|
İnsanı kuşatan doğal
çevre içinde sayısız hayvan da bulunuyor. Canlı olan bir
yerde, yaşam da vardır. Barındığımız yerküre dışında yaşam
olduğuna ilişkin, bir kanıt yok. Espri niteliğinde de
olsa, birçokları sormadan edemiyorlar: "Mars’ta yaşam var
mıdır" diyerek. Konu, insanların ilgisine yol açıyor. Şu
kadarını biliyoruz: Ayda yaşam yok. İnsanın canlılar
dünyası ile böylesine ilgilenmekte olması, kendisinin de,
o canlılardan biri olması nedeniyledir. Yeryüzündeki tüm
insan topluluklarının/ulusların anlatı, masal, öykü,
destan, şiir, şarkı ve atasözlerinde hayvanlara geniş bir
yer verilmiştir ve verilmektedir. Hayvan adları, çocuklara
ilişkin şiir, fabl (öykünce) ve masallarda daha fazla
kullanılır. Hayvanlara değinmeyen masallar çocukların
fazla ilgisini çekmez, hayvansız masalları dinlemeyi pek
sevmezler.
Çocuklara seslenen büyük
şairler/ozanlar, bu nedenle şiirlerinde hayvanlara
alabildiğine yer vermeye çalışırlar. Çünkü o tür yapıtlar
çocukların ilgisini çeker ve çok da sevilir. Korney
Çukovski, Samuel Marşak ve Sergey Mihalkov gibi
yazarların yapıtlarını sadece çocuklar değil, büyükler de
severek okurlar. Bir örnekten söz edecek olursak, Korney
Çukovski'nin yapıtlarını okuyan çocuklar açısından timsah,
sevilen hayvanlar arasına katılmıştır. Çocuklarımızın
hayal/imgelem dünyasında çok sayıda hayvan yaşıyor,
bunu bilmeliyiz! Bu hayvanlar kitaplarla sınırlı
kalmıyorlar, çocukların düş dünyasını da
süsleyebiliyorlar, birçok çocuk düşünde hayvanlarla olan
dostluğunu sürdürüyor, onlarla oynamaya devam ediyor,
örneğin çocukların uykularında hayvanlarla oynaştıklarını,
sevinerek katıla katıla güldüklerini, düşlerinde
hayvanlarla birlikte olduklarını görürüz.
Adige
Nart destanında, söylentilerimizde ve kitaplarımızda
pek çok hayvanın insanlarla beraber olduğunu, bazı
hayvanlardan da zarar görüldüğünü görebiliyoruz.
Anlatılarımızda en çok ata yer veriliyor. Atın yeri, Nart
destanında geniş, başat. Destanımızda atın konuştuğunu,
binicisinin danışmanı ve koruyucusu olduğunu, binicisini
tehlikelere karşı koruduğunu, kritik yerlerden çıkardığını
görebiliyoruz. Nart Savsırıko'nun (Саусэрыкъо) atı
Thojıy (Тхъожъые), insan gibi akıllı, çıkış
yollarını gösteren bir at, ağır yaralı olduğunda bile
insan gibi sabretmesini biliyor.
Tembot K'eraş'ın
şiirlerinde at, sahibinin yakın arkadaşı ve yol
gösterenidir/rehberidir.
Hayvanlar birer
ilkörnek/prototip olarak değişik insan
karakterlerini/kişiliklerini simgeliyorlar. Bu karakterler
fabl (öykünce) türü yapıtlarda ortaya konuyor. İ. A.
Krılov'un fabllerinde (öyküncelerinde) bu türden çok
sayıda hayvana yer verilmiştir. Adige yazarları İbrahim
Tsey ile Hazret Aşın'ın Adigece yazılmış çok
sayıda öykünceleri (fablleri) vardır, bu yapıtlarda da
hayvanlar insanların ilkörnekleri olma anlamında yer
alırlar. Özetleyecek olursak, insan, filden başlayıp
sivrisineğe uzanan bir hayvanlar kuşağı ile kuşatılmış
durumda. İnsan, bu hayvanları görerek mutlu oluyor, ölümü
de onlarla tanıyor. En azından bir hayvan türünün
bulunmadığı bir yerde, insan da olamaz. Çünkü insan da
hayvanlar dünyasının ayrılmaz bir parçası.
Yazıktır ki, şu sıralar, Adigelerin adını günümüze
getirebilmiş olduğu hayvan sayısı fazla değil.
Toplayabildiğimiz adlar topu topuna 400 kadar, bu küçücük
sayı, Adigelerin her kesimince de bilinmiyor. Sayının bu
denli azalmış olmasının nedeni, hayvan adların zamanında
yazıya geçirilmemiş ya da o konuda şimdiye değin bir
sözlük hazırlanmamış olmasıdır. Sonuç olarak Adigelerce
bilinmekte olan hayvan adı sayısı, giderek azalmıştır ve
azalmaya da devam etmektedir, gerçekten üzücü bir durum.
Biz, birçok Adige insanının isteğini göz önüne alarak,
elimizden geldiğince, bu küçük sözlüğü, bir ilk girişim
olarak hazırlamış bulunuyoruz. Sözlüğü, ilköğretim
okulları öğrencileri için hazırladık, ancak büyükler de
sözlükten yararlanabilirler.
Hayvan adlarının her
birinin yanında, hayvanların resimlerini de vermeye
çalıştık. Hayvan adlarının hepsi, kuşkusuz Adigece çıkışlı
değil, Türkçe, Rusça ve başka dilerden alınmış olan, ama
hala Adigelerce kullanılmakta olan adları da, Adigece
kapsamında değerlendirip sözlüğe aldık. Ancak yabancı
kökenli ad sayısı pek fazla değil. Bazen hayvanın iki
değişik adı oluyor, öyle durumlarda, adın birini alfabetik
sıraya göre yazıyoruz, diğerini de bkz. diyerek ad olarak
yazıyor ve gönderme yapıyoruz (Örneğin, ”Хьэжъу”, щенок.
еплъ. ”Хьэжъущыр”-“köpek yavrusu; encik” gibi. -HCY).
Adigece hayvan adının ardından Rusça'sını da veriyoruz.
Bir hayvanın tanımını, yaşadığı çevreyi, yararını ya da
zararını Adigece olarak vermeye çalışıyoruz. Sözcüklerin
ve açıklamaların sonunda da hayvanlara ilişkin olarak
Adige folklor ve edebiyatından alınma alıntılar da
sunuyoruz. Ayrıca atasözü (гущы1эжъ), bilmece (хырыхыхь)
ve tekerlemelere (1уры1упчъэ) de, yer vermeye çalışıyoruz.
Doğaldır, her bir hayvan üzerine sunduğumuz bilgiler aynı
ve eşit ölçekte değildir, olamaz da. Ölçüt, o hayvanın
Adige toplumunun yaşamı içindeki yerine ve önemine göre
değişmektedir. Birçok hayvanın tanıtılmasında, kendi
belirlediğimiz bilgileri ve anlatıları sunuyoruz.
Bu ilk çalışmanın yeterli olduğunu asla söyleyemeyiz,
eksik kalan çok şey var. Bu nedenle, okuyucularımız
kanılarını, bildiklerini ve daha iyisinin yapılması için
neler düşündüklerini bize yazar, katkıda bulunurlarsa
seviniriz, eksiklikleri gidermede yardımcı da olmuş
olurlar.
Not: Karşılaştırma ve adları daha
iyi öğrenme bakımından, bazı hayvan adlarını Shapsughca
olarak da vermeyi yararlı görüyorum. Adigey yazı dilinde,
bize göre ayırt edilmesi zor ve karmaşık çok sayıda ses ve
sözcük bulunuyor. Shapsughca’da sesler daha yalın ve daha
kolay ayırt edilebilecek, anlaşılabilecek bir özellikte.
Ayrıca Shapsughca, Türkiye’de çok konuşulan bir Adige Batı
kolu Kıyı lehçesi…
Hayvan adlarından bazılarının
Shapsughca karşılıklarını verebilirsek, konunun
Türkiye’deki Adigeler tarafından daha iyi
anlaşılabileceğini düşünüyorum. Bu arada, Shapsughca
üzerinden bazı hayvan adlarını da ortaya çıkarabilirsek,
bu da bir kazanım olur. -HCY
I. Hayvan
adları (Псэушъхьац1эхэр)
1. Ev hayvanları adları
(Щагу псэушъхьэмэ ац1эхэр)
Абэкъу (Abeku)
абок (at cinsi). Hızlı yürüyüşlü, dayanıklı ve
güçlü bir Adige binek atı cinsi.
Пщы-оркъыхэр
унэгъо ш1ак1эм зеусэм,
Зэмыусагъэр 1офш1эн амал,
“Зы абэкъурэ зы аркъэнырэ бгъотымэ,
Унагъо
пш1эгъахэба”, - а1оу
1офынчъэ техак1ор яхэтык1агъ.
(Теуцожъ Цыгъу)
Pşı ve verkler
(beyler) hane olmak istediklerinde,
Bir şeyi hiç
düşünmezler, çalışmak gerektiğini,
“Bir abeku
(at) ile bir kement bulursan, yeter,
Hane oldun
demektir” diyen
Fırsatçının biri de vardı içlerinde.
(Tsığo Tevçoj, Adige halk ozanı)
Алашэ (Alaşe)
Мерин. Burulmuş at,
iğdiş, koşum atı. Adigelerin binek atları, genellikle
iğdiş atlar olurdu.
Шумэныкъор зигъэл1ышхоу,
Къунчыкъокъо пщышхом готэу
Ц1ыф отэрым агу итэу
къызэплъэм,
Иалашэ тес к1алэр къылъэгъугъ.
(Тэуцожъ Цыгъу)
Алашэр
зэптыгъэ ныбджэгъухэр
Шы сэкум зэлъыхэбгъагъ.
(Фолклор)
Алашэм уеомэ регъэхъу,
езымыгъэхъущтыр щыды. (Гущы1эжъ).
Şumenıko
böbürlenerek,
Beylerbeyi Kunçıkoko’nun yanında
Topluluğun ortasından bir baktığında,
-Karşı safta-
Alaşe’sine binmiş çocuğu gördü.
(Tsığo
Tevçoj)
Alaşe verdiğin gençler
Hemen atın yelesine gömülürler.
Folklor)
Alaşe, kırbaçla vurdukça hızlanır, ama
eşek hızlanmaz. (Atasözü).
Алп (Alp)
Альп. (Söylence, masal atı).
Имыхабзэу къэлъэпао
Алпыр. К1алэр къэлэнт1агъ.
Ау гугъэр мэгу1э,
Блыпкъым зырещы,
Алпышы тамэу.
(Къуекъо Нальбый)
Алпэр
къэлъ-гулъык1э агъашхэ. (Гущы1эжъ).
Hiç olmadığı gibi,
ayağı takılıp tökezleyiverdi
Alp. Delikanlı bir
sarsıldı.
Ama hemen kendini topladı,
Uzanıverdi
omzuna doğru atının,
Tıpkı bir alp kanadı
gibi.
(Nalbi Kuyeko, Adige şair ve yazarı)
Alp, ’süpürge otuyla/tohumuyla’
(“къэлъ-гулъ” ile) beslenir. (Atasözü).
Ачъэ (Açe)
Козёл (Teke). Damızlık olarak
bırakılan erkek keçi.
Ачъэжъ горэ
къэк1ухьак1оу
Хэт 1эхъогъум чыжьэрык1оу.
(Жэнэ Къырымыз)
…Ыхьызэ, ачъэу чъыеу
щысым ыбжъэ т1уак1э бгъэр дэт1ысхьи цур дишхыхьагъ.
(Фолклор).
Ачъэ ц1ык1у бжъэкъошху. (Гущы1эжъ).
Ачъэр мэлым япащ. (Гущы1эжъ).
Tekenin biri uzun yol gezginin biri gibi
Dolaşıp duruyordu sürünün içinde.
(Kırımız Jane, Adige şairi)
…Uçarken, kartal,
uyumakta olan tekenin iki kırık boynuzu arasına konup
oradaki öküzü yedi. (Folklor).
Teke
küçüktür, ama boynuzu büyüktür. (Atasözü).
Teke koyunların başıdır, lideridir. (Atasözü).
|
