SÖYLENTİLERİN TARİH SIRALAMASI

Uçan atların (алъп), kahin ya da bilicilerin (усэрэжъ), deni dibi at ve canlıların yer aldığı bir dünyayı da kapsayan Adige söylentileri, tarih sırasıyla Adigelerin "avcılık ve toplayıcılık", ardından " yerleşik yaşam, tarım ve evcil hayvancılık" çağlarını dile getirmektedirler.

Bunları ise tarih çağlarında gerçekleşmiş olan olaylar, toplumsal çalkantılar ve aile yaşamına ilişkin konular izlemektedir.

Sözlü geleneğimizin başlıca türleri şarkılar (vered/орэд) ve türküler (пщыналъ) ile bimece (хырыхыхь;къоджахь-къоджэщх), atasözü (гущы1эжъ), masal (пшысэ, тхыдэ, тхыдэжъ), öykü (хъишъэ), tekerleme (къебжэк1), vb'dir. Anlatımlarda sık sık mecaza (ч1эгъч1элъыбзэ) başvurulur.

Sözlü ürünler içinde en geniş yeri Adige Yiğitlik Destanı "Nartlar" tutmaktadır. (Daha çok bilgi için Jineps gazetesi, sayı 20-31 ve izleyen sayılar;ayrıca "Nart destanları"-Vikipedi;"Nartlar", CircassianCanada, Uzunyayla. Com, internet.) Nart destanı, 1946-1968 yılları arasında derlenen ve biriktirilen 705 tekstin bir araya getirilmesiyle 1968-1971 yılları arasında Maykop'ta yayınlanmıştır. Destan yeni derlemelerle bu yıllarda 8 cilde ulaşmıştır. Destan 31 bölüme ayrılmaktadır. Her bir bölüm ayrı bir Nart kahramanını yaşamına ayrılmaktadır.

Nart destanı çok eski, yani sınıfsız ilkel toplum dönemi yaşamını, anaerkil aileden ataerkil aileye geçiş sürecini ve daha sonraki demokratik yaşayış dönemlerini konu edinmektedir. Setenay-guaşe ve oğlu Savsırıko (Kabardey söyleyişiyle "Sosrıko) destanın ana kişilerindendir. Savsırıko bir taş içinden kızgın bir oğlan biçiminde çıkmış, Demirciler Piri Nart Tlepş tarafından yedi kez suya daldırılarak soğutulmuş, ancak Tlepş'in maşa ile tuttuğu dizleri su değmediğinden yumuşak kalmıştır. Bu yöniyle topukları dışında kendisine silah işlemeyen Grekleri Aşil'ine benzemektedir. Savsırıko'nun teyze çocuğu Şebatınıko ise salt bir kahramanlık örneğidir. Yeme içme ya da kız ve eğlence peşinde dolanıp duran biri değildir. Diğer bir kahraman olan Peterez'in babası, aha anne karnındayken öldürüldü, onu cüce bir toplumdan gelin alınmış olan İsp-guaşe büyüttü. Ona da silah işlemiyordu. Savsırıko gibi bir bilici (kahin) kadının yardımıyla Peterez'in de sırrı öğrenildi ve öldürüldü. Nebgırıyeko Ş'evay (Нэбгырыекъо Шъэуай), Nebgırıye ya da Naribgen adlı dev bir kadından doğmadır ve Kanc'ın (Къандж) oğludur. Atı Cemıdej (Джэмыдэжъ), yiğit olmyan bir biniciyi istemediği için tipsiz görünmektedir, ama ateşle oynayan bu delikanlıyı görünce onun atı olmayı kabul etmiştir, akıllıdır ve konuşur. Nart Aşemez ise güzeller güzeli Laşın'ın sevdiğidir. Nart Adıyıf ise, dirseklerinden ışık saçılan ve geceleri seferden dönen Nartların yolunu aydınlatıp keten köprüden geçmelerini sağlayan bir kadındır. Anaerki ve ataerkil çatışması Adıyıf üzerine tekstlere yansımıştır.

Adige Yiğitlik Destanı Nartlar, anlaşılacağı gibi, Milat ya da daha ileri bir anlamda tarihöncesinin (prehistorya) sınıfsız toplumunu anlatmaktadır, yani binlerce yıl öncesini, Kafkasya'nın en eski dedelerinin ve ninelerinin yaşamını günümüze getirmektedir. Dili de çekicidir, ama birçok Adige lehçesinde söylenmiş tekstlerden oluşmaktadır. Şarkı, türkü ve düzanlatım karması biçimindedir. Destan'daki birçok öğeler eski Grek destanlarını anımsatmaktadır.

Destan hakkında en geniş bilgi yukarıda gösterilen kaynaklardan edinilebilir.

Adige folklorunda tanrılar üzerine geniş halk anlatımları da bulunmaktadır. Adigeler tanrılar içinden en çok Mezıtha, Thağeleg, Amış (Yemış), Akhın (Ахын) gibi yer tanrılarını kendilerinden biriymiş gibi sever ve sayarlardı.
Tha (Baş tanrı), Zevatha (Savaş tanrısı) ve Şıble'den (Yıldırım tanrısı) çok korkarlardı. Ayrıca Su (ırmak) ve Deniz tanrıları da vardı. (Bu konuda bkz. Çerkesya'da değişik dinlere ait yer adları, internet)

Adige bilmeceleri genellikle insanlarca evcilleştirilmiş ev hayvanlarını, iş aletlerini ve ev eşyalarını konu edinmişlerdir. Adige atasözleri ise, toplumsal yaşamın bütün kesitlerini konu edinmektedir.

Adige halk öyküleri (хъишъэ, хъыбар, таурыхъ) birer düzyazı örneği olup belli bir geleneğe bağlıdırlar;öykülerin kaynağı "insan yaşamına ve insan özlemlerine" dayanmaktadır. Bir sınıflandırmaya göre, öyküler farklı beş bölüme ayrılmaktadır:
1. Bitki ve hayvan öyküleri,
2. Masallar,
3. Serüven, evlenme ve mal-mülk edinme,
4. Tarihsel konulu ve söylence (efsane) tipi öyküler,
5. Toplum yaşamı üzerine öyküler (Daha çok bilgi için bkz. Adige Edebiyatı, Kafkasya Kül. Der. , sayı 39-42).

Öyküler içinde ev yaşamına ya da toplum yaşamına ilişkin öyküler en geniş yeri tutar. Bu hazır öyküler, 1920 sonrasında doğan genç Adige edebiyatlarının (Kabardey, Şerces, Adige ve Shapsugh) düzyazı türlerinin hızla gelişmelerinde yardımcı olmuşlardır.

Çok çeşitli ve değişik konulara değinen sözlü türler, bir tarih sırasını da (kronoloji) izlemektedirler. Gerçek dışı ve fantastik (düşsel) yanları ayıklandığında, bu öyküler tarihsel geçmişe ve birçok olaylara ışık tutacak gerçekçi ve güçlü bir özü yansıtmaktadırlar. Bu öyküler Adige halklarının tarihsel geçmişini gerçeğe en yakın bir biçimde dile getirmektedirler. Bu öyküler sosyalist eleştirmenlerin de vurguladığı gibi, yalancı değil, gerçekçidirler (Bkz. A. Şorten, Къэбэрдей литэратурэм тэухуа очеркхэр, Nalçik, s. 33).

"Adige folklorunda savaşa çağrı yapan ve savaşmayı öven tek bir örnek bile yoktur. Bu durum halkın barışçı ve insanca duygular taşıdığını, hasta düşünceleri dışladığını sağlam bir biçimde gözler önüne sermektedir" (Daha çok bilgi için bk. Age, s. 45). Adige sözlü anlatımlarında, egemen sınıfın ideolojisini yansıtan bazı istisnalar dışında, ırk ve ulus ayırımı yapan ve insanlık dışı sayılabilecek öğeler de bulunmamaktadır.