ALFABE TASLAĞI
MEŞFEŞŞÜ Necdet Hatam

...................

Adige dili için tek alfabeye geçilmesi ve alfabenin kolaylaştırılması, öncelikle çözümlenmesi gerekli en önemli ulusal sorunlarımızdan biri. Konuyu sürekli gündemde tutanlar da çoğunlukla “halkımızın politikacıları” arasında sayabileceğimiz dernek çalışanları. Ortak alfabe konusunda çalışma yapan, öneride bulunanların çoğunluğu da benim gibi dilbilim eğitimi almamış olanlar.

Bunun bir nedeni alfabelerimizin, tanımlanmış dilbilgisi kurallarının, dilbilimci olmayanların bile farkına varabildiği eksikliklerinin olması, fazlalıkları içermesi, dahası kimi kuralların genel dilbilim kurallarına aykırı olması, bir diğer nedeni de, konunun asıl sorumlularının, konuya gereken önemi vermemeleridir. Asıl neden ise halkımız için düşlediğimiz gelecek için, dil birliğinin önemidir. Ki, bunu 14-16 Ekim 2008’de gerçekleştirilen dil konferansında yaptığımız bildiride şöyle vurgulamaya çalıştık.

“КIэкIэу, лъэпкъ итэкъухьагъэр цэрыцэу къэтыугъоижьын тымылъэкIыщтыми, къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ ащыпсэурэ, аIорэ ашIэрэ зэхэлъ зы лъэпкъ тыхъужьын зэрилъэкIыщтым игугъапIэхэр нэрылъэгъух. Шхьак1э ар къыддэхъуным пае, дунаим адыгэу тетым тиныдэлъфыбзэкIэ тызэгурыIон, титхыбзи зы хъун фае…

Özetle dağılmış halkımızı dane dane derleyip bir araya getirmeyecek isek de farklı ülkelerde yaşayan birlikte üzülüp birlikte sevinen bir halk olabileceğimiz umudu artık çok açık. Ancak bunu gerçekleştirebilmek için dünyadaki tüm Adigelerin anadilimiz ile anlaşabilir olmamız ve yazı dilimizin de ortak olması gerekmektedir.”

Bu kaygı ve gelecek kurgusu birbirine benzemez çok sayıda alfabe önerilmesine neden olmuş ve olmaktadır. Bu öneri fazlalığını Tıp fakültesi öğrenciliğimde hocalarımızın söylediği aklımda kalan şu kuralla açıklayabileceğimizi düşünüyorum:

“Bir hastalığın sağaltılmasında farklı yöntemler, farklı ilaç grupları kullanılması, kullanımın standartize edilememiş olması bu hastalık yeterince tanımlanamadığı, özellikleri yeterince bilinemediği içindir.”

Gördüğüm tıp eğitimi ile ilişkisi olmayan bu amatör dilciliğim de “Tıp fakültelerinden her meslek erbabı çıkar, arada sırada da doktor çıkar” deyimi ile açıklanabilir sanırım.

Daha kolay, daha doğru bir alfabe için öncelikle, dilbilime aykırı tanımların, kuralların ayıklanması, doğruları ile değiştirilmesi, karışıklı olanların daha anlaşılır şekilde yeniden tanımlanması gerektiğini düşünüyoruz.

Bize göre yazım kuralımızdaki en temel yanlışlardan biri, aslında sesi olmayan, birbirinden farklı görevleri olan alfabelerimizdeki (I) karakteri, sesi olan sessiz bir harf sayılmasıdır. Türkçe’de kesme işareti olarak adlandırılması da yetersiz bir tanımlamadır. Kesme işlevi bu karakterin dilimizin yazılışındaki yüklendiği dört görevden sadece biridir. Önerdiğimiz değişikliklerin daha kolay anlaşılması için bu karaktere yüklenen görevlerin iyi tanımlanması gerekmektedir ki şunlardır:

1) Dilimizde ses sayısı kullanıla gelen alfabelerdeki bu arada şimdi kullandığımız Kiril alfabesindeki karakterlerin sayısından çok fazla olduğu için; kimileyin bir karakterle birbirinden farklı sesler gösterilmiş, kimileyin bir ses birden fazla karakterle gösterilmiştir. İşte (I) yardımcı karakterine yüklenen birinci görev tek harfin farklı seslerini birbirinden ayırmaktır. Örneğin У Latin alfabesinde biri W diğeri U harfleri ile gösterilebilecek iki sesi vermektedir. Latin alfabesinde bu farklı sesler farklı harflerle gösterilebildiği için, Kiril alfabesinde aynı harfin farklı seslerini birbirinden ayırmak için yazılan (I) karakterinin yerini tutacak bir karaktere de gereksinme duyulmamaktadır. Kimi Latin temelli alfabe önerilerinde kullanılan ‘u yazılışı sadece gereksiz değil aynı zamanda yanlıştır.
Wane eğer уанэ,
wate-wade çekiç уатэ-уадэ,
uıne çivi Iуынэ.

2) Yazım kurallarımızın (I) karakterüne yüklediği ikinci görev, bir sessizden sonra gelen sesliyi hece başında imiş gibi okutmaktır. Ki dilimizin bu özelliği Türkçe ve Rusça’da yoktur. Kesme karakteri adlandırması bu göreve daha uygundur:
СIихыгъ benden aldı,
сIэ elim,
пIэ elin - yatak,
пIaлъэ yer, zaman.

3) Bu karaktere yüklenen üçüncü görev, arapçada hemze elif denen ime yüklenen görevlerden biri.
щыI (щы′) var
еI- (йэ′) dokun.

4) Dördüncü görev, п, т, к, ц, ч, ш, л harflerinin yanına gelerek, sıkıştırılmış sesleri veren iki karakterli harfleri oluşturmasıdır.
пI, тI, кI, цI, чI, шI, лI

İkinci temel yanlış, alfabelerinde bir kez yer almış harflerin yan yana gelerek verdiği sesler, bilinen diğer dillerde, “bu harfler yan yana geldiğinde şu sesi verir” gibi kurallarla çözümlenmişken, Adige alfabelerinde, bu seslerin karakterlerinin de alfabeye ayrı harflermiş gibi eklenmiş olmasıdır. Örneğin Almanca alfabede s ve t harfleri yer alırken ş sesi veren st yazılışı, Fransızca'da p ve h harfleri alfabede yer alırken f sesi veren ph yazılışı alfabelere konmamış, yan yana gelen bu harflerin verdiği ses, dilbilgisi kuralı ile açıklanmıştır. Benzer bir kuralla tanımlanabilecek дж, дз, гу, хъу, ку, шъу gibi kimi sesleri, kimileyin heceleri gösteren yan yana harflerin alfabeye konmuş olması, alfabedeki harf sayısını gereksiz yere çoğaltmakla kalmamış, alfabeyi daha zor anlaşılır yapmıştır.

Üçüncü temel yanlış dudaksı seslerin (labialize sesler – IупшIэ макъ) iyi tanımlanmamış olmasıdır. Tanım sağlıklı olmadığı ve (у) dan sonra gelen (ы) harfi yazılmadığı için, dudaksı sesleri oluşturan y sesi ile çift ünlüleri oluşturan ve hece yapan y sesi karıştırılmış, dilimizin yazım kuralları içinden çıkılmaz bir hal almıştır. İlkokul dördüncü sınıf kitabında yer aldığı şekli ile мэгушIо sözcüğünün çözümlemesi durumu yeterince aydınlatacaktır sanırım:
 

Görüldüğü gibi şimdilerde geçerli olan dilbilgisi kurallarına göre;
Aslında birer hece olan Гу (Gu) ve ШIу (Şşu) harflerinin sessiz harf kabul edilmesi. genel dilbilim kurallarına aykırıdır.

Dili öğrenmek isteyen kişi yazılmamış olsa da (y) nun (уы) olduğunu bilmek, aslında çift ünlü bir sesi oluşturan iki ünlüden (y) nun (г) ile birlikte sessiz гу harfini oluşturduğunu ve heceyi yapan seslinin de (ы) olduğunu kabullenmek durumundadır.

Yine dil öğrenmek isteyen kişi; (шIо) hecesindeki o nun (уэ) olduğunu bilmek, aslında çift ünlü bir ses oluşturan iki ünlüden (y) nun (шI) ile birlikte sessiz шIу harfini oluşturduğunu ve heceyi yapan seslinin de (э) olduğunu kabullenmek durumundadır.

Bilmece çözmenin bile bu çözümlemeden daha kolay olacağını sizlerin de takdir edeceğini umuyorum.

Halbuki sözcük, uzun yıllar öncesinden beri dilbilimcilerimizin üzerinde anlaştığı ancak henüz kullanıma girmeyen yazım kuralı benimsenir ve dilimizdeki çift ünlüler de önerdiğimiz ve dilbilime uygun şekilde yeniden tanımlanırsa yazılım ve çözümleme şöyle olacaktır:

Görülebileceği gibi bu çözümleme ile hem genel dilbilim kurallarına uygunluk sağlanmış bu uygunluktan dolayı da öğrenilmesi çok daha kolaylaşmıştır. Bizim burada dilbilimcilerin üzerinde anlaştığı yazım kuralına ek olarak ve yeni olarak önerdiğimiz şey, çift ünlülerin dilbilime göre yeniden tanımlanmasıdır. Çift ünlü yada diftong heceyi oluşturan seslinin yan yana iki ünlüden oluşmasıdır. Çözümlediğimiz sözcükte Уы (uı) ve Уэ (ue) sesleri çift ünlüdür.

Aslında dilimizde gerçekten iki sesten oluşmuş, y (u) sesinin kendisinden önceki ses yada imle oluşturduğu ve işlevsel olarak sessiz olan çok sayıda dudaksı ses olmasaydı yada dudaksı sesleri oluşturan y sesinin dilimizde başka görevi olmasaydı seslerin ayrımı çok daha kolay olacaktı. Ancak y harfi, biri U’ya daha yakın biri Ü’ye daha yakın iki sesli ile Latin alfabesindeki W ve Arap alfabesindeki (و) sesini veren bir sessizin karakteridir. Sesli olanlar hece oluşturduklarında tam bir sesli olmakta Adigey Adigece'sinde mutlaka kendisinden sonra gelen sesli ile birlikte çift ünlü oluşturmaktadır. Ancak y (u) harfi kimileyin de hece oluşturmamakta kendisinden önceki harf yada karakter ile birlikte dudaksı sesleri oluşturmaktadır.

Dudaksı seslerin nasıl oluştuğunu tanımlamak konuyu daha iyi anlamamızı sağlayacaktır:

Adige dilinde basit sesliler dışında, Rusça ve Türkçe’de olmayan anacak batı dillerinde sık rastlanan çift ünlüler, kimileyin de üçlü ünlüler bulunmaktadır. Yani heceyi dilbilimin tanımladığı gibi tek bir sesli ses oluşturmakta ancak kimileyin bu ses yan yana gelen iki yada üç ünlüden oluşmaktadır.

İkinci bir kural şimdilerde düşme eğiliminde olmakla birlikte Adige dilinde adların genelde bir sesli ile sonlanmasıdır. Diğerlerine göre daha yeni olan Kabardey diyalektinde bu düşme eğilimi belirgindir:

чэмы - жэм, мэлы - мэл, пчэны – пжэн,
гуы (Bu sözcükte görüldüğü gibi son sesli çift ünlüdür уы – (uı))

Yine Adige dili kurallarına göre adlar, bileşik ad oluşturduğunda, yada ön ek ve son ekler aldığında son ünlü düşebilmektedir.

Ичэм – ижэм,
имэл – имэл,
ипчэн – ибжэн,
ыгу, йыгу

Görüldüğü gibi Adigey Adigece'sinde son ünlüler düşmüş, Kabardey Adigece'sinde ise son ünlüleri daha önce düşmüş olan adlarda bir değişiklik olmamıştır. Ancak her iki yazı dilinde de imlası aynı olan гуы (şimdilerde (гу) şeklinde ve eksik olarak yazılmaktadır.) ön ekle birleştiğinde her iki diyalektte de son ünlüsü (ы) düşmektedir. Zor anlaşılırlığın kaynağı da dilimizin bu özelliğidir. Son seslileri basit olan, ünlüsü tek olan sözcüklerde sorun çıkmamakta ancak son seslisi çift ünlü olan (гуы deki (уы) gibi ) sözcüğünün çözümlenmesinde sorunlar çıkmaktadır. Bilindiği gibi buradaki (y) seslidir. Ancak sesliler genelde hece oluştururken buradaki y hece oluşturmamakta kendisinden önce gelen sessiz г harfi ile birlikte işlevsel olarak sessiz olan dudaksı гу sesini oluşturmaktadır.

Özetle y hece oluşturuyorsa ünlüdür. Ancak hece oluşturmuyor ve y nun yer aldığı hecede y dışında heceyi okutan, oluşturan başka bir sesli var ise eğer, bu durumda y ünlüsü kendisinden önce gelen sessiz harf yada karakterle birlikte sessiz dudaksı sesleri oluşturmaktadır. İşte dudaksı sesler ancak bu kurallar içinde sessiz sayılabilirken bunların alfabeye alınması ve her zaman sessiz harf olarak sayılabilecekleri anlayışı yanlıştır. Dolayısı ile de dudaksı sesler alfabeden çıkarılmalı, ayrı bir liste halinde verilmeli ve ne zaman sessiz bir harf değerinde oldukları kuralla tanımlanmalıdır.


Günümüz alfabelerinde önerdiğimiz değişiklikler

Adıghabzenin bugünkü alfabeleri Rusça alfabeye de temel alınan Kiril alfabesinin 33 karakterine eklenen (I) karakteri ile birlikte 34 karakter temel alınarak oluşturulmuştur.

Аlfabe tasarısı oluşturulurken;
- Değişikliklerin bugün kullanılan alfabeden çok uzak düşmemesine özen gösterilmiştir.
- Daha kolay anlaşılır olması için bilgisayarın sunduğu olanaklardan yararlanılmıştır.
- Adige dilbilimcilerin daha önce üzerinde anlaştıkları değişiklik tasarısı göz önünde bulundurulmuştur.
- Kiril temelli günümüz alfabelerinin Rusça’daki seslerinin olduğu gibi kalmasına özen gösterilmiş, bu da günümüz alfabesi ile okur yazar olanların zorlanmadan yeni taslağa alışmaları olanağı sağlamıştır.
- Kiril alfabesinde bulunmayan (I) karakteri alfabeden çıkarılmış bu da günümüz alfabesi ile yazılan metinlerin düzenlenmesi, alfabetik sıralama, sözlük oluşturma gibi bilgisayar işlemlerinde karışıklığı önlemiş kolaylık getirmiştir.
- Kimi harflerin birden çok sesi olması öğrenmeyi zorlaştırdığı için taslakta, her harfin, bulunduğu her yerde aynı sesi vermesi sağlanmış, bu da öğrenmeyi kolaylaştırmakla kalmamış, Adige diyalektlerinin her sesini yazabilme olanağını da vermiştir.
- Yeni karakterler günümüz alfabelerinde temel sesi veren karaktere yakın seçilmiş, bu da günümüz alfabesi ile öğrenim görmüş olanlara, zorlanmadan yeni taslağa uyum olanağı sağlamıştır.
- Özetle yukarıdaki örnekte olduğu gibi bu ses şöyle yazılır ancak şöyle farklı okunur açıklamalarına gerek bırakmayacak şekilde söylenenin yazılması yazılanın okunması uygun bulunmuştur.

Yapılan Değişiklikler şunlardır:

а                                    yerine                            á,
                               (áдыѓэ, áр, áў)

Iа                                    yerine а,

г                                      yerine                           ѓ,
                        (Türkçe’deki (ğ) sesi ѓыны, áдыѓэ,)

кI                                     yerine                            ќ

(О,У harflerinden önce gelen, Ш harfinden sonra gelen кI harfinin, verdiği sesi vermek üzere (ќуын-kkuın, ќуэн-kkuen), (-шќэ-şkke))

кI                                      yerine                          чь
                                  (макIэ – мачьэ)

IУ                     (Türkçe’deki U Rusça’daki y sesi)     у

Uyarı:
-У seslisi eğer hece oluşturuyorsa dudaksı sessiz oluşturmamaktadır. Heceyi oluşturan okutan sesli görevini üstlenmektedir.
-Sesli y Adigey Adigece'sinde mutlak bir başka sesli tarafından izlenmekte ve izleyen sesli ile birlikte mutla çift ünlü yada üçlü ünlü oluşturmaktadır.
*ц, шъ, шъ, жъ, дз, sessizlerini izleyen y seslisi, çift yada üçlü ünlü oluştursa da dudaksı bir sesin yapısına katılsa da, y sesinin, diğer sessizleri izlediğinde verdiği y sesinden daha ince Türkçe’deki Ü ve Rusça’daki Ю sesindeki u ya daha yakın bir y sesi vermektedir.

у                                    yerine                                  ў
     (у harfinin, уанэ уатэ ау sözcüklerinde verdiği sesi
vermek üzere ўанэ, ўатэ, аў)


I-м                                  yerine                                  (')
                         (с′ихыгъ, п′алъэ йэ′, йы′)

(I)                                    yerine                                  (ь)
                       (пь, ть, чь, ць, , шь, ль чъь)

И                          ( (йы) okunduğu yerde)                    йы

IИ                       (Türkçe’deki i Rusça’daki И)               И

Ы                                                                               ы
Iы                                                                               ы

Ы ile başlayan Adigece ad yoktur. Sözcük başında ы sesi, önek yada ünlem sözcüklerinde kendini göstermektedir ki bunların dildeki syısı da çok azdır. Kabardey diyalektinde bu harfin verdiği üfürümlü ses hiç yoktur. Diaspora Adigeleri konuşma dilinde de hemen hemen düşmüştür. Dolayısı ile Ы nın şimdiki alfabede verdiği her iki ses de Ы karakteri ile gösterilmiş, farklı karakterlere gerek duyulmamıştır.

Ы nın üfürümlü ses verdiği durumlar:
- Geçişli eylem çekimlerinde çekimin üçüncü tekil şahısa ait olduğunu gösterir ön ekte: (Kabardey diyalektinde bu ses bulunmamaktadır)
Ыхьыгъ-йыхьащ ,
ыыгъ-йыыгъщ,
- Vücudun bir parçasının üçüncü tekil şahsa ait olduğunu gösteren iyelik sıfatı önekte: (Kabardey diyalektinde bu ses bulunmamaktadır)
ылъакъу -йылъакъуэ ayağı ,
ын- йынэ gözü,
- Ычьи-йычьи sözcüğünde,
- Ünlem sözcüğünde Ыыы…
(Kabardey diyalektinde de bu ünlem aynı sesi vermektedir)

-Iыгъын-tutmak, Iыхын- ondan almak eylemlerindeki kelime başındaki I gibi okunduğu durumlarda da önüne (I) işaretini koymuyor ancak Türkçe’deki I gibi okuyoruz: Ых – ondan al, ыгъ tut,
-Sessiz harfi izlediğinde Türkçe’de sessiz harfi izleyen I ve Rusça’da da sessiz harfi izleyen ы gibi okunur.

Günümüz alfabesindeki (ё -йо) ve (ю-йу) harfleri taslak alfabeye alınmamış, gerektiğinde karakterlerin verdiği iki sesin yazılamsı uygun bulunmuştur.

Дж (alfabeden çıkarılmıştır) -
Дз (alfabeden çıkarılmıştır) -

Dudaksı sesler alfabeden çıkarılmış ayrı bir liste halinde
halinde verilmesi uygun bulunmuştur.

Önerdiğimiz alfabenin karakter sayısı 36 olup bunların 30-u günümüzde kullanılan alfabelerin karakteridir. Hangi ses/seslerin yerine geçtiği yada dildeki işlevi belirlendiğinde karakterler harf olarak adlandırılmaktadır.

Taslağımızda tek sesli karakterler şunlardır:
А а, Á á, Б б, В в, Г г, Ѓ ѓ , Д д, Е е, Жж, З з, И и, Й й, К к, Ќ,ќ Л л, М м, Н н, О о, П п, Р р, С с, Т т,
У у, Ў ў, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щщ, Ы ы, Э э,

İki sesli karakter:
Я,я (йа)

Kendine özgü sesi olmayan yardımcı karakterler:
Ъъ, Ьь, (')

Bu karakterlerden oluşturulmuş alfabedeki harf sayısı 50 dir.
А,а, Á,á, Б,б, В,в, Г,г, Ѓѓ, Гъ,гъ, Д,д, Е,е, Ж,ж, Жъ,жъ, Жь,жь, З,з, И,и, Й,й, К,к, Ќ,ќ, Къ,къ, Л,л, Лъ,лъ, Ль,ль, М,м, Н,н, О,о, П,п, Пь,пь, Р,р, С,с, Т,т, Ть,ть, У,у, Ў,ў, Ф,ф, Х,х, Хь, хь, Хъ,хъ, Ц,ц, Ць,ць, Ч,ч, Чь, чь Чъ чъ, Чъь чъь, Ш ш, Шъ шъ, Шь шь, Щ щ, Ы ы, Э э, Я я (')

Дж alfabeden çıkarılmış ancak yan yana geldiklerinde günümüz alfabesindeki sesini korumuştur

Дз . alfabeden çıkarılmış ancak yan yana geldiklerinde günümüz alfabesindeki sesini korumuştur


Basit sesli harfler:
а, á, ы, э, у, о,

Biri sessiz biri sesli iki sesten oluşmuş sesli
Я (йа)

Çift ünlüler
е- yan yana benzer iki sesli
и- yan yana benzer iki sesli
уэ- (ue) (Маќуэ-makkue, йэуэ-yeue),
уа- (ua) (ќуагъэ-kkuağe, куахъуэ-kuaxhue, йэуатэ-yeuate),
уы- (uı) (уыт-uıt, уыпшьэ-uıpşşe),

О seslisi Adigey Adigece'sinde yoktur. Yabancı kökenli sözcükle de rastlanmaktadır. Kabardey diyalektinde yabancı sözcüklerde görülen kısa basit sesli dışında Adigece sözcüklerde benzer çift sesli olmaktadır. (Соќуэ-sookkue, сохьыр-soohır)

Трифтонгхэр (мэкъэзещэ мэкъищ зэхэлъ)
Уе- (ué) (уехы-uéxı, гуехы-guéxı),
уи (гуихыгъ-guixığ, уихыгъ-uixığ)


Sessiz harfler:
Tek karakterle gösterilenler
б, в, г, ѓ, гъ д, ж, з, й, к, ќ, л, м, н, п, р, с, т, ў, ф, х, ц, ч, ш, щ,

İki karakterle gösterilenler
Гъ, Хъ, Хь, Къ, Чъ, Жъ, Шъ, Лъ, Жь, Пь, Ть, Чь, Чъ, Ць, Шь, Ль

Üç karakterle gösterilenler:
Чъь

Dudaksı sessizler
İki karakterle gösterilenler
Гу, Ку, Ќу, Цу, 'У, Ху

Üç karakterle gösterilenler
Дзу, Гъу, Хъу, Къу, Жъу, Шъу, Шьу, П'у, Т'у, Кхъ (Adigey yazı dilinde bu ses yoktur. Kabardey yazı dilinde de bu sesin geçtiği sözcük sayısı çok az olduğundan yok sayılması uygun görülmüştür)

Kural:
Yukarıdaki harflerin dudaksı sessiz sayılmaları için;
-Hecede dudaksı sesi oluşturan y seslisi dışında heceyi okutan bir başka sesli bulunmalıdır.
-Hece yapmayan y seslisi ile kendisinden önce gelen sessiz harf yada (‘) işareti birlikte dudaksı sessizleri oluşturmaktadır.
-Aşhamafe Dawıte, e seslisinin kendisinden önce gelen sessiz yada (‘) işareti ile birlikte dudaksı sessiz oluşturabilmesi için, bu hecede y seslisi dışında heceyi yapan başka bir sesli olması gerektiğini vurgulamamıştı. Ancak verdiği örneklerin bilim insanının dilimizin bu özelliğinin sezmiş olduğunun kanıtı olarak algılanmalıdır.
İşte Aşhamafe’nin örnekleri:

Parantez içinde belirtilen sesliler heceyi yapan seslilerdir.

Гу- Ыгу (ы), гузэгу (э),
Гъу- лъагъу (а),нэфшъагъу (а),
Дзу- хьандзу (а),
Жъу- хьалыжъу (ы),
Ку- ыку (ы), сэку(э),
Къу- бгыкъу (ы), тыркъу (ы),
Ќу- лъыќу (ы),
П′у- шъхьатеп′у (е)
Т′у.- шит′у (и)
Хъу- псыхъу (ы), лъэхъу (э),
Цу- псыцу (ы),
Шъу- лъашъу (а),
Шьу- шъуашьу (а),
′У- шъхьатеп′у (е), шит′у (и), чы′у (ы), чъьы′у (ы)
Ху- емыќушху (ы), умыгушху(ы).


Зэхъуэчьыныгъэхэр къыдэзлъытэрэ тхэпкъылъэр зэхэўбытагъэў

Á, á áдыѓэ, áбадзэ, áнэ, áгъуэ, áдрэ, áдэ, áнэш, áпэрэ, áр,

А, а Ўырысыбзэ гущыэмэ ахэт А тхэпкъым ымакъэ къеты
Непэрэ титхычьэ Áдыѓабзэ гущыапэм щыт “Іа” тхэпкъым къытырэ макъэр къеты: Айэ, азэ, апс, ахьэ, ашэ, адэ, алъмэкъ, ажэ

Б, б Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Банэ, бырсыр, йэбэнын, йыбэ,

В, в Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
вы вакъэ, вагъуэ, мавэ, (къэбэрдей)

Г, г Непэрэ тхэпкъылъэ Гу, мэгуIэ, гогон, гуемый,
гущыэхэм къащитырэ макъэр къэнэжьы Гуы, мэгуыэ, гуыйэмый,
Мы макъэр къычьэлъыќуэрэ макъэм йэмыпхыгъэў къызэритырэм фэшь йэгэн, гянэ фэдэ шапсыгъэ къэуачьэхэри рыптхын ўэлъэчьы

Ѓ, ѓ Непэрэ титыхычьэ Гыны, егыи, мэгычьэ, бгэн, бгы, бэгыгъэ, пагэ,
гущыэхэм áхэт Г макъэм къытырэ макъэр къеты
Ѓыны, йэѓыйы, мэѓычьэ, бѓэн, бѓы, бэѓыгъэ, паѓэ,


Гъ, гъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Мэгъы, гъын, гъатхэ, гъэмаф, шъуагъуэ, ўагъэ,

Д, д Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Дэ, данэ, дыды, йэгъэдыды,

Е , е Гущыапэм щыты зыхъучьэ непэрэ титхэпкъылъэ Іехы, Іечьэ Іедзы гущыэмэ áхэт Іе тхэпкъит'уым къатырэ макъэр къеты: Ехы, ечьэ, едзы (Áбдзэхэ къэуачь)

Мэкъэзэращэм къызычьэлъычьуэчьэ непэрэ титхэпкъылъэ е тхэпкъым къыщитырэ макъэр къеты : непэ, тет, неўыщ.

Непэрэ титхэпкъылъэ мэкъэзэращэм къычьэлъыќуэў пычыгъуачьэ къыригъажьэ зыхъучьэ ыпэчьэ (I) тамыгъэр къызэраштэрэм фэдэу йэ тхэпкъыми á тамыгъэм йычьп′эчьэ хэтлъэхьэгъэ (′) тамыгъэр къештэ ычьи Ўырысыбзэ гущыэ Энгельс-м хэт Э тхэпкъым ымакъэ къеты. с'ехы, т'ехы

Ж, ж Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Жабгъуэ, жабзэ, жэхэўэн, жэхэпчьэн,

Жъ, жъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Жъагъэ, жъамэ, лІыжъы, хъы, жъыўын, жъуагъуэ, жъуыгъэ,

Жь, жь Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Жьы, жьыгъэбыў, жьыф,

З, з Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Сайэ, заўэ, зафэ, мазэ, зефэн,

И, и Гущыапэм щытми, мэкъэзэращэм къычьэлъэќуэми Ўырысыбзэм хэт И тхэпкъым къытырэ макъэр къеты : ихыгъ, индрис, ифыгъ (абдзах)

Й, й Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Йыны, йы, йый, йыўын,

К, к Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Куы, куамэ, куыкэ, кэтыў (шапсыгъ)

Къ, къ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Къамэ, къэтын, къалэ, къыгъэ

Ќ, ќ Непэрэ титхычьэ МакIо, кIон, гуыщыэмэ ахэт кI тхэпкъит'ум ымакъэ
къеты. Маќуэ, ќуэн, Макъэр тхэпкъым иўынайэшъ, ќяќэ, ќэрахъу
фэдэ шапсыгъэ къэуачьэхэри, Къэбэртэйэ къэуачьэхэри рыптхын
ўэлъэчьы )

Л, л Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Лы, мэлы, лагъэ,

Лъ, лъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Лъы, йэплъын, лъыэсын, лъэсын, лъыплъэн

Ль, ль Непэрэ титхэпкъылъэ хэт лI-м ичъьып′эчьэ тхэпкъылъэм хэдгъэхьагъ. Къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
льы, льэныгъ, пльы, льакъуэ

М, м Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Мылы, мэлы, матэ, йэмын, йымыс

Н, н Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Нэ, ўанэ, нэнэжъ, йыныжъ, йыны,

О, о Адыѓей адыѓабзэ гущыэмэ къахафэрэп Тыбзэ
къыхэхьэгъэ хымэ гуыщыэхэм къащитырэ
макъэр къеты. Топ,

зэхъуэчьыныгъ
Непэрэ титхычьэ Áдыѓабзэ гыщыэхэм къахэфэрэ О
тхэпкъым йычъьып'эчьэ ўэ тэтхы, Іо –м йычъьып'эчьи уэ тэтхы.

Къэбэртэйэ Адыѓабзэм хэт О тхэпкъым къытырэ зэфэдэ мэкъит'уыр
Зытетым тетэў къэнэжьы соќуэ-sookkue, доќуэ-dookkue,
Сохьыр- soohır

П, п Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Панэ, пытын, пэ, эпэ, пхъэ,

Пь, пь непэрэ титхычьэ хэт пI-м йычъьып′эчьэ хэдгъэхьагъ. пІастэ, пІашъ, , пІырагу гущыэхэм áхэт макъэр къытэу къыхэнэжьы пьастэ, пьашъ, , пьырагу

Непэрэ титхычьэ, пІуаблэ, пІуакIэ, пІугъэ, пІун, пІалъэ, пІончьын
фэдэ гуыщыэхэм áхэт І –м, йычІып'эчьэ ( ' ) тэтхы: п'уаблэ, п'уачьэ, п'уыгъэ, п'уын, п'алъэ, п'уэнчьын,
пь тхэпкъым къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэм, пычыгъуачьэ къырегъажьэмэ, йэ пь тхэпкъым уыпшьэ мэкъэгъэпс у тхэпкъыр къычьэлъќуэмэ (') тамыгъэмчьэ зэпэтэўты, пь тхэпкъ зэхэлъым хэт ь тамыгъэр хэзы.

Р, р Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Áры, мары, ўэры, ўэрэд, сэры

С, с Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Сэры, ўасэ, ўэсы, йэсын, нэсын,

Т, т Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы.
Танэ, тыны, тэтый, тет, тхэн, йэтэн, тхъэн

Ть, ть Непэрэ титхычьэ хэт тІ-м йычъьыпўэчьэ хэдгъэхьагъ. тІакъ, тІампІ, тІаркъо, тІы, тІыбжъэ, тІысын, тІэкIу, тІэчьын, тІэтэн, гущыэхэм áхэт макъэр къытэу къыхэнэжьы
тьакъ, тьампь, тьаркъуэ, тьы, тьыбжъэ, тьысын, тьэќу, тьэчьын,
тьэн зэхэтьэтьэн, тьэтэн

Непэрэ титхычьэ, тIо, тІуалэ, тІыгъ, тІу, тІэпэ. гуыщыэхэм áхэт
І тхэпкъым йычІып'эчьэ, (') тэтхы: т′уэ, т′уалэ, т′ыгъ, т′у, т′эпэ.

( ' )тамыгъэм, къызычьэлъыќуэрэ т, тхэпкъым ть –м къытырэ макъэри къырегъэты, т –м къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэми пычыгъуачьэ къыригъажьэ фэдэў ўыкъырегъаджэ.

Гуызылъытапхъ:
тІакъ, тІампь, тІаркъуэ, тІы, тІыбжъэ, тІысын, тІэќу, тІэчьын, тІэн, зэхэтІэтІэн, тІэтэн гущыэхэм áхэт тІ тхэпкъ зэхэлъым ымакъэрэ
тІуэ, тІуалэ, тІыгъ, тІу, тІэпэ, гущыэхэм áхэт тІ тхэпкъым ымакъэрэ
зэфэдэкъабзэп. Т тхэпкъым къыкчьэлъыќуэрэ мэкъэзещэр пиўытын пшъэрылъыр зыгъэцэчьэрэ I тхэпкъым йычъьып′эчьэ (') тамыгъэр тэтхы ычьи т' –м, ть тхэпкъым нахь псыгъуэў ўыкъеджэ.

У, у Мэкъэзещ. Гуыщыапэм щыты хъуми, мэкъэзэращэм къычьэлъэќуэми Ўырысыбзэм хэт макъэр ары къытырэр. Непэрэ титхычьэ гущыапэм щыт Іу тхэпкъит'уым йычъьып'эчьэ у, тхэпкъыр тэтхы. Зычьэгъэтхъыгъэн файэр Áдыѓей адыѓабзэм пычыгъуэ зыгъэпсырэ У тхэпкъым, мыдрэ мэкъэзещэм яхэз гуэрэ къычьэлъымыќуэў дифтонг ымыгъэпсэў хъуырэп: Іу – уы(uı), Іуачьэ, уачьэ (uaççe), Іугъо – уыгъуэ (uığue)

мэкъэзэращэм къызычьэлъыќуэчьэ: гуы, мэгуыэ, гуэгуэн, куэ, куамэ, куы

Къэбэртэйэ Адыѓабзэм хэзыжьыгъэ мэкъэзэращэ шь (шІ), шъ, жъ, дз, ц мэкъитфым къачьэлъыќуэрэ У мэкъэзещэм, Ўырысыбзэ Ю –м хэт у макъэм фэдэў нахь псыгъуэў ўыкъырагъаджэ: шьуы, шъуиўын, жъуагъуэ, хьандзу цуакъэ,

Непэрэ Áдыѓей Aдыѓабзэ тхычьэм хэт ІО тхэпкъит'уым ячъьып'эчьэ Уэ тхэпкъит'уыр тэтхы

Пычыгъуэгъэпс мэкъэзещэ зыхэт пычыгъуэм, йэжь пычыгъуэ ымыгъэпсэў къызыхафэчьэ къызычьэлъыќуэрэ мэкъэзэращэм йэ ( ' ) тамыгъэм йыгъуысэў мэкъэзэращэ уыпшьэ макъэхэр йэгъэпсы. Тхэпкъылъэм хэт хэт уыпшьэ макъэхэр I5 –ы мэхъуы Áхэм áхэмытэў Къэбэртэйэ áдыѓабзэм хэт кхъу уыпшьэ макъэр мэчьэ дэдэў къызэрэхафэрэм фэшь хэгъэзыжьыгъэмэ йыгъуэў тэлъытэ

Ў, ў Непэрэ титхычьэ хэт мэкъэзэращэ У тхэпкъым йычъьып'э йэўбыты, ўанэ, ўатэ, ўыты, áў, маўэ, реўы, ўытын, ўэры

Непэрэ Áдыѓей Aдыѓабзэ тхычьэм хэт О тхэпкъым йычъьып'эчьэ Ўэ тэтхы Ўэсмэн, ўэдрыхъу, ўэм йызытет

Непэрэ Къэбэртэйэ Áдыѓабзэм хэт О тхэпкъым къытырэ макъэр, зытетым тетэў къэнэжьы. Соќуэ, сохьыр, дотхыр

Ф, ф Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Фабэ, мафэ, фы, фын, фитыныгъ, чъьымаф


Х, х Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Хабзэ, хэдэн, матхэ, йэхы, хатэ, хыйэ,

Хъ, хъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Хъуын, хъэдэн, хъэн, махъэ, хъуп'э, хъущэ

Хь, хь Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Хьэ, хьын, йэхьы, хьацэ,

Ц, ц Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Цаѓэ, цакуэ, цэ, цыйэ, цуы

Ць, ць Непэрэ титхэпкъылъэ хэт цІ тхэпкъым йычъьып′эчьэ хэдгъэхьагъ. цІэ, мацІэ, цІыќуы цІынэ, гуыщыэхэм áхэт цI-м къащитырэ макъэр ымакъэў къэнэжьы цьэ, мацьэ, цьыќуы цьынэ,

Ч, ч Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Чан, чы, чыпэ, чэмы, чатэ, чэтыў, чэщ

Чь, чь Непэрэ ти тхэпкъылъэ хэт кI-м йычъьыпўэчьэ хэдгъэхьагъ. ма кIэ кIымаф гуыщыэхэм áхэт кI–м ымакъэ къеты мачьэ, чьымаф

Чъ, чъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Мачъэ, чъыэ, чъэбзэн, чъэры,

Чъь, чъь Непэрэ титхэпкъылъэ хэт чI-м йычъьыпўэ йэўбыты. чІы, чІылъэ, чІып'э, чІэлъын, гуыщыэхэм áхэт чІ тхэпкъым къытырэ макъэр къэнэжьы чъьы, чъьылъэ, чъьып'э, чъьэлъын,

Ш, ш Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Шагъэ, шапхъ, шќэ, машхэ, шы, шыку,

Шъ, шъ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Шъабэ, шъуэры, шъуэ, шъхьагъ, шъхьайэ, шъхьэќуэ

Шь, шь Непэрэ титхычьэ шІ-м йычъьыпўэ йэўбыты. шІагъэ, шІуы, шІуэчьын, шІычьай гущыэхэм áхэт шІ тхэпкъ зэхэлъым къытырэ макъэр ымакъэў къэнэжьы шьагъэ, шьуы, шьуэчьын, шьычьай

Непэрэ титхычьэ, шІэн, шІэныгъэ, шІэныгъэлэжь фэдэ
гуыщыэхэм áхэт І–м, йычъьып'эчьэ (') тэтхы: ш′эн, ш′эныгъэ, ш′эныгъэлэжь,

( ' ) тамыгъэм, къызычьэлъыќуэрэ ш тхэпкъым, шь –м къытырэ макъэр къырегъэты, къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэми пычыгъуачьэ
Къыригъажьэ фэдэў ўыкъырегъаджэ.

Щ, щ Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Щатэ, мащтэ, щтэўы'уыгъэ, щэны, щэфэн

Ы, ы Мэкъэзэращэм къызычьэлъыќуэчьэ непэрэ титхычьэ
къыщитырэ макъэр къэнэжьы, ты, мылы, сэры, мары,

Непэрэ титхычьэ ы тхэпкъыр гущыапэм щыты зыхъучьэ къытырэ жьы зычьэт макъэр къеты.
-ЛъыІэсырэ глаголым ящэнэрашъхьар къэзгъэлъагъуэрэ префикс
Ы-м : Ыхьыгъ, ылъэгъугъ. (Къэбэртэйэ диялектым хэтэп)
-Пкъыгъуэр ящэнэрашъхьам зэрийэр къэзгъэлъагъуэрэ приставкэ
Ы-м. ылъакъу, ыбз, ышъхь. (Къэбэртэйэ диялектым хэтэп)
-Ычьи гущыэм хэт Ы-м, (Къэбэртэйэ диялектым хэтэп)
-Междометиемэ ахэт Ы-м жьы зычьэт макъэр къаты.
-мэкъэзэращэм къызычьэлъыќуэчьэ ы мэкъэзещэм, Ўырысыбзэм
къыщитырэ макъэр къеты. (Къэбэртэйэ диалектыми хэт)

Гуызылъытапхъ:
Жьы зычьэт Ы макъэм Къэбэртэйэ къэуачьэм йы –чьэ зыщихъуэжьыгъ. Хэхэс Áдыѓэм инахьыбэми жьы зычьэт макъэр áбзэ хэзыжьыгъ. Ы-м йычъьып'эчьэ йы áуэ.

Ы мэкъэзещэр, Áдыѓабзэм пкъыгъуацьэхэм йыапэрэ тхэпкъы хъурэп. Áпэрэ тхэпкъэў къызыщыхафэрэ чъьып'эр мэчьэдэд. Непэрэ титхычьэ гущыапэм щыт Іы, тхэпкъит'уым къыщитырэ макъэр Іыхын, Іыгъын глагол закъуэхэр ары къызыхафэрэр. Гущыит'уыр зэгъэш'эгъуайэ зэрэмыхъущтымрэ І тхэпкъыр кириллицэ тхэпкъылъэм зэрэхэмытым, гущыапэм щыты зыхъучьэ тхэным компьютерчьэ ўыдэлэжьэныр лъэщэў къызэригъэхьылъэрэр къыдэтлъыти, Ы тхэпкъым, жьы зычьэт макъэри, Іы тхэпкъым къытырэ макъэри къытымэ йыгъуэў тлъэгъуыгъэ.


Э, э Э тхэпкъыр гущыапэм щыты хъуыми, мэкъэзэращэм къычьэлъэќуэми зыхэќуэчьэн макъэ зэрэтимыэм фэшь,. Іэ тхычьэр йымыщычьагъэў тэлъытэ

Я, я Непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Ябѓэ, ятэш, янэжъ,

Ъ, ъ Эпыэгъу тхэпкъ. Титхычьэ щигъэцэчьэрэ пшъэрылъыр Ўырысыбзэм щигъэцачьэрэм зыцэчьэ фэдахэп. Пхъэшэ тамыгъацьэр мытэрэзэў тэлъытэ гъ, хъ, къ, лъ, шъ, жъ, чъ, тхэпкъхэм áхэлажьэ.

Ь, ь Эпыэгъу тхэпкъ. Титхычьэ щигъэцэчьэрэ пшъэрылъыр Ўырысыбзэм щигъэцачьэрэм зыцэчьэ фэдахэп. Шъэбэ тамыгъацьэр мытэрэзэў тэлъытэ Хь, жь, ль, ть, шь, пь зэхэлъ тхэпкъхэм áхэлажьэ.

( ' ) -Эпыэгъу тамыгъ. Макъэ йыэп. Мэкъэзэращэм къычьэлъыќуэрэ мэкъэзещэм пычыгъуэм иапэрэ тхэпкъы зыхъуырэм къытырэ макъэр къытын фацэ зыхъуычь ыпэчьэ (′) тамыгъэр къештэ. п'э, т'э, п'алъэ, с'ихыгъ, с'ахыгъ.
- мэкъэзещэм къычьэлъыќуэрэ, уыпшьэ мэкъэ тхэпкъым ( 'у ) хсэлажьэ

Дж, дж Тхэпкъылъэм шъхьафэў хэмытын файэў тэлъытэ. Тхэпкъит′уыр зэгуэт зыхъуычьэ непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Джанэ, джары, джыри, джэгу, джэдыгу

Дз, дз Тхэпкъылъэм шъхьафэў хэмытын файэў тэлъытэ. Тхэпкъит′уыр зэгуэт зыхъуычьэ непэрэ титхэпкъылъэ къыщитырэ макъэр къэнэжьы
Дзэ, бадзэ, дзын, йэдзы,


Мэкъэзэращэ уыпшьэ макъэхэр тхэпкъылъэм хэмытэў шъхьафэў къэтэты
Тхэпкъит'уычьэ къэгъэлъэгъуагъэхэр:
гу – ыгу, гуызэгу, джэгу,
'у - чьы'у, чы'у , шит'у
ку – йыку, сэку,
ќу – лъыќу, пхъэнтьэќу
цу – псыцу,
ху – ўымыгушху
п'у - шъхьатеп'у,

Тхэпкъищычьэ къэгъэлъэгъуагъэхэр
къу – бѓыкъу, тыркъу
хъу – псыхъу, лъэхъу
т'у – шит'у
шъу – лъашъу, псашъу
шьу – шъуашьу
гъу – лъагъу, нэфшъагъу
дзу – хьандзу
жъу – хьалыжъу

Къэзыгъэнаф: Шъхьатеп'у гущыэр Зэрэтхыгъэн файэр шъхьэтепь'у, шит'у гущыэри зэрэ тхыгъэн файэр шить'у . Аў тхычьэр нахь эшьэхы хъуыным фэшь макъэ зимыэ мы эпыэгъу тамыгъит'уыр ( ь ) ( ' ) къызызэчьэлъыќуэчьэ ( ' ) эпыэгъу тхэпкъым ыпэ къифэрэ ( ь ) тхэпкъыр áтхырэп.
Пытьыгъэ тхэпкъит′у къызызэчьэлъыќуэчьэ апэрэр зыпытьырэ ь тхэпкъыр тытхырэп пшьы Áў къызэчьэлъыќуагъэхэр т′уыри чь пьытьыгъэ тхэпкъыр áрымэ т′уыри тэтхы. Áщ къыхэчьчьэ…

...................

...................