için mastar ekleri (-ын –ın
–mek) kaldırılarak fiil
köklerine "т-t-ti”
veya “-д
-d
-di”
eki eklenir.
|
лас
(ын) |
laş
(ın) |
çıkar
(mak) |
|
ласт |
laşt |
çıkardı
|
| |
|
|
|
|
|
|
|
дар
(ын) |
dar
(ın) |
sakla
(mak) |
|
дард |
dard |
sakladı |
| |
|
|
|
|
|
|
|
дас
(ын) |
daş
(ın) |
tıraş ol
(mak) |
|
даст |
daşt |
traş oldu |
| |
|
|
|
|
|
|
|
уар
(ын) |
uar
(ın) |
böl
(mek) |
|
уарзт |
uarjt |
böldü |
| |
|
|
|
|
|
|
|
æхгæн
(ын) |
æxgæn
(ın) |
kilitle
(mek) |
|
æхгæд |
æxgæd |
kilitledi |
| |
|
|
|
|
|
|
|
сай
(ын) |
şay
(ın) |
kandır
(mak) |
|
сайд |
şayd |
kandırdı |
| |
|
|
|
|
|
|
|
сид
(ын) |
şid
(ın) |
söylevde bulun
(mak) |
|
сидт |
şidt |
söylevde bulundu |
Aşağıdaki fiilleri geçmiş
zamana çevirelim.
|
фыссын |
fışşın |
yazmak |
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
зарын |
jarın |
şarkı söylemek |
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
дарын |
darın |
saklamak
(beslemek)
|
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
ивын |
ivın |
değiştirmek
|
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
гуырын |
gurın |
doğmak |
.................. |
.................. |
.................. |
Aşağıdaki fiilleri geçmiş
zamandan mastar haline çevirelim.
|
хæрд |
xærd |
yemek yedi
|
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
ласт |
laşt |
çıkardı
|
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
æхгæд |
æxgæd |
kilitledi |
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
сидт |
şidt |
söylevde bulundu |
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
фыст |
fışt |
yazdı |
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
сайд |
şayd |
kandırdı
(kandı) |
.................. |
.................. |
.................. |
| |
|
|
|
|
|
|
уард |
uard |
böldü
(pay etti)
|
.................. |
.................. |
.................. |
Bazı
fiiler geçmiş zamana dönüşlerde harf değişikliğine
uğrarlar. Bununla ilgili örnekler aşağıda verilmiştir:
“
æ”
den “
а”
ya dönüşüm.
|
цæр(ын) |
sær(ın) |
yaşa(mak) |
|
цард |
sard |
yaşadı |
| |
|
|
|
|
|
|
|
хæсс(ын) |
xæşş(ın) |
taşı(mak) |
|
хаст |
xaşt |
taşıdı |
| |
|
|
|
|
|
|
|
фæрс(ын) |
færş(ın) |
sor(mak) |
|
фарст |
farşt |
sordu |
| |
|
|
|
|
|
|
|
кæс(ын) |
kæş(ın) |
oku(mak) |
|
каст |
kaşt |
okudu |
| |
|
|
|
|
|
|
|
тæх(ын) |
tæx(ın) |
uç(mak) |
|
тахт |
taxt |
uçtu |
| |
|
|
|
|
|
|
|
сæй(ын) |
şæy(ın) |
hasta ol(mak) |
|
сад |
cad |
hasta oldu
|
“a” dan
“æ”
ye
dönüşüm.
|
æмбар
(ын) |
æmbar
(ın) |
anla
(mak) |
|
æмбæрст |
æmbærşt |
anladı |
| |
|
|
|
|
|
|
|
æййаф
(ын) |
æyyaf
(ın) |
yetiş
(mak) |
|
æййæфт |
æyyæft |
yetişdi |
| |
|
|
|
|
|
|
|
араз
(ын) |
araj
(ın) |
düzenle
(mek) |
|
арæзт |
aræjt |
düzenledi |
| |
|
|
|
|
|
|
|
æвнал
(ын) |
ævnal
(ın) |
elle
(mek) |
|
æвнæлд |
ævnæld |
elledi |
| |
|
|
|
|
|
|
|
саф
(ын) |
şaf
(ın) |
kayıp et(mek) |
|
сæфт |
şæft |
kayıp etti
|
“
æ” den “
o”
ya dönüşüm.
|
кæн(ын) |
kæn(ın) |
yap(mak) |
|
конд |
kond |
yapıldı |
“и-i”
den “ы-ı”
ya dönüşüm.
|
фид(ын) |
fid(ın) |
öde(mek) |
|
фыст |
fışt |
ödedi |
| |
|
|
|
|
|
|
|
æрвит(ын) |
ærvit(ın) |
gönder(mek) |
|
æрвыст |
ærvışt |
gönderdi |
“у-u”
den “уы-uı
veya
ы-ı”
ya dönüşüm.
|
кус(ын) |
kuş(ın) |
çalış(mak) |
|
куыст |
kuışt |
çalışdı |
| |
|
|
|
|
|
|
|
кур(ын) |
kur(ın) |
iste(mek) |
|
куырд |
kuırd |
istedi |
| |
|
|
|
|
|
|
|
кув(ын) |
kuv(ın) |
yakar(mak) |
|
куывд |
kuıvd |
yakardı |
| |
|
|
|
|
|
|
|
дзур(ын) |
zur(ın) |
konuş(mak) |
|
дзырд |
zırd |
konuştu |
| |
|
|
|
|
|
|
|
агур(ын) |
agur(ın) |
ara(mak) |
|
агуырд |
aguırd |
aradı |
“aу-au” dan “ы-ı”
ya dönüşüm.
|
стау
(ын) |
ştau
(ın) |
öv
(mek) |
|
стыд |
ştıd |
övdü |
| |
|
|
|
|
|
|
|
рæвдау
(ын) |
rævdau
(ın) |
avut
(mak) |
|
рæвдыд |
rævdıd |
avuttu
(okşadı) |
| |
|
|
|
|
|
|
|
ардау
(ын) |
ardau
(ın) |
fitnele
(mek) |
|
ардыд |
ardıd |
fitneledi |
“æу-æu” den “ы-ı
veya yы-uı”
ya
dönüşüm.
|
цæу(ын) |
sæy(ın) |
git(mek) |
|
цыд |
sıd |
gitti |
| |
|
|
|
|
|
|
|
кæу(ын) |
kæy(ın) |
ağla(mak) |
|
куыд |
kuıd |
ağladı |
“
о” den “ы-ı
veya
yы-uı
” ya dönüşüm.
|
зон(ын) |
jon(ın) |
bil(mek) |
|
зынд |
jınd |
bildi |
| |
|
|
|
|
|
|
|
хон(ын) |
xon(ın) |
çağır(mak) |
|
хуынд |
xuınd |
çağırdı
(davet etti) |
| |
|
|
|
|
|
|
|
амон(ын) |
amon(ın) |
öğren
(öğret)
(mek) |
|
амынд |
amınd |
öğretti |
“нæй-næy”
dan “а”
ya dönüşüm.
|
ст(ын) |
şt(ın) |
kalk(mak) |
|
стад |
ştad |
kalkdı |
| |
|
|
|
|
|
|
|
сс(ын) |
şş(ın) |
çiğne(mek) |
|
ссад |
şşad |
çiğnedi |
| |
|
|
|
|
|
|
|
æхс(ын) |
æxş(ın) |
yıka(mak) |
|
æхсад |
æxşad |
yıkadı |
Aşağıdaki fiilleri geçmiş
zamana dönüştürelim
|
комын |
komın |
istemek |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
æфтауын |
æftauın |
eklemek |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
арауын |
arauın |
kavurmak
|
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
æмбулын |
æmbulın |
yenmek |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
сурын |
şurın |
kovmak
(uçurmak) |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
здухын |
jduxın |
bükmek
(kıvırmak) |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
хилын |
xilın |
tırmanmak
(sürünmek) |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
ризын |
rijın |
titremek |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
хизын |
xijın |
inmek
|
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
æфсадын |
æfşadın |
doymak |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
тæрын |
terın |
kovmak
(sürmek) |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
сæттын |
şættın |
kırmak |
................... |
................... |
................... |
| |
|
|
|
|
|
|
кæрдын |
kærdın |
biçmek
(kesmek) |
................... |
................... |
................... |
|
