Dr. MEŞFEŞ’Ü Necdet Hatam
Bilindiği gibi Adığabzenin bugün için kullanımda olan iki alfabesi bulunmaktadır. Kirill temelli bu İki alfabenin çoğu harfleri aynı sesi vermekle birlikte, her iki diyalektteki kimi benzer seslerin farklı harflerle gösterilmiş olması ve bu büyük hatanın bugüne kadar düzeltilmemiş oluşu kolay anlaşılır bir durum değil. Adığe dili için tek alfabeye geçilmesi ve alfabenin kolaylaştırılması, öncelikle çözümlenmesi gerekli en önemli ulusal sorunlarımızdan biri. Konuyu sürekli gündemde tutanlar da çoğunlukla “halkımızın politikacıları” arasında sayabileceğimiz dernek çalışanlarıdır.
Bunun bir nedeni alfabelerimizin, tanımlanmış dilbilgisi kurallarının, dilbilimci olmayanların bile farkına varabildiği eksikliklerinin olması, fazlalıkları içermesi, dahası kimi kuralların genel dilbilim kurallarına aykırı olması, bir diğer nedeni de konunun asıl sorumlularının, konuya gereken önemi vermemeleridir. Asıl neden ise düşlediğimiz gelecek için, halkımızın dil birliğinin önemidir. Ki bunu 14-16 Ekim 2008’de gerçekleştirilen dil konferansında yaptığımız bildiride şöyle vurgulamıştık.
“КIэкIэу, лъэпкъ итэкъухьагъэр цэрыцэу къэтыугъоижьын тымылъэ- кIыщтыми, къэралыгъо зэфэшъхьафыбэмэ ащыпсэ-урэ, аIорэ ашIэрэ зэхэлъ зы лъэпкъ тыхъужьын зэрилъэкIыщ-тым игугъапIэхэр нэрылъэгъух. ШхьакIэ ар къыддэхъуным пае, дунаим адыгэу тетым тиныдэлъфыбзэкIэ тызэгурыIон, ти-тхыбзи зы хъун фае…
Özetle dağılmış halkımızı dane dane derleyip bir araya getiremeyecek isek de farklı ülkelerde yaşayan, birlikte üzülüp birlikte sevinen bir halk olabileceğimiz umudu artık çok açık. Ancak bunu gerçekleştirebilmek için dünyadaki tüm adığelerin anadilimiz ile anlaşabilir olmamız ve yazı dilimizin de ortak olması gerekmektedir.”
Bu kaygı ve gelecek kurgusu birbirine benzemez çok sayıda alfabe önerilmesine neden olmuş ve olmaktadır. Bu öneri fazlalığını, tıp fakültesi öğrenciliğimde hocalarımızın söylediği, aklımda kalan şu kuralla açıklayabileceğimizi düşünüyorum:“Bir hastalığın sağaltılmasında farklı yöntemler, farklı ilaç grupları kullanılması, kullanımın standardatize edilememiş olması bu hastalık, yeterince tanımlanamadığı, özellikleri yeterince bilinemediği içindir.”
Daha kolay, daha doğru bir alfabe için öncelikle, alfabelerimizdeki, genel dilbilime aykırı tanımların, kuralların ayıklanması, doğruları ile değiştirilmesi, karışık olanların daha anlaşılır şekilde yeniden tanımlanması gerektiğini düşünüyoruz.
Bize göre yazım kuralımızdaki en temel yanlışlardan biri, seslerle harflerin karıştırılmış olmasıdır. İlginçtir bu karıştırma sadece Çerkesçenin değil Rusçanın da Türkçenin de sorunudur.
Çerkesçede Çubukçuk /I/ ve Arapçada hemze /ء/ ile gösterilen gırtlak ünsüzü Rusça, Türkçe ve bütün Avrupa dillerinde olduğu halde bu dillerin alfabelerinde bu sese özgü bir harf bulunmamaktadır. Bu ses için özel bir karakter ayrılmamış olması birçok dilcide bu sesin de olmadığı gibi yanlış anlayışa neden olmakta ve bunu yazan dilcilere de rastlanmaktadır.
Konunun anlaşılabilmesi için Çerkesçede Çubukçuk /I/ ve Arapçada hemze / ء/ ile gösterilen “gırtlak ünsüzü” ve ünlü seslerle ilişkisinin sağlıklı tanımlanması gerekmek-tedir. Bu ses Türkçe yazımda genellikle /‘/ apostrof ile gösterilmektedir.
Gırtlak Ünsüzü
Gırtlak ünsüzü iki farklı şekilde oluşmakta, ortaya çıkmakta ve bu ortaya çıkış şekline göre de adlandırılmaktadır:
1- Açma Gırtlak Ünsüzü: Bütün dillerde olan bir sestir. Oluşumuna sadece ses telleri katılmakta konuşmada kendisinden sonra mutlaka bir ünlü ses bulunmaktadır:
2- Çarpma Gırtlak Ünsüzü: Ünlü seslerden birinin çıkartılması sırasında ses tellerinin sertçe kapatıldığında çıkan setir. Ses olarak açma gırtlak sesinin aynısıdır. Arapça ve Çerkesçede olan bu ses Türkçe ve Rusçada yoktur.
Tüm dillerde basit ünlü sesler, bir ünlü harfin bir ünsüzden sonra geldiğinde verdiği hafif genizden gelen sestir. Bu basit ünlü sesleri köşeli parantezde önüne artı işareti /+/ koyarak gösteriyoruz. Artı işareti /+/ bu ünlü sesin önündeki ve kendisi ile hece oluşturduğu herhangi bir ünsüzün yerini tutmaktadır.
Ba [+a]; be [+e]; kı [+ı]; ki [+i]; to [+o]; mö [+ö]; bu [+u]; sü [+ü]
Rusça ve Türkçede (muhtemelen diğer Avrupa dillerinde de) sesli harfler hece başında (yani sözcüğün ilk harfi olduklarında ya da bir ünlüden sonra geldiklerinde) ilk sesleri gırtlak ünsüzü [‘] olmak üzere ikişer ses verirler:
Ankara [ ‘an – ka -ra ]; Edirne [ ‘e – dir- ne]; Ilık [ ‘ı– lık] İzmir [‘iz -mir]; Oto [ ‘oto];
ötönazi [ ‘ö – tö – na – zi]; Ulus [ ‘u – lus]; Üstün [ ‘üs – tün].
Görülebileceği gibi sözcük başındaki ünlü harfler, birincisi gırtlak ünsüzü [‘] ikincisi kendi basit ünlü sesi (çünkü gırtlak sesi de bir ünsüzdür ve ünlüleri izleyen sesli harfler kendi basit ünlü seslerini verirler.) olmak üzere ikişer ses verirken ünsüzleri izleyen ünlü harfler sadece kendi basit ünlü seslerini vermektedirler.
Türkçede de Rusçada da çift ünlü (diftong) yoktur. Dolayısı ile kelime içinde iki ünlü yan yana geldiğinde ikinci ünlü yeni bir hece başlatmaktadır. Ki bu durum her iki dilde de alıntı sözcüklerde gözlenmektedir:
Saat [sa – ‘at]; [ma – ‘a -rif]; аэропорт [‘a – ‘e – ro – port], ateist
[‘a – te – ‘ist], re’sen [re’ -sen].
Çerkesçede Türkçe ve Rusçada olmayan pekiştirilmiş sesler de bulunmaktadır. Batı adığecesinde bu seslerin sayısı 8’dir. Bunlar 7 çift karakterle verilmiştir. Yazınımızda bu pekiştirme görevi de çubukçuğa /I/ verilmiştir. Böylesi durumlarda çubukçuk kendi özgün sesini vermemekte sadece izlediği ünsüzün sesini pekiştirmektedir.
кI iki ses vermektedir [ḱ], [ḉ];
[ḱ]: макIуэ [maḱue] gidiyor, кIуагъэ [ ḱuağhe ] gitti, мэзекIуэ mezyeḱue]: geziniyor
[ḉ] макIэ [maḉe] az, кIымаф [ ḉımaf] kış, гуэкIы [gueḉı] ayrılıyor
лI: лIы [lhı] adam, лIыгъэ [lhığhe] yiğitlik.
пI: пIалъэ [ṕ’alhe] yer, belirlenmiş süre
тI: матIэ [mate] kazıyor, ́ тIы [tı]́ koç
цI: цIыф [tśıf] insan, мацIэ [matśe] çekirge sürüsü
чI: чIы [çhı] yer, чIыдагъ [çhıdağh] petrol.
шI: ешIэ [yeş́e] yapıyor, ешIэ [yeş’e] biliyor
Bu karakterlerin 1990 yılında günümüz alfabesine eklenmiş olmasını, gelişmiş dillerin alfabe oluşturma yöntemi ile uyuşmadığı için doğru bulmuyoruz. Gereksiz yere harf sayısını arttırmakta öğrenimi zorlaştırmaktadır. “Çubukçuk, izlediği ünsüzlerin sesini pekiştirir ya da apostrof üzerine konan ünsüzlerin sesini pekiştirir” kuralını öğrenmek, bu kadar karakterin öğrenilmesinden çok daha kolay olsa gerek.
İkinci temel yanlış, alfabelerinde bir kez yer almış harflerin yan yana gelerek verdiği sesler, bilinen diğer dillerde, “bu harfler yan yana geldiğinde şu sesi verir” gibi kurallarla çözümlenmişken, Adığe alfabelerinde, bu seslerin çift karakterlerinin de alfabeye ayrı harflermiş gibi eklenmiş olmasıdır. Örneğin Almanca alfabede /s/ ve /t/ harfleri yer alırken [ş] sesi veren /st/ karakter çifti, Fransızcada, /p/ ve /h/ harfleri alfabede yer alırken [f] sesi veren [ph] karakter çifti alfabelere konmamış, yan yana gelen bu harflerin verdiği ses, dilbilgisi kuralı ile açıklanmıştır. Benzerbir kuralla tanımlanabilecek /дж/ [c], /дз/ [dz], seslerinin birer harf gibi alfabeye konmuş olması, alfabedeki harf sayısını gereksiz yere çoğaltmakla kalmamış, alfabeyi daha zor anlaşılır yapmıştır.
Üçüncü temel yanlış– Çerkesçede çok yaygın olan çift ünlülerin tanımlanmamış olması, Rusçada kelime başında ve ünlüden sonra iki ses veren harflerin, dilbilime aykırı olarak diftong sayılmasıdır: е [ye], ё [yo], и [йы], ю [yu], я [ya]. Oysa /и/ dışında aynı sesleri veren aynı harfler Rusçada diftong sayılmamaktadır. Ayrıca /и/ harfi de Rusçada yumuşatma işaretinden sonra [йи] çift sesini vermektedir.
Çerkesçenin 5 çift ünlüsü ise şunlardır: yа [+ua], уе [+uye], уи [+ui], уы [+uı], уэ [+ue].
Dördüncü temel yanlış – diftonglardan doğan dudaksı seslerin (labializesesler – IупшIэ макъэ) iyi tanımlanmamış olmasıdır.
Ancak diftonglar ile dudaksı seslerin ilişkilerinin anlaşılması için /y/ harfine batı adığabzesinde yüklenen görevleri içselleştirmek gerekmektedir. Ki bir facia olarak değerlendirilebilecek bu durum alfabenin anlaşılmaz olması için özel çaba gösterildiği kuşkusunu da uyandırmaktadır.
I-) /y/ harfi Çerkesçede, bir ünlü ile hece oluşturduğunda kendisi Türkçede olmayan, Latin temelli alfabede /w/ ile gösterilebilen, transkripsiyonda /ў/ karakteri ile gösterilen. Arapçanın vav harfinin / و / sesini vermektedir.
Örnekler:
a-)/y/ harfisözcük başında ünsüzdür.
Уанэ [ўанэ – wane] eyer, уатэ [ўатэ – wate] çekiç уехьы [ўехьы – wyehı] seni götürüyor, уесы [ўесы – wyesı] eüzüyorsun, уит [ўит – içinde duruyorsun], уис [ўис – içinde oturuyorsun].
b-) Sözcük içinde bir ünlüden sonra hece başında: мэуалъэ [мэўалъэ – mewalhe] dalgalanıyor, ещыу [ещыўы – yeşıwı] tuzluyor.
c-) izlediği ünlü ile hece oluşturduğunda: чэтыу [чэтыў – çetıw] kedi, наныу [наныў – nanıw] küçük çocuk.
Ancak!!!!
/ў/ ünsüzünü izleyen ünlü eğer ы [ı] ise: söylenir duyulur ancak yazılmaz. Bu durumda /y/ harfi [ўы – wı] seslerini verir: унэ [ўынэ – wıne ], мэунэ [мэўынэ – mewıne] göneniyor.
Ve yine ancak!!!
/ў/ ünsüzünü izleyen ünlü eğer э [e] ise; bu iki ses [ўэ]sadece /o/ harfi ile gösterilir.
Оры [ўэры – werı] sen, Мао [маўэ – mawe] vuruyor.
II- izlediği ünsüz ile hece oluşturan /y/ harfi [u] ünlü sesini verir, kendisini izleyen
ünlülerle de çift ünlü – diftong oluşturur.
Куамэ [kuame] dal budak, гуехы [guyexı] ayırıyor.
Ancak!!!
[Дз], [жъ],[цу], [шъу],[шIу] seslerinden sonra gelen ve /е [ye]/,/и [i]/ ünlüleri önündeki /y/ harfi Türkçedeki [ü] ünlüsüne yakın bir ses verir: шъуит [şüit] içinde duruyorsunuz.
Ve yine ancak!!!
/y/ ünlü harfini izleyen eğer [ы] ünlüsü ise söylenir duyulur: yazılmaz. Bir ünsüzü izleyen /y/ harfitek başına уы [uı] çift ünlüsünü oluşturur.
Iунэ [Iуынэ – uıne] çivi, гу [гуы – guı] kalp.
Ve yine, yine ancak!!!
/y/ ünlü harfini izleyen eğer [э] ünlüsü ise, iki ses sadece /o/ harfi ile gösterilir. Ve bir ünsüzü izleyen /o/ harfi [ue] çift ünlüsünü oluşturur:
Гот [гуэт – guet] yanında duruyor. Гос [гуэс – gues] yanında oturuyor. еIо [еIуэ – ye’ue] söylüyor, паIо [паIуэ – pa’ue] kalpak.III-) /y/ harfi özel durumlarda dudaksı ünlüleri oluşturur. Çoğu dilde olmayan bir sestir. /y/ nun izlediği ünsüzle birlikte dudaksı ünsüzü oluşturması için, bulunduğu hecede, heceyi oluşturan bir başka ünlü olması, sözcüğün sonunda olması, eğer sözcük içinde ise izleyen sesin ünsüz olması gerekir. gerekmektedir. Bir hecede sadece bir ünlü bulunabileceği evrensel kuralına uyumlu olarak /y/ artık ünlü değildir. izlediği ünsüzün sesini yuvarlayan yarım bir [u] sesidir.
Bu sesler [уы – uı] ve [уэ – ue] çift ünlülerinden doğmaktadır.
Peki Nasıl? Bu doğumu sağlayan Adığabzenin iki kuralıdır. Adığabzede tüm kök sözcükler [ы– ı] ya da [э- e] ünlüsü ile sonlanırlar.
Мазэ [maze], мэзы [mezı] псы [psı], kue git
Мазэ [maze] ay Мэзы [mezı] orman Псы [psı] su кIуэ [ќуэ – ḱue] git], шъо [шъуэ – şüe] deri- renk, нэкIы [нэч́ы] neḉı boş.
İkinci kural: Bu kök sözcükler ön ek aldıklarında ya da bir başka sözcük ile bileşik sözcük oluşturduklarında sonlarındaki ünlü sesler birinde ya da ikisindedüşer.
Мэзы [mezı] orman; куу [куыўы – kuıwı] derin; мэзкуыў [mezkuıw] derin orman.
нэкIын нэкI [neḉ – aç kal oruç tut], мазэ [maze – ay], нэкIмаз [neçmaz] oruç ayı – ramazan
Ancak!!!
Sözcüklerin sonundaki ünlüler yukarıdaki örneklerde olduğu gibi basit ünlü ise ünlü-ünsüz konusunda bir değişim gerekmemekte sorun da çıkmamaktadır. Sözcükler sonundaki ünlü [уы – uı]: ya da [уэ – ue] çift ünlülerinden biri ise eğer;son ünlü düştüğünde [y – u] ünlüsü ünlü özelliğini yitirmekte, hece oluşturmamakta, izlediği ünsüzle birlikte dudaksı ünsüzleri oluşturmakta, ve bir başka ünlünün oluşturduğu hecede yer almaktadır.
Örnekler:
Шъо [шъуэ – şüe] deri, renk; ишъу [йышъу – yışü] derisi, rengi
ишъу [йышъу – yışü]: “yı” ön ekini aldığı için Шъуэ [şüe] sözcüğü, sonundaki [e]ünlüsü düşmüş [ue] çift ünlüsünü oluşturan /y – ü/ ünlüsünün ünlü özelliği kaybolmuş izlediği izlediği /шъ – ş/ ünsüzü ile birlikte [+şü] ünsüz dudaksı sesini oluşturmuştur. /y/ harfi hece oluştururken hece oluşturamaz olmuş [ы – ı] ünlüsünün oluşturduğu heceye katılmıştır.Гу [гуы – guı] öğüt умыгу [ўымыгу – wımıgu] öğütme “уы – wı” ön ekini aldığı için [гуы – guı] sözcüğü sonundaki [ı] ünlüsü düşmüş [uı] çift ünlüsünün ilk ünlüsü olan /y – u/ ünlüsünün ünlü özelliği kaybolmuş, /г – g/ ünsüzü ile birlikte [гу – gu] ünsüz dudaksı sesini oluşturmuştur. /y – u/ harfi hece oluştururken hece oluşturamaz olmuş [y – ı] ünlüsünün oluşturduğu “мыгу – mıgù“ hecesine katılmıştır.
Batı adığe dili dudaksı ünsüzleri ыфншыш 13 tür:
Гу [gu], гъу [ğhu], дзу [dzu], жъу [jü], ку [ku], къу [qu], кIу [ḱu], xy [xu], хъу [xhu],
цу [tsu], шъу [şü], шIу [şü], Iу [‘u].
Doğu adığe diili dudaksı ünsüzleri 9 dur:
Гу [gu], гъу [ğhu], ку [ku], къу [qu], къху [qxu], кIу [ḱu], xy [xu], хъу [xhu], Iу [‘u].
Çerkesçe için bugüne kadar kullanılan kirill temelli alfabeler, günümüz alfabesi ve taslağımız.
Batı Çerkesçesi için 1927’ye kadar arap harflerinin temel alındığı alfabe kullanılmıştır. 1927 de latin temelli alfabeye geçilmiş, 1938 öğretim yılından itibaren de Kirill Rusça karakterlerin temel alındığı alfabe kullanılmaya başlamıştır.
1938 yılında kabul edilen Batı Çerkesçesi alfabesi, Rusça alfabenin 32 karakterine gırtlak ünsüzü çubukçuğun /I/ eklenmesi ile 33 karakter olmuştu. Bu alfabede Rusçada kullanımı zorunlu olmayan /ё/ karakteri yoktu.
Harf genelde, sesi olan karakter olarak kabul edilir. Bu durumda Türkçede “alfabe, sesleri gösteren harflerin, üzerinde anlaşılmış bir sıraya göre dizilmiş topluluğudur” tanımı yeterli olsa da sesi olmayan ancak işlevleri belli yardımcı karakterleri olan diller için tanım; “alfabe, sesleri gösteren harfler ile işlevleri olan 2 karakterlerin, üzerinde anlaşılmış bir sıraya göre dizilmiş topluluğudur” olmalıdır.
Ancak bu iki karakter topluluğuna, işlevi olan karakterlerin /ъ/, /ь/ yardımı ile oluşturulmuş çift karakterli harfleri (гъ, жъ, жь, къ, лъ, хъ, хь, чъ, шъ) içermedikleri için, Batı Çerkesçesinin “alfabesi” denmesi doğru değildir. Bu karakter topluluğuna 1990 yılında, dilin bütün sesleri birer harf gibi eklenmiş ve karakter sayısı 66 olmuştur. Ancak, alfabe oluştuma geleneğine aykırı olan bu karakter topluluğunu da alfabe saymak mümkün değildir,
а, б, в, г, гу, гъ, гъу, д, дж, дз, дзу, е, ё, ж, жъ, жъу, жь,
з, и, й, к, ку, къ, къу, кI, кIу, л, лъ, лI, м, н, о, п, пI, пIу,
р, с, т, тI, тIу, у, ф, х, хъ, хъу, хь, ц, цу, цI, ч, чъ, чI, ш,
шъ, шъу, шI, шIу, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я, I, Iу.
Bize göre ise Batı Çerkesçesinin 44 karakterden oluşmuş alfabesi ekteki gibi olmalıdır:
а, â, б, в, г, ґ, гъ, д, е, ё, ж, жъ, жь, з, и, й, к, къ, л, лъ,
м, н, о, п, р, с, т, у, ў, ф, х, хъ, хь, ц, ч, чъ, ш, шъ, щ, ъ,
ы, ь, э, I.
Alfabe taslağımızı oluştururken, Rusça ile benzer seslerin Rusçadaki aynı harf ile gösterilmesi ve Çerkesçede olup Rusçada olmayan sesler için özel karakter eklenmesidir, alfabe oluşturma geleneğine aykırı olanların da çıkartılması ilkesi benimsenmiştir.
1-) Rusçada, /a/; /и/; /о/; /у/; /э/ ünlü harfleri sözcük başında ve bir ünlüden sonra ilki gırtlak ünsüzü olmak üzere ikişer ses verirler: a [Ia]; и [Iи]; о [Iо]; у [Iу]; э [Iэ]. Çerkesçede ise, sözcük başındaki ve ünlüyü izleyen /a/ harfi, Rusça ve Türk- çede bir ünsüzü izleyen /a/ harfinin verdiği, bizim transkripsiyonda şapkalı /â/ ile gösterdiğimiz, hafif genizden gelen [+a] ünlü sesini vermektedir: ары [Iары] değil [âры] – evet; ау [Iау] değil [âў] – fakat; ахьыгъ [Iахьыгъ] değil [âхьыгъ] – götürüldü].
Aksine, Rusçanın kurallarına göre, [Ia] iki sesi ile başlayan sözcükler de sadece /a/ ile yazılabilecekken /Ia/ ile yazılmaktadır: Iанэ – masa, sofra; Iапч -cam; Iахьэ – pay; Iазэ – usta. Bu karşıtlık da karışıklığa neden olmakta, özellikle dil bilmeyenlerin /a/ harfini doğru seslendirmeleri zorlaşmaktadır. 3 Biz, okullarda okutulan ilk Çerkesçe alfabeyi 1853 yılında Tiflis’te yayımlayan, yaklaşımını daha doğru bulduğumuz Berseyque Wımar’ı (Берсейкъуэ Ўымар) izliyor, alfabeye /â/ harfini de ekliyor ve yukarıdaki sözcükleri şu şekilde yazıyoruz: âры – evet; âў -fakat]; âхьыгъ – götürüldü; анэ [Iанэ ] – masa, sofra; апч [Iапч] – cam; ахьэ [Iахьэ] – pay; азэ [Iазэ] – usta; аэропорт [IаIэропорт].
Bu yazımda /a/ harfi hiç düşünmeden Rusçadaki gibi [Ia] diye okunacak, /â/ harfinin de Rusçadakinden farklı bir sesi olduğunun ayırdında olunacak, birkaç kez duyulmakla da öğrenilecektir. Yani okuyup yazma karışıklık bir yana çok kolaylaşacaktır.
Bilgi Demeti: Berseyque Wımar’ı Çerkesçede olup Rusçada olmayan Çerkesçe sözcüklerin ilk [+а] basit ünlü sesini, önüne Fransızcanın “h müe” dedikleri ses vermeyen /h/ harfini koyarak göstermeiştir. Sesi olmayan /h/ harfi, ünsüz bir sesin görevini üstlenmekte, gırtlak ünsüzünü soğurmakta: kendi içinde kaybetmektedir. hары [âры], hау [âў], hахьыгъ [âхьыгъ].
2-) Batı Çerkesçesinde [в] sesi bulunmamasına karşın, Rusça ve Doğu Çerkesçesinde olan bu sesin harfinin /в/ alfabede yer almış olmasını doğru buluyoruz.
3-) Kendilerine özgü sesi olmayan (ъ, ь), işaretlerin, Çerkesçe yazımdaki işlevleri çok farklıdır. Rusçada, izledikleri ünsüzlerin sesini sertleştiren (ъ) ya da yumuşatan (ь), işaretlere, ayrıca “kesme işareti” işlevi de yüklenmiştir. Bu işaretlerin Çerkesçedeki görevleri ise, izledikleri ünsüzlerle birlikte kendine özgü sesi olan yeni harfler oluşturmaktır. Dolayısı ile Rusçadaki gibi “sertleştirme”, “yumuşatma” işareti demek de yanlıştır. Çerkesçede yeni ve standart da olmayan sesler oluşturmak dışında işlevleri olmayan bu işaretlerin, zorunlu olmamakla birlikte, Rusça alfabenin temel karakterleri olduğu için alfabede ayrıca yer almalı ve bu işaretlere “ses oluşturan yardımcı işaretler” denmelidi.
Bu yardımcı işaretler yardımı ile oluşturulmuş yeni sesler veren çift karakterle oluşturulmuş /гъ/, /жъ/, /жь/, /къ/, /лъ/, /хъ/, /хь/, /чъ/, /шъ/ harfleri, alfabede mutlaka yer almalıdır.
4-) / г / harfi günümüz alfabesinde iki ses vermektedir:
a-) /o/ ve /y-[u]/ harflerinin önünde Rusçanın [г], Türkçenin [g] sesini verir.
b-) Diğer ünlülerin önünde Rusçada bulunmayan Türkçenin yumuşak [ğ] sesini verir. Biz alfabeye, yumuşak [ğ] karşılığı olarak, okuma-yazmayı çok kolaylaştıracağı düşüncesi ile [ґ] karakterini eklemeyi uygun bulduk.
5-) Kendi özgün sesi olan iki ya da daha fazla harf ile verilmiş sesler harf olarak alfabelere alınmazken /дж/, /дз/ çift karakterlerinin harf sayılması ve alfabeye eklenmesini yanlış bulduğumuzdan bu iki sesi taslak alfabemize almadık.
Bilgi Demeti: Dil Bilim, iki ya da daha fazla harfle (sesi olan karakter) verilen sesleri ayrı bir harf saymıyor alfabeye de almıyor. Örneğin Rusçada da Çerkesçede de [s] sesi veren /с/ karakteri, Fransızcada da aynı [s] sesini vermektedir. Ancak aynı karakterin, [o, u] ünlüleri ya da herhangi bir ünsüz önünde bulunduğunda Fransızcada verdiği ses, Türkçenin [k] sesidir. Almancada [s] sesi veren /s/ harfi, /t/ harfinin önünde olduğunda [ş] sesi verir. Stop [ştop]. İngilizce de /ch/ Türkçedeki [ç] sesini verir. Ancak bu sesleri veren çift karakterleri /cо/; /cu/; /st/; /ch/, Fransızca da Almanca da İngilizce de alfabelerine koymamışlardır. Rusça’nın alfabesinde de [j] sesi veren /сж/, /зж/, /жж/ çift karakterleri ve benzerlerini göremiyoruz.
6-) Adığe yazınında sadece Rusçadan alıntı sözcüklerde bulunsa da / ё / harfini, alfabede yer verilmiş olmasını doğru bulduğumuz için biz de taslağımıza aldık.
7-) “Çubukçuk izlediği ünsüzlerin seslerini pekiştirir” kuralı ile tanımlanabilecek 8 ses veren 7 karakter çiftinin (кI (2), лI, пI, тI, цI, чI, шI.) alfabede bulunmasını doğru bulmadığımız için taslak alfabemize almadık. Çubukçuğun (I) ünsüz sesleri pekiştirme görevini de taslağımızda, harfin üzerine konacak apostrofa (‘) yükledik. кI, çift karakteri adığabze yazında pekiştirilmiş iki ses vermektedir:
a-) кI, çift karakteri, /o-[o]/, /y-[u]/ harflerinin önünde ve sözcük içinde ise /ш/ ve /с/ harflerinden sonra [ќ – ḱ] sesini vermektedir.
b-) кI, çift karakteri diğer ünlülerin önünde [ч́ – ḉ] sesini vermektedir.
😎 [+yы – +uı] ve [+yэ – +ue] diftonglarından türeyen dudaksı ünsüzler asla birer harf değildir. Günümüz alfabesinde 14 (гу, гъу, дзу, жъу, ку, къу, кIу, пIу, тIу, хъу, цу, шъу, шIу, Iу.) dudaksı ünsüz bulunmaktadır. Ancak biz Doğu Çerkesçe yazınında bulunmadığı ve bulunmayışı hiçbir aksamaya neden olmadığı için [пIу, тIу]seslerinin Batı Çerkesçesi dudaksı ünsüzlerinden çıkarılmasını, başlangıçta Batı Çerkesçesinde de dudaksı ünsüz sayılan, sonradan düşülen, ancak doğu Çerkesçesinde yer alan [+xy] dudaksı ünsüzünün de eklenmesini uygun buluyor ve Batı
Çerkesçesinin dudaksı ünsüzleri 13’tür diyruz: [-гу], [-гъу], [-дзу], [-жъу], [-ку],
[-къу], [-кIу], [-xy], [-хъу], [-цу], [-шъу-], [-шIу], [-Iу]. 5
9-) Bulunduğu yere göre hem ünlü hem de ünsüz ses veren /y/ harfine, ayrıca “dudaksı ünsüzleri” oluşturma görevinin de yüklenmiş olması, ister ünlü ister ünsüz olsun /y/ harfini izleyen [ы – ı] sesinin yazılmaması, ister ünlü ister ünsüz olsun /y/ harfini izleyen ünlü [э – e] ise eğer bu iki harfin /yэ -ue/ sadece o ile yazılması Çerkesçe fonetiğin en karmaşık en zor anlaşılır bölümüdür. Birçok dilbilim uzmanınnı altını çizdiği bu hata 1999 yılında dilbilim uzmanlarınca kabul edilen ortak alfabe taslağı ile de giderilmektedir.
Bize göre;
a-) /y/ harfi Rusçadaki gibi ünlü olmalıdır.
b-) /y/ harfinin ünsüz sesi için alfabeye ayrı bir karakter, örneğin trankripsiyondaki karakteri (ў) eklenmelidir.
c-) /y/ ünlüsü ile /ў/ ünsüzünden sonra duyulan, ve daha önce kullanılan birçok alfabede yazılan [ы– ı] sesi mutlaka yazılmalıdır.
d-) /yэ/ harflerinin tek /o/ ile gösterilmesinden vazgeçilmeli Doğu
Çerkesçeçe yazımında olduğu gibi her durumda /yэ/ değil /o/ nun verdiği sesler
[+yэ] ya da [ўэ] yazılmalıdır.
e-) İlk sesleri [+y – +u] ünlüsü olan [+yэ – +ue] ve [+yы – +uı] diftonglarından türediği göz önüne alınarak, asla birer harf olmayan dudaksı ünsüz sesler, şimdi olduğu gibi /y -u/ ile oluşturulmalıdır. Bunlar yapıldığında “/y -u/’ sözcüğün son harfi ise ya da izleyen ses ünsüz ise izlediği ünsüz ile birlikte dudaksı ünsüz seslerini, kendisini izleyen [ы– ı] ünlüsü ise [+yы – +uı] diftongunu, izleyen ünlü [+э – +e] ise eğer [+yэ – +ue] diftongunu oluşturur kuralı konunun anlaşılması için yeterli olacaktır.
10-) Rusçada hiç sözcük başında bulunmayan /ы/ ünlüsü Çerkesçe de /ы/ harfinin bir ünsüzden sonra verdiği, hafif genizden gelen [+ы] basit ünlüsünü verir. Transkripsiyonda bu sesi sözcük başında iken üstünde küçük bir çizgi ile /ы̅/ gösteriyoruz. Ancak çok eski dillerde bulunan böylesi sesler süreç İçerisinde kaybolmaktadır. Örneğin Doğu Çerkes dilinde bu ses kaybolmuş [йы] iki sesi onun yerini almıştır. Diasporada da seste bu dönüşüm olmuştur. Sesi çıkartmanın zorluğu yanında, iyelik sıfatı vücudun bir parçasını gösterirken de kullanılmaktadır
ышъх [ы̅ шъхь – ı şh] ̅ – kafası. Ancak gösterdiği şey vucudun parçası değilse иджан [йыджан – yıcan] gömleği-elbisesi denmektedir ki bu da öğrenimi olabildiğince zorlaştırmaktadır.
Dolayısı ile önerimiz sözcük başındaki bu sesin yerine Doğu Çerkesçesinde olduğu gibi /йы – yı/ ikilisini yazmayı uygun bulduk.6 Sonuç:
Batı Çerkesçesi yazı dilinin harfleri ve sesleri oluştururken kullanılan karakter sayısı: 37
â, а, б, в, г, ґ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, л, м, н, о, п, р, с, т,
у, ў, ф, х, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я, I.
Batı Çerkesçesi yazı dilinin harflerinin sayısı: 46
â, а, б, в, г, ґ, гъ, д, е, ё, ж, жъ, жь, з, и, й, к, къ, л,
лъ, м, н, о, п, р, с, т, у, ў, ф, х, хъ, хь, ц, ч, чъ, ш, шъ,
щ, ъ, ы, ь, э, ю, я, I.
Seslerinin sayısı da 67 dir:
Ünlüler: 12
Basit ünlüler: 7
Çift ünlüler: 5
Ünsüzler: 55
Tek karakter ünsüzleri: 23
Çift karakter ünsüzleri: 17
Çift harf (sesi olan karakter) ünsüzleri: 2
Dudaksı ünsüzler: 13
Örnekler
ЎЭМ ЙЫЗЫТЕТ
Зы мафэм ў эщхы зы мафэм ў эсы. Непэ мафэр мафэ дах, нэфын, фабэ.
Нанэрэ татэрэ чылэм щэпсэўы.Непэ нани, тати, хатэм дэтых. Хатэм мые бэ дэдэ дэт. Мыехэр йыных, дахэх.10
Нанэ йычэтхэр
Нанэ йычэтхэр бэ дэд. Баджэр бзаджэ. Баджэм нанэ йычэтхэр ешхы. Нанэ âр йыдэна? Бзаджэм бэщыр дештэ, еўэ, ефы…
Нанэ йычэтщыпс
Нанэ йыанэ чэтщыпси лылэпси тет. Ридадэрэ Пэрытрэ машхэ. Ридадэ чэтщыпс ешхы. Пэрыт лылэпсым щэламэ дешхы.
Чэтыўыр мэпамэ щыс. Пэрыты чэтыўым чэтыл реты. Чэтыўым лыр ебзэйы, йыгуапэў ешхы.
Нанэ йыпсычэтхэр
Нанэ йыпсычэтхэри бэ дэд. Псычэтхэр псым щесых. Псым дахэў щесых. Псэфити, Пэрыти псычэтхэм âфэдэх. Псым хэсых, щесых, псыр зэраўытхы, щэджэгуых.
Гуынэфрэ Нэрысрэ
Гуынэфрэ Нэрысрэ чылэм дэсых, ящэнэрэ классым зэдисых, зэдеджэх. Ятэхэр зэшых. Непэ еджэн ў ыжым зэдэшхэщтых. Гуынэф йышхыщтыр чэтщыпсрэ мамырсэрэ. Нэрыс зыфаер лылэпсрэ щэламэрэ. Чэтщыпс, мамырсэ, лылэпс, щэлам, бэджын… Мыхэр пстэўритэтыех,тэтишхыных…
Чэтыў Нэепсый
Мэзэнэф непэ ў ынэм йысэп. Мэзэнэфрэ янэрэ бэдзэрым щыэх. Нэтайрэ Чанрэ Мэзэнэф йышых. Непэ ўынэм йысых. Чэтыўым дэджэгуых. Чэтыўым щэ езытыщтыр зэтырахы. Йыўыжым зэдаштэ. Непэ чэтыўым щэр Нэтае реты. Чэтыўым щэри тасыри ебзейы. Âў тичэтыў нэепсые фэд. Джыри мэпамэ, лы фай, бэдзэр матэм хэпамэ.
Нанэ мадэ
Нанэ мадэ.Нанэсае дэхэ дэдэ еды.Саер зыер Гуыщэф â âры. Гуыщэф ятфэнэрэ классым йыс. Непэ еджэрэп, нанэ гуэс. Йыэ йысае щефэ, гуыпшысэм хэтэў зефапэ. Нэрысинанэ гуэс. Егуыпшысэ, йычэзыўы ежэ.Нанэ âщи фэдэщт. Нанэ Нэрысы фидыщтыр цые.
Мазэр йыз
Мазэр йыз, чэщыр нэфын. Нэфынэр гуапэ. Чэщырнэфынэмэ гуыр мэгуыпсэфы. Разэ нэфынэм хэс. Неўыщрэ нысащэми нанэ йыдырэ
саеми егуыпшысэ. Джэгуым бэ хэтыр. Пщынэр мэбзэрабзэ, ўэрэдыми зеаты.
Пэрыты йыш
Пэрыти Разэ фэдэў мазэм йынэфынэ хэс, Âри, неўыщрэ нысащэм, йышы зэрэшэсыщтым егуыпшысэ щыс…bМары джэгуым хэт. Шыўхэм сэлам зэрахы, Шыўхэмяшыхэр мэщыщы, âхэми сэлам зэрахы.
Хэхэсым йыгуыпшыс
Бзэм, ўысэм, ўэрэдым, пщынэм. хэкуымрэ, хэхэсымрэ зэрапхы, зэфащэ. Нырэ тырэ зимыэр йыбэ. Хэкуыр ны. Йыхэкуы
йымыс хэхэсри йыбэ. Насып зиэр, йыхэкуы щыпсэўырэ хэкуырысхэр âры. Âхэр âры хэхэсхэм я Âдыйыфыр.