ÇERKESÇENİN SES BİLİMİ 3 – Gerçek sizi özgür kılar! ⚜️ The truth will set you free!

Dr. MEŞFEŞ’Ü Necdet Hatam

Çerkesçe için bugüne kadar kullanılan kirill temelli alfabeler, günümüz alfabesi ve taslağımız.

Batı Çerkesçesi için 1927’ye kadar arap harflerinin temel alındığı alfabe kullanılmıştır. 1927 de latin temelli alfabeye geçilmiş, 1938 öğretim yılından itibaren de Kirill Rusça karakterlerin temel alındığı alfabe kullanılmaya başlamıştır.

1938 yılında kabul edilen Batı Çerkesçesi alfabesi, Rusça alfabenin 32 karakterine gırtlak ünsüzü çubukçuğun /I/ eklenmesi ile 33 karakter olmuştu. Bu alfabede Rusçada kullanımı zorunlu olmayan /ё/ karakteri yoktu.

Harf genelde, sesi olan karakter olarak kabul edilir. Bu durumda Türkçede “alfabe, sesleri gösteren harflerin, üzerinde anlaşılmış bir sıraya göre dizilmiş topluluğudur” tanımı yeterli olsa da sesi olmayan ancak işlevleri belli yardımcı karakterleri olan diller için tanım; “alfabe, sesleri gösteren harfler ile işlevleri olan 2 karakterlerin, üzerinde anlaşılmış bir sıraya göre dizilmiş topluluğudur” olmalıdır.

Ancak bu iki karakter topluluğuna, işlevi olan karakterlerin /ъ/, /ь/ yardımı ile oluşturulmuş çift karakterli harfleri (гъ, жъ, жь, къ, лъ, хъ, хь, чъ, шъ) içermedikleri için, Batı Çerkesçesinin “alfabesi” denmesi doğru değildir. Bu karakter topluluğuna 1990 yılında, dilin bütün sesleri birer harf gibi eklenmiş ve karakter sayısı 66 olmuştur. Ancak, alfabe oluştuma geleneğine aykırı olan bu karakter topluluğunu da alfabe saymak mümkün değildir,

а, б, в, г, гу, гъ, гъу, д, дж, дз, дзу, е, ё, ж, жъ, жъу, жь,
з, и, й, к, ку, къ, къу, кI, кIу, л, лъ, лI, м, н, о, п, пI, пIу,
р, с, т, тI, тIу, у, ф, х, хъ, хъу, хь, ц, цу, цI, ч, чъ, чI, ш,
шъ, шъу, шI, шIу, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я, I, Iу.

Bize göre ise Batı Çerkesçesinin 44 karakterden oluşmuş alfabesi ekteki gibi olmalıdır:

а, â, б, в, г, ґ, гъ, д, е, ё, ж, жъ, жь, з, и, й, к, къ, л, лъ,
м, н, о, п, р, с, т, у, ў, ф, х, хъ, хь, ц, ч, чъ, ш, шъ, щ, ъ,
ы, ь, э, I.

Alfabe taslağımızı oluştururken, Rusça ile benzer seslerin Rusçadaki aynı harf ile gösterilmesi ve Çerkesçede olup Rusçada olmayan sesler için özel karakter eklenmesidir, alfabe oluşturma geleneğine aykırı olanların da çıkartılması ilkesi benimsenmiştir.

1-) Rusçada, /a/; /и/; /о/; /у/; /э/ ünlü harfleri sözcük başında ve bir ünlüden sonra ilki gırtlak ünsüzü olmak üzere ikişer ses verirler: a [Ia]; и [Iи]; о [Iо]; у [Iу]; э [Iэ]. Çerkesçede ise, sözcük başındaki ve ünlüyü izleyen /a/ harfi, Rusça ve Türk- çede bir ünsüzü izleyen /a/ harfinin verdiği, bizim transkripsiyonda şapkalı /â/ ile gösterdiğimiz, hafif genizden gelen [+a] ünlü sesini vermektedir: ары [Iары] değil [âры] – evet; ау [Iау] değil [âў] – fakat; ахьыгъ [Iахьыгъ] değil [âхьыгъ] – götürüldü].

Aksine, Rusçanın kurallarına göre, [Ia] iki sesi ile başlayan sözcükler de sadece /a/ ile yazılabilecekken /Ia/ ile yazılmaktadır: Iанэ – masa, sofra; Iапч -cam; Iахьэ – pay; Iазэ – usta. Bu karşıtlık da karışıklığa neden olmakta, özellikle dil bilmeyenlerin /a/ harfini doğru seslendirmeleri zorlaşmaktadır. 3 Biz, okullarda okutulan ilk Çerkesçe alfabeyi 1853 yılında Tiflis’te yayımlayan, yaklaşımını daha doğru bulduğumuz Berseyque Wımar’ı (Берсейкъуэ Ўымар) izliyor, alfabeye /â/ harfini de ekliyor ve yukarıdaki sözcükleri şu şekilde yazıyoruz: âры – evet; âў -fakat]; âхьыгъ – götürüldü; анэ [Iанэ ] – masa, sofra; апч [Iапч] – cam; ахьэ [Iахьэ] – pay; азэ [Iазэ] – usta; аэропорт [IаIэропорт].

Bu yazımda /a/ harfi hiç düşünmeden Rusçadaki gibi [Ia] diye okunacak, /â/ harfinin de Rusçadakinden farklı bir sesi olduğunun ayırdında olunacak, birkaç kez duyulmakla da öğrenilecektir. Yani okuyup yazma karışıklık bir yana çok kolaylaşacaktır.

Bilgi Demeti: Berseyque Wımar’ı Çerkesçede olup Rusçada olmayan Çerkesçe sözcüklerin ilk [+а] basit ünlü sesini, önüne Fransızcanın “h müe” dedikleri ses vermeyen /h/ harfini koyarak göstermeiştir. Sesi olmayan /h/ harfi, ünsüz bir sesin görevini üstlenmekte, gırtlak ünsüzünü soğurmakta: kendi içinde kaybetmektedir. hары [âры], hау [âў], hахьыгъ [âхьыгъ].

2-) Batı Çerkesçesinde [в] sesi bulunmamasına karşın, Rusça ve Doğu Çerkesçesinde olan bu sesin harfinin /в/ alfabede yer almış olmasını doğru buluyoruz.

3-) Kendilerine özgü sesi olmayan (ъ, ь), işaretlerin, Çerkesçe yazımdaki işlevleri çok farklıdır. Rusçada, izledikleri ünsüzlerin sesini sertleştiren (ъ) ya da yumuşatan (ь), işaretlere, ayrıca “kesme işareti” işlevi de yüklenmiştir. Bu işaretlerin Çerkesçedeki görevleri ise, izledikleri ünsüzlerle birlikte kendine özgü sesi olan yeni harfler oluşturmaktır. Dolayısı ile Rusçadaki gibi “sertleştirme”, “yumuşatma” işareti demek de yanlıştır. Çerkesçede yeni ve standart da olmayan sesler oluşturmak dışında işlevleri olmayan bu işaretlerin, zorunlu olmamakla birlikte, Rusça alfabenin temel karakterleri olduğu için alfabede ayrıca yer almalı ve bu işaretlere “ses oluşturan yardımcı işaretler” denmelidi.

Bu yardımcı işaretler yardımı ile oluşturulmuş yeni sesler veren çift karakterle oluşturulmuş /гъ/, /жъ/, /жь/, /къ/, /лъ/, /хъ/, /хь/, /чъ/, /шъ/ harfleri, alfabede mutlaka yer almalıdır.

4-) / г / harfi günümüz alfabesinde iki ses vermektedir:

a-) /o/ ve /y-[u]/ harflerinin önünde Rusçanın [г], Türkçenin [g] sesini verir.

b-) Diğer ünlülerin önünde Rusçada bulunmayan Türkçenin yumuşak [ğ] sesini verir. Biz alfabeye, yumuşak [ğ] karşılığı olarak, okuma-yazmayı çok kolaylaştıracağı düşüncesi ile [ґ] karakterini eklemeyi uygun bulduk.

5-) Kendi özgün sesi olan iki ya da daha fazla harf ile verilmiş sesler harf olarak alfabelere alınmazken /дж/, /дз/ çift karakterlerinin harf sayılması ve alfabeye eklenmesini yanlış bulduğumuzdan bu iki sesi taslak alfabemize almadık.

Bilgi Demeti: Dil Bilim, iki ya da daha fazla harfle (sesi olan karakter) verilen sesleri ayrı bir harf saymıyor alfabeye de almıyor. Örneğin Rusçada da Çerkesçede de [s] sesi veren /с/ karakteri, Fransızcada da aynı [s] sesini vermektedir. Ancak aynı karakterin, [o, u] ünlüleri ya da herhangi bir ünsüz önünde bulunduğunda Fransızcada verdiği ses, Türkçenin [k] sesidir. Almancada [s] sesi veren /s/ harfi, /t/ harfinin önünde olduğunda [ş] sesi verir. Stop [ştop]. İngilizce de /ch/ Türkçedeki [ç] sesini verir. Ancak bu sesleri veren çift karakterleri /cо/; /cu/; /st/; /ch/, Fransızca da Almanca da İngilizce de alfabelerine koymamışlardır. Rusça’nın alfabesinde de [j] sesi veren /сж/, /зж/, /жж/ çift karakterleri ve benzerlerini göremiyoruz.

6-) Adığe yazınında sadece Rusçadan alıntı sözcüklerde bulunsa da / ё / harfini, alfabede yer verilmiş olmasını doğru bulduğumuz için biz de taslağımıza aldık.

7-) “Çubukçuk izlediği ünsüzlerin seslerini pekiştirir” kuralı ile tanımlanabilecek 8 ses veren 7 karakter çiftinin (кI (2), лI, пI, тI, цI, чI, шI.) alfabede bulunmasını doğru bulmadığımız için taslak alfabemize almadık. Çubukçuğun (I) ünsüz sesleri pekiştirme görevini de taslağımızda, harfin üzerine konacak apostrofa (‘) yükledik. кI, çift karakteri adığabze yazında pekiştirilmiş iki ses vermektedir:

a-) кI, çift karakteri, /o-[o]/, /y-[u]/ harflerinin önünde ve sözcük içinde ise /ш/ ve /с/ harflerinden sonra [ќ – ḱ] sesini vermektedir.

b-) кI, çift karakteri diğer ünlülerin önünde [ч́ – ḉ] sesini vermektedir.

😎 [+yы – +uı] ve [+yэ – +ue] diftonglarından türeyen dudaksı ünsüzler asla birer harf değildir. Günümüz alfabesinde 14 (гу, гъу, дзу, жъу, ку, къу, кIу, пIу, тIу, хъу, цу, шъу, шIу, Iу.) dudaksı ünsüz bulunmaktadır. Ancak biz Doğu Çerkesçe yazınında bulunmadığı ve bulunmayışı hiçbir aksamaya neden olmadığı için [пIу, тIу]seslerinin Batı Çerkesçesi dudaksı ünsüzlerinden çıkarılmasını, başlangıçta Batı Çerkesçesinde de dudaksı ünsüz sayılan, sonradan düşülen, ancak doğu Çerkesçesinde yer alan [+xy] dudaksı ünsüzünün de eklenmesini uygun buluyor ve Batı

Çerkesçesinin dudaksı ünsüzleri 13’tür diyruz: [-гу], [-гъу], [-дзу], [-жъу], [-ку],

[-къу], [-кIу], [-xy], [-хъу], [-цу], [-шъу-], [-шIу], [-Iу]. 5

9-) Bulunduğu yere göre hem ünlü hem de ünsüz ses veren /y/ harfine, ayrıca “dudaksı ünsüzleri” oluşturma görevinin de yüklenmiş olması, ister ünlü ister ünsüz olsun /y/ harfini izleyen [ы – ı] sesinin yazılmaması, ister ünlü ister ünsüz olsun /y/ harfini izleyen ünlü [э – e] ise eğer bu iki harfin /yэ -ue/ sadece o ile yazılması Çerkesçe fonetiğin en karmaşık en zor anlaşılır bölümüdür. Birçok dilbilim uzmanınnı altını çizdiği bu hata 1999 yılında dilbilim uzmanlarınca kabul edilen ortak alfabe taslağı ile de giderilmektedir.

Bize göre;

a-) /y/ harfi Rusçadaki gibi ünlü olmalıdır.

b-) /y/ harfinin ünsüz sesi için alfabeye ayrı bir karakter, örneğin trankripsiyondaki karakteri (ў) eklenmelidir.

c-) /y/ ünlüsü ile /ў/ ünsüzünden sonra duyulan, ve daha önce kullanılan birçok alfabede yazılan [ы– ı] sesi mutlaka yazılmalıdır.

d-) /yэ/ harflerinin tek /o/ ile gösterilmesinden vazgeçilmeli Doğu

Çerkesçeçe yazımında olduğu gibi her durumda /yэ/ değil /o/ nun verdiği sesler

[+yэ] ya da [ўэ] yazılmalıdır.

e-) İlk sesleri [+y – +u] ünlüsü olan [+yэ – +ue] ve [+yы – +uı] diftonglarından türediği göz önüne alınarak, asla birer harf olmayan dudaksı ünsüz sesler, şimdi olduğu gibi /y -u/ ile oluşturulmalıdır. Bunlar yapıldığında “/y -u/’ sözcüğün son harfi ise ya da izleyen ses ünsüz ise izlediği ünsüz ile birlikte dudaksı ünsüz seslerini, kendisini izleyen [ы– ı] ünlüsü ise [+yы – +uı] diftongunu, izleyen ünlü [+э – +e] ise eğer [+yэ – +ue] diftongunu oluşturur kuralı konunun anlaşılması için yeterli olacaktır.

10-) Rusçada hiç sözcük başında bulunmayan /ы/ ünlüsü Çerkesçe de /ы/ harfinin bir ünsüzden sonra verdiği, hafif genizden gelen [+ы] basit ünlüsünü verir. Transkripsiyonda bu sesi sözcük başında iken üstünde küçük bir çizgi ile /ы̅/ gösteriyoruz. Ancak çok eski dillerde bulunan böylesi sesler süreç İçerisinde kaybolmaktadır. Örneğin Doğu Çerkes dilinde bu ses kaybolmuş [йы] iki sesi onun yerini almıştır. Diasporada da seste bu dönüşüm olmuştur. Sesi çıkartmanın zorluğu yanında, iyelik sıfatı vücudun bir parçasını gösterirken de kullanılmaktadır

ышъх [ы̅ шъхь – ı şh] ̅ – kafası. Ancak gösterdiği şey vucudun parçası değilse иджан [йыджан – yıcan] gömleği-elbisesi denmektedir ki bu da öğrenimi olabildiğince zorlaştırmaktadır.

Dolayısı ile önerimiz sözcük başındaki bu sesin yerine Doğu Çerkesçesinde olduğu gibi /йы – yı/ ikilisini yazmayı uygun bulduk.6 Sonuç:

Batı Çerkesçesi yazı dilinin harfleri ve sesleri oluştururken kullanılan karakter sayısı: 37

â, а, б, в, г, ґ, д, е, ё, ж, з, и, й, к, л, м, н, о, п, р, с, т,

у, ў, ф, х, ц, ч, ш, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я, I.

Batı Çerkesçesi yazı dilinin harflerinin sayısı: 46

â, а, б, в, г, ґ, гъ, д, е, ё, ж, жъ, жь, з, и, й, к, къ, л,

лъ, м, н, о, п, р, с, т, у, ў, ф, х, хъ, хь, ц, ч, чъ, ш, шъ,

щ, ъ, ы, ь, э, ю, я, I.

Seslerinin sayısı da 67 dir:

Ünlüler: 12

Basit ünlüler: 7

Çift ünlüler: 5

Ünsüzler: 55

Tek karakter ünsüzleri: 23

Çift karakter ünsüzleri: 17

Çift harf (sesi olan karakter) ünsüzleri: 2

Dudaksı ünsüzler: 13

Örnekler

ЎЭМ ЙЫЗЫТЕТ

Зы мафэм ў эщхы зы мафэм ў эсы. Непэ мафэр мафэ дах, нэфын, фабэ.
Нанэрэ татэрэ чылэм щэпсэўы.Непэ нани, тати, хатэм дэтых. Хатэм мые бэ дэдэ дэт. Мыехэр йыных, дахэх.10

Нанэ йычэтхэр

Нанэ йычэтхэр бэ дэд. Баджэр бзаджэ. Баджэм нанэ йычэтхэр ешхы. Нанэ âр йыдэна? Бзаджэм бэщыр дештэ, еўэ, ефы…

Нанэ йычэтщыпс

Нанэ йыанэ чэтщыпси лылэпси тет. Ридадэрэ Пэрытрэ машхэ. Ридадэ чэтщыпс ешхы. Пэрыт лылэпсым щэламэ дешхы.
Чэтыўыр мэпамэ щыс. Пэрыты чэтыўым чэтыл реты. Чэтыўым лыр ебзэйы, йыгуапэў ешхы.

Нанэ йыпсычэтхэр

Нанэ йыпсычэтхэри бэ дэд. Псычэтхэр псым щесых. Псым дахэў щесых. Псэфити, Пэрыти псычэтхэм âфэдэх. Псым хэсых, щесых, псыр зэраўытхы, щэджэгуых.

Гуынэфрэ Нэрысрэ

Гуынэфрэ Нэрысрэ чылэм дэсых, ящэнэрэ классым зэдисых, зэдеджэх. Ятэхэр зэшых. Непэ еджэн ў ыжым зэдэшхэщтых. Гуынэф йышхыщтыр чэтщыпсрэ мамырсэрэ. Нэрыс зыфаер лылэпсрэ щэламэрэ. Чэтщыпс, мамырсэ, лылэпс, щэлам, бэджын… Мыхэр пстэўритэтыех,тэтишхыных…

Чэтыў Нэепсый

Мэзэнэф непэ ў ынэм йысэп. Мэзэнэфрэ янэрэ бэдзэрым щыэх. Нэтайрэ Чанрэ Мэзэнэф йышых. Непэ ўынэм йысых. Чэтыўым дэджэгуых. Чэтыўым щэ езытыщтыр зэтырахы. Йыўыжым зэдаштэ. Непэ чэтыўым щэр Нэтае реты. Чэтыўым щэри тасыри ебзейы. Âў тичэтыў нэепсые фэд. Джыри мэпамэ, лы фай, бэдзэр матэм хэпамэ.

Нанэ мадэ

Нанэ мадэ.Нанэсае дэхэ дэдэ еды.Саер зыер Гуыщэф â âры. Гуыщэф ятфэнэрэ классым йыс. Непэ еджэрэп, нанэ гуэс. Йыэ йысае щефэ, гуыпшысэм хэтэў зефапэ. Нэрысинанэ гуэс. Егуыпшысэ, йычэзыўы ежэ.Нанэ âщи фэдэщт. Нанэ Нэрысы фидыщтыр цые.

Мазэр йыз

Мазэр йыз, чэщыр нэфын. Нэфынэр гуапэ. Чэщырнэфынэмэ гуыр мэгуыпсэфы. Разэ нэфынэм хэс. Неўыщрэ нысащэми нанэ йыдырэ

саеми егуыпшысэ. Джэгуым бэ хэтыр. Пщынэр мэбзэрабзэ, ўэрэдыми зеаты.

Пэрыты йыш

Пэрыти Разэ фэдэў мазэм йынэфынэ хэс, Âри, неўыщрэ нысащэм, йышы зэрэшэсыщтым егуыпшысэ щыс…bМары джэгуым хэт. Шыўхэм сэлам зэрахы, Шыўхэмяшыхэр мэщыщы, âхэми сэлам зэрахы.