ADİGEY ÜZERİNE BİR BELGENİN ÖYKÜSÜ (Adige Otonom Ülkesi’nin Kuruluşunun 80. Yılı Nedeniyle)

Vunereko Mir
Çeviri:  İbrahim Cetao
Adigey Devlet Üniversitesi ve Tembot Ceras Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü’nün 2003 yılında ortaklaşa çıkardıkları “Psatle”(söz) isimli dergiden alınmıştır.

Her ulusun tarihinde dönüm noktası olan, ulusal sorunların çözümünde başlangıç sayılan tarihi olaylar vardır. Rusya Merkez Yürütme Komitesi’nin 22 Temmuz 1922 tarihli kararı da Adigeler için bu önemdedir. Kararda şöyle denmektedir:

I) Şu anda Çerkeslerin (Adigelerin) yaşamakta oldukları bölgede, Rus yerleşimlerini de kapsayacak şekilde, Kuban-Karadeniz Cumhuriyeti’nin Krasnodar ve Maykop illeri dışta kalmak üzere Çerkes (Adige) Otonom Ülkesi oluşturulması gereklidir. Bu bölge üç ilçeden (okrug) oluşur:

1) Psekups ilçesi: Krasnodar iline bağlı Pseytuku, Hastuku, Penehes, Afipsip, Eski ve yeni Bjihekuay, Kozet, Tohtomikuay, Sinciy, Laksikuay, Levustenhabl, Sihanceriyehabl, Halekuay, Pcihalikuay, Vocepsiy köyleri merkez Tohtomikuay olmak üzere.

2) Sirvan ilçesi: Krasnodar iline bağlı Sabanhabl, Büyük ve küçük Yedepsikuay, Kazanekuay, Cecehabl, Necereziy, Tevohabl, Kuncukohabl, Penejukuay, Nesukuay, Askalay, Gobokuay, Ademiy, Hatukuay, Cambeciy, Psikuyhabl, Kurgo-Ternovska, Ivanovsk, Nikolayevsk, Yelenovsk, Preabrajensk, Nevo-Sevastopolsk, Bele köyleri ile Maykop iline bağlı Bjeduguhabl, Cernogorkin, Nijne-Nazarov, Verhne-Nazarov, Bagamalov, Papavka, Kusev köyleri Ademiy merkez olmak üzere.

3) Fedz ilçesi: Maykop iline bağlı Ulap, Psijhabl, Hatugujukuay, Hakurnehabl, Mamhig, Yecerkuay, Cirakiy, Hacemziy, Koshabl, Lesepsin, Fedz ve Rus yerleşimleri Sturbino, Natirbiy, Dukmasov, Bezladne, Pyasternakov, Ignatev, Zvezdilin, Ruslanovska, Volna köyleri Hakurinehable merkez olmak üzere.

  1. II) Kararda üzerinde önemle durulan ikinci konu ise Çerkes (Adige) otonom Ülkesi Sovyet’i oluşuncaya kadar yönetim yetkisinin Dağlı (Çerkes) Bölgesi Yönetim Kurulu’nca kullanılacağı ve Sovyet toplantısının bir an önce yapılması yolundaydı.

Çerkes (Adige) Otonom Ülkesi sınırları belirlenirken karşılaşılacak sorunları çözmek üzere İçişleri Bakanlığı ile Ulusal İşler Bakanlığı personelinden bir komisyon oluşturulması yine kararda belirtiliyordu.

Çerkes (Adige) Otonom Bölgesi’ne dahil olan yerlerdeki yönetim yetkilerinin 15 Ağustos 1922 tarihine kadar yeni yönetime devredilmesi ve yönetim merkezinin Krasnodar olması da kararda üzerinde durulan hususlardandı.

Adigelerin devlet düzeni oluşturmalarına olanak sağlayan karar bundan ibaretti ve el yazısı ile bir sayfayı biraz aşan bir dokumandı ama bunun Adigeler için anlamı oldukça büyüktü. Nüfusunun büyük bölümü başka ülkelere dağılmış durumda, anavatanlarında da orada burada bölük pörçük olarak yaşamakta olan Adigeler bu kısacık kararla devlet düzenine sahip olacaklardı. Bu sayede, “işte bu bizim tarihi vatanımız, bu bizim gökyüzümüz, bunlar bize atalarımızdan miras kalan dağlarımız” diyebilecekleri bir toprak parçasına sahip oluyorlardı. Bu karar darmadağın edilen Adigeleri yok olmaktan kurtaracak ve tekrar gelişme umudunun doğmasına temel oluşturacaktı.

Doğrusu bu karar eski ulusal yaraları da yeniden depreştirmişti. Genç otonomiye bırakılan bölgeler tarihi toprakların çok küçük bir bölümüydü. Çerkes (Adige) Otonom Ülkesi’ne bırakılan topraklar sadece 45 köyün kapsadığı alandan ibaretti. Anapa yakınlarındaki Suvorova Çerkesk köyündeki Natuhoylar, kıyıboyundaki 12 Shapsugh köyü, Armavir çevresindeki Adige köyleri ve o zaman Battalpasinsk Adigeleri olarak adlandırılan Besleneyler Çerkes Otonom Ülkesi’nin sınırları dışında kalmışlardı. Bundan dolayı da hem tüm Adigeler hem de otonom ülke yöneticileri sıkıntı içinde kalmışlardı.

Bu kararın Rusya Merkez Yürütme Komitesi’nce bir günde alınmadığı, bir geçmişinin olduğu biliniyordu. Olayın üzücü yani, otonom ülke sınırları belirlenirken neyin esas alındığına dair bir belgenin gerek merkez ve gerekse bölge arşivlerinde bulunamamasıdır.

Vatanında kalabilen bir avuç Adige’nin tamamını yeni kurulan otonom ülke neden sınırları içerisine alamamış ve onları koruyup gözetecek yasal imkanlardan yoksun bırakılmıştı?

Bu sorunun bugüne kadar bilinen tek bir cevabı var. Adigelerin bir bölgede toplu olarak oturmadıkları ve aralarında çok miktarda Rus yerleşiminin mevcut oluşu. Ancak bu temelsiz bir bahane miydi yoksa karşı konulması imkansız sebepleri olan gerçek bir engel miydi?

Bu kararla Adigeler vatanlarının sahibi yapılsaydı, yeni kurulan otonomi Adigelerin tamamını kapsasaydı, dış ülkelere canlarını atmış olanlara da dönüş imkanı sağlansaydı ne kadar adil bir karar alınmış olurdu? Bugün artık “eyvah” demenin bir yararı olmadığını biliyoruz ama ulusumuzun çektiği acıları ve onun geleceğini düşündüğümüzde sorunların çözümünün daha kolay olduğu o yıllarda keşke bunları da başarabilseydik demeden geçemiyoruz.

Peki kararda bu sorunların çözümsüz bırakılmasının ve gözardı edilmesinin sebepleri neler olabilirdi?

Bölgesel ve ulusal sorunların çözümünden sorumlu liderler bunları düşünememişler miydi? Yoksa amaçlarını gerçekleştirecek imkanlardan yoksun muydular veya bu kararları alırken yararlandıkları danışmanların Adige olmaması nedeniyle mi böyle bir sonuç alınmıştı? Bu soruları cevaplayacak belge ve kişilerden yoksun durumdayız. Bilinen bir şey varsa kıyı boyu Shapsughların o dönemde Adigelerin birlikteliği için çalışmış olduklarıdır. Bunu belgeler kanıtlamaktadır. Ancak onlarda bu çalışmalara kendilerini otonom ülke sınırları dışında bırakan karar alındıktan sonra başlamışlardır.

Bu belgelerdeki bilgiler ve onların yorumlanması Shapsughların ulus ve ülke birliği çalışmalarını daha öncelerden başlatmış olduklarına dair ipuçları da vermektedir. Bununla ilgili kanıt göstermek gerekirse:

Shapsughlar, tüm Adigelerin tek bir yönetim içerisinde toplanma isteklerini ilk olarak 4 Eylül 1922 tarihinde yaptıkları  III. Shapsugh Kurultayı’nda dile getirmişlerdir. Bu politikanın oluştuğu I ve II. Shapsugh Kurultayları 27 Temmuz – 4 Eylül arasındaki bir aylık gibi kısa bir dönem içerisinde olmadığına göre Tüm Adigelerin bir otonomi içerisinde yer alması fikri kararın alındığı 27 Temmuz’dan çok önceleri oluşmuştur.

Shapsughların bu konuyu daha önceleri de gündeme getirmiş olduklarını şu belgedeki satırlar bize göstermektedir: “Bizi Çerkes (Adige) Otonom Ülkesi’ne dahil etmezlerse ayrı bir Shapsugh otonomisi isteriz”. Bu da göstermektedir ki anavatanlarında bölük pörçük olarak kalmış olan bir avuç Adige yeni kurulan Çerkes Otonom Ülkesi’ne giremeyeceklerini anladıklarında kendi başlarının çaresine bakma ve kendi yönetimlerini oluşturma yolunu seçmişlerdir.

O zamanlar Shapsugh ulusal sorunlarının çözümü için uğrasan lider ise Neguc Cambolet’di. Cambolet III. Shapsugh Kongresi’nin temsilcisi olarak Krasnodara gönderilmiş, Çerkes Otonom Ülkesi Parti Orgburosu’na Shapsughların isteklerini iletmiştir. Orgburo Shapsughların isteklerini ancak 5 Şubat 1923’te görüşebilmiştir. Shapsughlar o zamanlar Çerkes Otonom Ülkesi’ne dahil olmayı, bu olmadığı takdirde ise kendi otonom bölgelerini kurmayı istiyorlardı. Orgburo’nun verdiği karar ise ayrı bir Shapsugh otonomisi oluşturmak olmayıp, Çerkes Otonom Ülkesi’nin statü ve yapısında değişiklik yapılarak Shapsughların, Armavir Adigelerinin, Besleneylerin ve Natukuay köyünün kantonlar halinde katılacakları ve merkezi Tuapse olan Çerkes Otonom Ülkesi kurulması yolundaydı. Orgburo bu kararına Rusya Halk Komiserliği’ne ve Rusya Merkez Yürütme Komitesi’ne de bildirmişti. Ancak bu görüşe yeterli destek sağlanamadı ve Shapsughlara da ulusal ilçe statüsü verilmek suretiyle sorun çözümlenmiş kabul edildi.

Çerkes Otonom Ülkesi’nin sınırlarının belirlenmesi 1923 Mayıs’ında sona erdi. Shapsughlar da ulusal ilçeye razı edildiler.

Otonom ülkenin merkezinin neresi olacağı da çözümlenmeden bırakıldı. Daha sonraki yıllarda Adige Otonom Ülkesi’nin sınırları genişletildi. 1936 yılında Cec ve Maykopski ilçeleri de otonom bölge sınırları içerisine alındı ve yönetim merkezi Krasnodar’dan Maykop’a getirildi. 1962 yılında ise bazı dağlık bölgeler daha otonomi sınırları içerisine alındı.

80 yıl içerisinde otonom ülke ve daha sonra cumhuriyet tüm Adigelerin yaşamında, kültürel gelişiminde büyük öneme sahip övünülecek işler başardı. Bu arada uğradığımız kayıplarda az değildi ve bunların en önemlisi de 1945 yılından itibaren Shapsugh Ulusal ilçesinin lav edilmiş olmasıdır.

Bu zaman içerisinde ulusumuzun özlemini duyduğu bir çok şey gerçekleşmiştir. Cumhuriyetimiz vardır, Adige ulusal bayrağı devlet binalarında dalgalanmaktadır. Elimizdeki imkanları gereği gibi kullandığımız takdirde dış ülkelerdeki Adigelerin tekrar vatanlarına kavuşturulması, ulusal dilimizin, kültürümüzün ve bilimimizin geliştirilmesi mümkün olacaktır. Tüm bu imkanların temeli ve başlangıcı ise şüphesiz Adigelerin devlet düzenine kavuştukları 27 Temmuz 1922 tarihidir.