Dr. MEŞFEŞ’Ü Necdet Hatam

İkinci temel yanlış, alfabelerinde bir kez yer almış harflerin yan yana gelerek verdiği sesler, bilinen diğer dillerde, “bu harfler yan yana geldiğinde şu sesi verir” gibi kurallarla çözümlenmişken, Adığe alfabelerinde, bu seslerin çift karakterlerinin de alfabeye ayrı harflermiş gibi eklenmiş olmasıdır. Örneğin Almanca alfabede /s/ ve /t/ harfleri yer alırken [ş] sesi veren /st/ karakter çifti, Fransızcada, /p/ ve /h/ harfleri alfabede yer alırken [f] sesi veren [ph] karakter çifti alfabelere konmamış, yan yana gelen bu harflerin verdiği ses, dilbilgisi kuralı ile açıklanmıştır. Benzerbir kuralla tanımlanabilecek /дж/ [c], /дз/ [dz], seslerinin birer harf gibi alfabeye konmuş olması, alfabedeki harf sayısını gereksiz yere çoğaltmakla kalmamış, alfabeyi daha zor anlaşılır yapmıştır.

Üçüncü temel yanlış– Çerkesçede çok yaygın olan çift ünlülerin tanımlanmamış olması, Rusçada kelime başında ve ünlüden sonra iki ses veren harflerin, dilbilime aykırı olarak diftong sayılmasıdır: е [ye], ё [yo], и [йы], ю [yu], я [ya]. Oysa /и/ dışında aynı sesleri veren aynı harfler Rusçada diftong sayılmamaktadır. Ayrıca /и/ harfi de Rusçada yumuşatma işaretinden sonra [йи] çift sesini vermektedir.

Çerkesçenin 5 çift ünlüsü ise şunlardır: yа [+ua], уе [+uye], уи [+ui], уы [+uı], уэ [+ue].

Dördüncü temel yanlış – diftonglardan doğan dudaksı seslerin (labializesesler – IупшIэ макъэ) iyi tanımlanmamış olmasıdır.

Ancak diftonglar ile dudaksı seslerin ilişkilerinin anlaşılması için /y/ harfine batı adığabzesinde yüklenen görevleri içselleştirmek gerekmektedir. Ki bir facia olarak değerlendirilebilecek bu durum alfabenin anlaşılmaz olması için özel çaba gösterildiği kuşkusunu da uyandırmaktadır.

I-) /y/ harfi Çerkesçede, bir ünlü ile hece oluşturduğunda kendisi Türkçede olmayan, Latin temelli alfabede /w/ ile gösterilebilen, transkripsiyonda /ў/ karakteri ile gösterilen. Arapçanın vav harfinin / و / sesini vermektedir.

Örnekler:

a-)/y/ harfisözcük başında ünsüzdür.
Уанэ [ўанэ – wane] eyer, уатэ [ўатэ – wate] çekiç уехьы [ўехьы – wyehı] seni götürüyor, уесы [ўесы – wyesı] eüzüyorsun, уит [ўит – içinde duruyorsun], уис [ўис – içinde oturuyorsun].
b-) Sözcük içinde bir ünlüden sonra hece başında: мэуалъэ [мэўалъэ – mewalhe] dalgalanıyor, ещыу [ещыўы – yeşıwı] tuzluyor.
c-) izlediği ünlü ile hece oluşturduğunda: чэтыу [чэтыў – çetıw] kedi, наныу [наныў – nanıw] küçük çocuk.

Ancak!!!!

/ў/ ünsüzünü izleyen ünlü eğer ы [ı] ise: söylenir duyulur ancak yazılmaz. Bu durumda /y/ harfi [ўы – wı] seslerini verir: унэ [ўынэ – wıne ], мэунэ [мэўынэ – mewıne] göneniyor.

Ve yine ancak!!!

/ў/ ünsüzünü izleyen ünlü eğer э [e] ise; bu iki ses [ўэ]sadece /o/ harfi ile gösterilir.

Оры [ўэры – werı] sen, Мао [маўэ – mawe] vuruyor.

II- izlediği ünsüz ile hece oluşturan /y/ harfi [u] ünlü sesini verir, kendisini izleyen

ünlülerle de çift ünlü – diftong oluşturur.

Куамэ [kuame] dal budak, гуехы [guyexı] ayırıyor.

Ancak!!!

[Дз], [жъ],[цу], [шъу],[шIу] seslerinden sonra gelen ve /е [ye]/,/и [i]/ ünlüleri önündeki /y/ harfi Türkçedeki [ü] ünlüsüne yakın bir ses verir: шъуит [şüit] içinde duruyorsunuz.

Ve yine ancak!!!

/y/ ünlü harfini izleyen eğer [ы] ünlüsü ise söylenir duyulur: yazılmaz. Bir ünsüzü izleyen /y/ harfitek başına уы [uı] çift ünlüsünü oluşturur.

Iунэ [Iуынэ – uıne] çivi, гу [гуы – guı] kalp.

Ve yine, yine ancak!!!

/y/ ünlü harfini izleyen eğer [э] ünlüsü ise, iki ses sadece /o/ harfi ile gösterilir. Ve bir ünsüzü izleyen /o/ harfi [ue] çift ünlüsünü oluşturur:

Гот [гуэт – guet] yanında duruyor. Гос [гуэс – gues] yanında oturuyor. еIо [еIуэ – ye’ue] söylüyor, паIо [паIуэ – pa’ue] kalpak.III-) /y/ harfi özel durumlarda dudaksı ünlüleri oluşturur. Çoğu dilde olmayan bir sestir. /y/ nun izlediği ünsüzle birlikte dudaksı ünsüzü oluşturması için, bulunduğu hecede, heceyi oluşturan bir başka ünlü olması, sözcüğün sonunda olması, eğer sözcük içinde ise izleyen sesin ünsüz olması gerekir. gerekmektedir. Bir hecede sadece bir ünlü bulunabileceği evrensel kuralına uyumlu olarak /y/ artık ünlü değildir. izlediği ünsüzün sesini yuvarlayan yarım bir [u] sesidir.

Bu sesler [уы – uı] ve [уэ – ue] çift ünlülerinden doğmaktadır.

Peki Nasıl? Bu doğumu sağlayan Adığabzenin iki kuralıdır. Adığabzede tüm kök sözcükler [ы– ı] ya da [э- e] ünlüsü ile sonlanırlar.

Мазэ [maze], мэзы [mezı] псы [psı], kue git

Мазэ [maze] ay Мэзы [mezı] orman Псы [psı] su кIуэ [ќуэ – ḱue] git], шъо [шъуэ – şüe] deri- renk, нэкIы [нэч́ы] neḉı boş.

İkinci kural: Bu kök sözcükler ön ek aldıklarında ya da bir başka sözcük ile bileşik sözcük oluşturduklarında sonlarındaki ünlü sesler birinde ya da ikisindedüşer.

Мэзы [mezı] orman; куу [куыўы – kuıwı] derin; мэзкуыў [mezkuıw] derin orman.

нэкIын нэкI [neḉ – aç kal oruç tut], мазэ [maze – ay], нэкIмаз [neçmaz] oruç ayı – ramazan

Ancak!!!

Sözcüklerin sonundaki ünlüler yukarıdaki örneklerde olduğu gibi basit ünlü ise ünlü-ünsüz konusunda bir değişim gerekmemekte sorun da çıkmamaktadır. Sözcükler sonundaki ünlü [уы – uı]: ya da [уэ – ue] çift ünlülerinden biri ise eğer;son ünlü düştüğünde [y – u] ünlüsü ünlü özelliğini yitirmekte, hece oluşturmamakta, izlediği ünsüzle birlikte dudaksı ünsüzleri oluşturmakta, ve bir başka ünlünün oluşturduğu hecede yer almaktadır.

Örnekler:

Шъо [шъуэ – şüe] deri, renk; ишъу [йышъу – yışü] derisi, rengi

ишъу [йышъу – yışü]: “yı” ön ekini aldığı için Шъуэ [şüe] sözcüğü, sonundaki [e]ünlüsü düşmüş [ue] çift ünlüsünü oluşturan /y – ü/ ünlüsünün ünlü özelliği kaybolmuş izlediği izlediği /шъ – ş/ ünsüzü ile birlikte [+şü] ünsüz dudaksı sesini oluşturmuştur. /y/ harfi hece oluştururken hece oluşturamaz olmuş [ы – ı] ünlüsünün oluşturduğu heceye katılmıştır.Гу [гуы – guı] öğüt умыгу [ўымыгу – wımıgu] öğütme “уы – wı” ön ekini aldığı için [гуы – guı] sözcüğü sonundaki [ı] ünlüsü düşmüş [uı] çift ünlüsünün ilk ünlüsü olan /y – u/ ünlüsünün ünlü özelliği kaybolmuş, /г – g/ ünsüzü ile birlikte [гу – gu] ünsüz dudaksı sesini oluşturmuştur. /y – u/ harfi hece oluştururken hece oluşturamaz olmuş [y – ı] ünlüsünün oluşturduğu “мыгу – mıgù“ hecesine katılmıştır.

Batı adığe dili dudaksı ünsüzleri ыфншыш 13 tür:

Гу [gu], гъу [ğhu], дзу [dzu], жъу [jü], ку [ku], къу [qu], кIу [ḱu], xy [xu], хъу [xhu],

цу [tsu], шъу [şü], шIу [şü], Iу [‘u].

Doğu adığe diili dudaksı ünsüzleri 9 dur:

Гу [gu], гъу [ğhu], ку [ku], къу [qu], къху [qxu], кIу [ḱu], xy [xu], хъу [xhu], Iу [‘u].