ADİGE DİLİ KONUSUNDA ÇALIŞMAK GEREKİYOR

MAMIRIKO Nuriyet
Adige Mak, 13 Aralık 2024

Her ulusun anadili, kendi anası ve gözü gibidir. Anadili seni geliştirir, yüceltir ve kişilik kazandırır.
Zaman su gibi akıp gidiyor; bu nedenle yapılması gereken işler de ona bağlı olarak çoğalıyor ve acilleşiyor. Bunu başka türlü şöyle de ifade edebiliriz: Adige olarak yaşamımızı sürdürmek istiyorsak, bahane üretmeden, büyük küçük demeden konuya yoğunlaşmamız gerekiyor.

Çözmemiz gereken en önemli sorunumuz, Adige dili ve onu yaşatma sorunu. Bu konuda yapılan çalışmaları öğrenmek üzere Tembot Keraş adlı AC Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Dil Bölümü Başkanı ve dilbilimleri doktoru Ançoko Suret ile bir görüşme yaptık.

Suret, öğretmen okulunu ve Adige Devlet Üniversitesini uzaktan eğitim yoluyla bitirip Maykop N 35 çocuk yuvasında (4 yıl), ardından Maykop N 20 ortaokulunda, ilk sınıflarda ve daha sonra üst sınıflarda Adigece öğretmeni olarak 14 yıl çalıştı. Eğitim-öğretim ve analiz (zexefın) konularında başarılı oldu; sonra bilimsel çalışmalara yöneldi.

2006 yılında bilimsel araştırma enstitüsü dil bölümü kadrosuna alındı. Ançoko, öğretim konusunda edindiği bilgi ve deneyimi, Adigecenin öğrenilmesi konusunda bilimsel anlamda ele alma gereği duydu.
Yüksek lisansın ardından bilim adayı tezini “Adigecenin Benimseyemeyeceği Özellikler” (Адыгабзэм имыдэныгъэ шъуашэ инэшанэхэр) adlı çalışmasıyla 2009 yılında verdi. Aradan 10 yıl geçtikten sonra “Adige Folklorunun Dil Özellikleri” (Адыгэ фольклорым ибзэ нэшанэхэр) başlıklı doktora tezini tamamladı. Bilim kadını, 18 yıldan beri AC Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü’nde çalışıyor; 2019 yılından beri de dil bölümü başkanı.

Geniş eğitim-öğretim deneyiminden yararlanarak Adigeceyi ayakta tutma amaçlı ciddi çalışmalar içinde.

  • Suret, başında bulunduğunuz dil bölümü ne gibi çalışmalar yapıyor? 2024 yılında dil bilimine ne gibi katkılarda bulundunuz? Anlatır mısınız?
  • Dil bölümü, enstitünün en büyük bölümlerinden biriydi ve 8 kişilik kadrosu vardı; şimdi 5 kişi kaldık. Bunlar da Bırsır Batırbıy, Tev Nuriyet, Tığuj Goşsim, Atejıha Seyhat ve ben – Ançoko Suret.

Bırsır Batırbıy, uzun yıllardan beri Adige dilini çok yönlü inceleyen, bilgili ve çok şeyi başarmış biri. Bu yıl Batırbıy, “Günümüz Adige Dilbilgisini Abhazca ile Karşılaştırma” (Джырэ адыгабзэм играмматикэ абхъазыбзэм егъэпшагъэу) konusu üzerinde çalıştı. Ayrıca, “Rusça-Adigece, Kabartayca-Çerkesçe Sözlük” üzerinde de 4 yıldan beri birlikte çalışıyoruz. Çalışmanın ilk bölümü 2025 yılı içinde yayımlanacak.

Ançoko Suret, bir arkadaşıyla birlikte “Bugünkü Adigecenin Dil Kuralları” (Джырэ адыгабзэм ибзэ хабзэхэр) adlı bir kitap yayımladı. Kitap, öğrenciler ve Adigeceyi kendi kendine öğrenmek isteyenler için yararlı.
Kitapta, günümüz Adige edebiyat dilinin grameri kısa ve anlaşılır bir dille sunuldu. Dilin fonetik, leksik, morfoloji, işaretleme (тамыгъэгъэуцуныр) ve sentaksı özetlendi. Bu kitap, Adigece öğretmenleri ve Adigeceyi öğrenmek isteyenler için önemli bir kaynak.

Tev Nuriyet, daha önce yayımlanmış Rus-Adige sözlüklerde yer alan Rusça sözcükleri Adigeceleştirme ve kişi adları üzerinde çalışıyor.
Atejıha Seyhat ise Rusça ve Adigece sözcüklerin soneklerinin kuruluşları konusunda çalışmalar yapıyor.
Tığuj Goşsim (daha çok Y. Tharkuaho’nun deyimler sözlüğünü esas alarak), Adigece deyimler sözlüğünü genişletmeye ve geliştirmeye çalışıyor.

  • İkinci soru olarak Adigeceyi ayakta tutmak ve öğretmek için yaptığınız çalışmaları sormak istiyorum. Adige dili ve edebiyat dili konulu kitaplar var mı? Bu konuda sizler ne gibi katkılarda bulunuyorsunuz?
  • Anadilimizin ayakta tutulması ve korunması, bir Adige için başta gelen bir görevdir. Bizler, enstitünün bilim insanları olarak 2019 yılından beri bu konu üzerinde çalışıyoruz. Bu tür kitapların yayımı, AC Eğitim ve Bilim Bakanlığı ile Mesleki Eğitimi Geliştirme Enstitüsü’nün bir görevi.

Onlar gerekli gördüklerinde biz de üniversite öğretim üyeleri ile birlikte kitapların yayımı konusunda yardımcı oluyoruz. Bu ara, Adigeceyi ve Adige edebiyatını öğretme amaçlı 1-11. sınıflar için ders kitapları ve harf tabloları (alfabeler – ABC) yayımladık. Bu kitaplar federal listeye girmiş ve onaylanmış kitaplar.

Kitap, alfabedeki 66 harf ile çocuğu tanıştırıyor. Ses parçalarını içeren sıradan sözcükler, şiir ve resimlerle süslenmiş bir kitap. Şiirler ve atasözleri Adigece ve Rusça olarak kitaba kondu. Bu sayede öğrenci, ilk bilimsel bilgilere ve eğitim olanaklarına ulaşmış oluyor.

“Adigece Komik ABC” (Адыгэ мэкъэпчъ чэф) adlı kalın ve güzel kitaplar çocuk yuvalarına ve ilkokulların ilk sınıflarına gönderildi. Yazarı Ançoko Suret.
Kitaptaki her harfin kendi karekodu var; bu da internetle bağ kurmanı sağlıyor: Verilen tüm sözcükler ve harfler görülüyor, sesler dinleniyor ve seslere eşlik edilebiliyor. Bunları değişik ders oyunları izliyor; bu yöntemle kendi bilgi düzeyini öğrenebiliyorsun. Kitap ikinci kez basılacak.

Söyleşide bulunduğum bölüm başkanı Ançoko Suret, soracağım soruları biliyormuş gibi çok sayıda kitap ve yayını beraberinde getirmişti.

Adigece ders kitapları yayımlandı ve birkaç yıldan beri bu kitaplar okullarımızda okutuluyor. Her ders kitabı “Adigece” (Адыгабзэ) ortak adını taşıyor.
1 ve 2. sınıflar ders kitaplarının yazarı Apış Fatim. 3. sınıf kitabını bir arkadaşı ile K’esebej Nefset (КIэсэбэжъ Нэфсэт) yazdı, 4. sınıf ders kitabını Ançoko Suret ile Mamıy M. birlikte yazdılar.

Her bir sınıf için ayrı ayrı yazılmış “Adigece” ders kitapları yanında, öğretmenler için hazırlanmış yardımcı ders kitapları da var. Ayrıca yazı yazmak için defterler de veriliyor. Bütün bu kitap ve gereçler federal eğitim programı örneklerine uygun olarak I-IV sınıflarda okutulan “Adigece” (Адыгабзэ) ders kitapları adıyla yazıldılar.

Bu ders ve yardımcı ders kitapları ile defterler insanın gözünü kamaştırıyor, başını döndürüyor. Çocuklar bu güzel kitapları daha istekli okuyacaklar, sanırım. Bunlar ele alınmaya ve okunmaya değer kitaplar. En önemlisi de artık böyle kitaplarımız var.

Adigeceyi öğretme ve ayakta tutma amacına yönelik olarak geçtiğimiz yıl Adige Cumhuriyeti T. Keraş Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Dilbilimi Bölümü önemli çalışmalar yaptı. Bunları da yeri geldiğinde size anlatmaya çalışacağız.

  • Teşekkürler, Suret, her şeyi açıkça ve anlaşılır bir dille bize anlattığınız için.
  • Siz de sağ olun.