İbrahim Çetao

“14 Mart Çerkes Dili ve Yazısı Günü”nde yaşamlarını Çerkes dilinin gelişimine adamış dilbilimcilerimizi saygıyla anıyorum.

Dilbilimci ŞAVKO Asker de ömür boyu Çerkesçenin, günün tüm ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde geliştirilmesi için yorulmadan çalışmış bir bilim insanımızdı.

Filoloji Bilimleri Kandidatı Murad Goştlap’ın Adıge Mak gazetesinde onun hakkında yayınlanan makalesini aşağıda okuyabilirsiniz.

“KÖK SAĞLAM İSE AĞAÇ UZUN ÖMÜRLÜ OLUR!”

ŞAVKO Asker yaşamış olsaydı, bu gün (5 Mart) 90 yaşında olacaktı. Artık yaşamıyor olsa da bıraktığı güzel izler unutulmuyor. Eserleri, Çerkes dilbiliminin önemli bir parçası olarak varlığını koruyor.

ŞAVKO Asker, 5 Mart 1935’te Hatuğujukuay’da doğdu. Çocukluğu, 30’lu yılların fırtınalı dönemine rast geldi. Henüz üç yaşındayken babası Abubeçir, halk düşmanlığı ile suçlanarak tutuklandı. Bu durum, onun çocukluk yaşamını çok güçleştirdi. O günleri kendisi şöyle dile getiriyor: “Kreşten çıkarılmıştım, komsomol teşkilatına alınmamam için sorunlar çıkarılmıştı.  Enstitü’de okurken bir ihbara uğrar mıyım diye endişe duyuyordum. Bunlar çocukluk psikolojisini bozuyor, içinde bulunduğun gerginlik tavır ve hareketlerinde kalıcı etkiler yaratıyor.”

Çocukluk yılları zorluklar içinde geçmişse de 1956 yılında Adığe Öğretmen Enstitüsü Filoloji Fakültesi’nden mezun oldu. Aynı yıl Sosyalist Adıgey gazetesinde düzeltmen ve çevirmen olarak işe başlıyor.
1960-1963 yıllarında Moskova’da Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Dilbilimi Enstitüsü’nde yüksek lisans eğitimi aldı. 1963 yılından ölümüne kadar, asistan olarak işe başladığı Adıgey Devlet Üniversitesi’nde profesör olarak yaşamını tamamladı.

Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Dilbilimi Enstitüsü’nde, “Adıgece fiillerde çatı kategorisi” teziyle kandidat, “Adıgece sözlük biliminin temelleri” teziyle doktor oldu. 1969’da doçent, 1992’de profesör oldu. 1992-1997 yıllarında Adıgey Devlet Üniversitesi Adıge Kafedrası Başkanı olarak çalıştı. Kafkas çalışmaları, Çerkes dili tarihi ve günümüz Çerkesçesi üzerine dersler verdi. ŞAVKO Asker, yorulmak nedir bilmeden 50 yıl süreyle eğitim alanında çalıştı. Çerkes dilinin araştırılması ve öğrenilmesi ile ilgili 100’den fazla yazısı yayımlandı. Yazıları dilbiliminin birçok alanını; sözlük bilimini, deyimleri, terimleri, morfolojiyi, biçim bilimini, kelime yapımını, stilistiği, yazımı, çözülemeyen edebiyat sorunlarını kapsıyordu.

Çerkes sözlük biliminin esaslarını ortaya koyuyor ve dilbiliminin farklı sorunlarının çözümü konusunda etraflı çalışmalar yürütüyordu.

Çerkes sözlük biliminin oluşmasında ŞAVKO Asker’in önemli payı vardır. Onun “Çerkes sözlük biliminin temelleri”, “Çerkes sözlük bilimi ve deyimler”, “Çerkes edebiyat dilinin tarihi” adlı çalışmaları, Çerkes sözlük biliminin farklı sorunlarının çözümünde yol gösterici olmuştur.

ŞAVKO Asker’in farklı sözlüklerin yapımında büyük uzmanlığı vardır. 1994 yılında Davur Hazret ve Bırsır Batırbiy ile birlikte “Çerkes dili yazım kuralları sözlüğü” nü öğrenciler için çıkarmışlardır. Bu sözlükte günümüz Çerkes edebiyat dilinde var olan sözcükler yer almış; bununla birlikte sanatta ve farklı meslek dallarında kullanılan ancak günlük konuşma dilinde fazlaca yer tutmayan, yazım alanında tam olarak oturmamış sözcüklere de yer verilmiştir.

Sözlükte toplam 12.000 kelime yer almış, vurgulara da yer verilmiştir.

2002 yılında Rusça-Adıgece ve Adıgece-Rusça terimler sözlüklerini Meretıko Kasım ve Şhalaho Rima ile birlikte çıkarmıştır. Bu sözlüklerde 1256 Rus ve 1200 Adıge terimi yer almıştır.

1975 yılında redaktörlüğünü ŞAVKO Asker’in yaptığı 20.000 kelimelik Çerkesçe-Rusça sözlük yayınlanmıştır. Bu sözlük, Çerkes dilinin sözcük zenginliğini göstermekle birlikte, Çerkes dilbiliminin gelişimine uygun olarak sözcükler, deyimler, yazım ve gramatik kuralları bakımından da yapılan ilk ayrıntılı kapsamlı çalışma olarak kabul görmüştür.

Bu sözlükte sanat ve toplumsal-politik alanlarda, ders kitabı metodolojisi alanında kullanılan sözcüklerin yanı sıra, sözlü edebiyattan alınmış kelimeler, günümüz edebiyatında az kullanılan hayvan ve bitki isimleri de önemli ölçüde yer almıştır. Sözlük, her tür insanın yararlanabileceği şekilde düzenlenmiştir.

ŞAVKO Asker’in “Çerkes dilinin stilistiği” adlı kitabı, 1979 yılında Kobe B. ile birlikte yayımlanmıştır. Bu kitap, Çerkes dilindeki stilistik örneklerin nasıl kullanılacağı üzerine yazılmıştır.
1994 yılında yayımlanan “Çerkes edebiyatı tarihi” adlı kitabının amacı, öğretmenlerin edebiyatın teorisini iyi anlamalarını sağlamak ve onların çalışmalarının daha verimli olmasına katkıda bulunmaktır.

ŞAVKO Asker, 1997 yılında Meretıko Kasım ile birlikte dilbilimci Aşhamaf Davut’un doğumunun 100. yılı nedeniyle “Aşhamaf Davut’un çalışmalarından seçmeler” adlı kitabı çıkarmıştır.

ŞAVKO Asker 2002 yılında Kalaşav A. ile birlikte “Çerkes dilinde konuşmanın bir parçası olarak zarf” kitabını çıkarmıştır. Kitapta zarfların morfolojik ve sözdizimsel özellikleri ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır.

Bilim insanı ŞAVKO Asker’in son yıllarında birçok emeli vardı. Günümüz Çerkesçesinin gramatiğini kurmak için ciddi çalışmalarda bulunuyordu. Kelime bilgisi, fonetik, morfoloji, sözdizimi konularında öğretmen adaylarını yetiştirmek, onların edindikleri bu bilgileri eğitim alanında kullanmalarını sağlamak bu çalışmaları arasındadır. Emellerinin tümünü gerçekleştirmesi mümkün olmamıştır.

Birkaç yıl uğraştığı gramatik ile ilgili “Şimdiki Çerkesçe” adlı kitabını hazırlamış olsa da, yayınlandığını görememiştir.

“Şimdiki Çerkesçe” 2009 yılında Mıyekuape’de çıkmıştır.

Bu kitapta, günümüz Çerkesçesinin ana teorik sorunları, Çerkes edebiyat ve yazı dillerinin oluşturulması, kelimeleri anlama yöntemi ve diğer konularda ayrıntılı bilgi verilmiştir. Dil sorunları hakkında farklı dilbilimcilerin görüşlerine yer verildikten sonra, kendi görüşleri doğrultusunda sonuca ulaşılmıştır. Kitabın sonunda uygulama örnekleri, incelemeler, sorular ve tablolarda yer almaktadır.

ŞAVKO Asker’in, genç bilim insanlarının eğitimi ve uzmanlık çalışmaları yapanlara destek konusundaki çabaları hiç de az olmamıştır. En zor sorunlara da bir çözüm bulmak için uğraşmıştır. Birçok genç bilim insanı ona danışır ve ondan destek isterdi. Onlara bıkıp yorulmadan yardımcı olmayı kendine bir görev kabul eder, yardım talep edenleri hiçbir zaman eli boş geri çevirmezdi.

ŞAVKO Asker, yüksek öğrenimde ve sosyal-toplumsal alanlarda aktif roller üstlenen bir bilim insanıydı. Adıgey Devlet Üniversitesi’nde Adıge Filolojisi Bölüm Başkanlığı yapmıştı. Filoloji Bilimleri Kandidatı olmak isteyenlerin tezlerinin kabul edilip karara bağlandığı kurulun üyesiydi. A.C. Başkanlığı nezdindeki Adıge Dili Kurulunun üyesiydi.

Dilbilim çalışmalarının yanı sıra edebiyatla da ilgilenmiş, “Mezartaşındaki Mutluluk” adlı hikayesi Adıge Mak gazetesinde yayınlanmıştır.

ŞAVKO Asker’in dilbilim çalışmaları, sönmeyen bir yıldız gibi ulusal tarihimizde yerini almıştır.