ESKİ ADİGE GELENEKLERİ

YEMUZ Nevzat Tarakçı

Xabze; Çerkeslerin töreleri, hayat yasaları, gelenek ve görenekleridir.

Xabze, yazılı bir dayanağı olmayan fakat kesin yaptırımları olan kurallardır.

Adıgelik; insan yaşamına, hayat biçimine yönelik Adıge töresinin koyduğu tüm kuralları kapsar.

Adıgelik; insanî özelliklerimizi, saygı, sevgiyi, doğruluk, adalet, cömertlik cesaret gibi insana dair tüm erdemleri kapsar.

Адыгэ хабзэ (ADIGE TÖRESİ) Adıge toplumunun yaşayış biçimini, birbirilerine karşı ve cemiyete karşı ilişkilerini yükümlülüklerini düzenleyen kurallar toplamıdır. Düğün, cenaze ve benzer toplantıların da ana kuralları xabzeye göre tayin olunur.

Батырыбжьэ (BATIRIBJ’E) Cemiyet ilişkilerine yönelik bir gelenektir. Örneğin bir kimse bir grubu çalıştırır, ot biçtirir, odun kestirir veya benzer bir başka iş yaptırırsa grubun içerisinden en mahir ve çalışkan kişiye veya o grubun önce gelen bir bireyine x”uex”u (teşekkür) edilerek bir bardak (veya kepçe) maksıme ikram edilir. Buna batırıbj’e adı verilir. Daha sonraları sadece bu koşullara bağlı olmaksızın önemli bir iş başaran, bir kahramanlık gösteren veya cemiyetin sevgisini ve takdirini kazanan kişilere verilen bu tür ikrama da batırıbj’e adı denilmeye başladı.

Башхуaпэ (BAŞHUAPE) Gelin alma geleneğinin bir parçasıdır. Yeni gelin bir süre sonra ailesini ziyarete geri götürüldüğünde kaynı ve görümcesi gelini görmeğe giderlerdi. Ziyarete giden kişiler gittikleri yerdeki çocuklara verilmek üzere ayna, tarak, çorap, sabun ve benzer küçük hediyeleri bir sopaya takarak hazırlarlardı. Bu geleneğin adı Başhuape’dir.

Бэракъбла (BERAKBLA) Düğün geleneklerindendir. Nikâh kıymaya gelen kafile ayrılırken bayrağa deri şapka, deri gömlek, tülbent, tarak, ayna vb küçük hediyeler iliştirilerek giden gruba verilirdi, bu bayrak hediyelerle süslenmiş olarak aslında evlenecek oğlanın halası tarafından getirilirdi kız evine. Nikâhtan dönen kafile bu bayrağı salimen döndükleri eve ulaştırmaya çalışırken kafileye rastlayanlar ise bayrağı ele geçirmeye çalışırlar, kafiledekiler böyle oyunlar ve eğlencelerle güle oynaya gidip dönerlerdi. Bu gelenek 1950-1960 yıllarına kadar devam etti, günümüzde çok seyrek olarak görmektedir.

Гуф1апщ1э 1энэ (GUF’AP’Ş’E IANE) Müjdeli bir haber, sevindirici bir bilgi getiren kişi eğer belirli bir yaşın üzerinde ise ona (guf’ap’ş’e) müjdeli haber için ödül olarak para veya benzer bir hediye verilmezdi. Bu kişi belirli bir yaşın üzerinde ise ona bir koyun (veya kişinin gücüne ve haberin önemine göre tavuk, kaz, hindi benzeri) kesilir güzel bir sofra donatılarak misafir edilirdi.

Гъэф1эж (ĞEF’EJ) Evlilikle ilgili bir gelenektir. Eski dönemlerde bir kız ile ailesinin izni olmadan kaçırılarak evlenilmişse aileler arasında husumet ve düşmanlık doğmaması için yaşlılar bir araya toplanarak iki tarafı barıştırmak için arabulucu olurlardı. Böyle zamanlarda damat belirlenen başlığın dışında olmak üzere gelinin anne babasına bir at veya bunun karşılığı para veya kıymetli hediye verirdi. Гъэф1эж (ĞEF’EJ) bu hediyenin adıdır.

Щыгъынгуэшыж (ŞIĞINGUEŞIJ) Cenaze ve yas ile ilgili gelenektir. Bir kişinin ölümünden 1 yıl sonra onun elbiseleri ve silahları dağıtılırdı. O gün at yarışı yapılır ve kazanan kişiye giysilerin silah ve gereçlerin iyileri verilmek üzere ölen kişinin eşyaları dağıtılırdı. Bu gelenek günümüzde de devam etmekle birlikte uygulama biçimi değişmiştir. Günümüzde bu tür eşyalar fakir ve ekonomik yönden yetersiz olanlara veya din işleri ile uğraşanlara verilmektedir.

Фэц1ынэгъэт1ылъ (Fetsıneğet’ıl”h) Adıge düğün geleneğindendir. Yeni gelin eve girerken kapı ağzına serilen yaş deri üzerine ilk adımı atarak durur daha sonra evin içerisinde alınırdı. İnanışa göre bu şekilde karşılanan gelinin yeni evindeki yaşamı o deri gibi yumuşacık olur, mutlu ve huzurlu bir yaşam sürerdi. Gelenek günümüzde de uygulanmaktadır.

Тешанк1эгъэк1эрахъуэ (TEŞANK’EĞEK’ERAH”UE) Gelini arabaya bindirip ayrılırken gelini götürenler gelin arabasını sağa doğru yürüterek evin önünde üç tur attırmak için çalışırlardı. Kız tarafından olanlar ise arabayı sol tarafa doğru sürmek için uğraşır diğer tarafın karşısına geçerlerdi. Burada inanışa göre gelin arabası sağa doğru yönelirse yeni evde erkeğin sözünün, tersi olursa kadının sözünün geçeceğine işaret sayılırdı. Tamamen güce dayanan bir mücadele, bir oyun olan bu gelenek zaman zaman kavga ve tatsızlıkla son bulurdu.

Пехьэжьэ (PEHIEJ’E) Düğün geleneklerindendir. Düğün kafilesi dönerken düğünün sahibi aile düğüncüler için yiyecek ve içecekler hazırlatarak köye yaklaşmakta olan kafileyi karşılatır ve köyün girişinde yenilir, içilir daha sonra köye girilirdi. Bu şekilde düğün kafilesini karşılamak üzere gönderilen yiyecek ve içeceğin adı Пехьэжьэ (PEHIEJ’E) idi. Gelenek artık uygulanmamaktadır.

Нысащ1эзэгуэгъэп (NISAŞ’EZEGUEĞEP) Eskiden Adıgeler geline bir yıl süre ile dışarı işi yaptırmazlarmış. Bu sürenin sonunda geline önce su getirme işi verilirmiş. Gelin, suya giderken yanına tarak, ayna, tülbent, toka vb. küçük hediyeler alır bunları yolda karşılaştığı insanlara hediye edermiş. Bu, insanların yeni gelinle ilk karşılaşmalarında “Boş kova ile karşıladı.” denilmemesi için yapılırmış. Yeni gelinle su getirirken karşılaşan kimselerin suyu döküp gelini yeniden suya gönderme hakları varmış gelenek gereği. Bu şekilde gelinin sabrı sınanır, suyu getirinceye kadar gelinin defalarca geri döndürüldüğü olurmuş.

Хасэ мывэ (XASE MIVE [NIVE]) Söylencelerde bahsedildiğine göre bir zamanlar psıj nehrinin doğduğu yerde bir ev varmış ve Adıgeler toplantılarını bu evde yaparlarmış. Bu evin yanında, üzerinde at ayağı ve köpek ayağı işaretleri olan bir büyük taş varmış. Toplantı taşı olarak adlandırılan bu taşın bir bölümündeki delik, insanların doğru söyleyip söylemediklerini anlamak için kullanılırmış. İnanışa göre insan ne kadar şişman olursa olsun eğer doğru söylüyorsa bu taşın deliğinden geçermiş, eğer yalan söylüyorsa insan zayıf olsa bile geçemez o delikte sıkışır kalırmış. İşte bu taşın adı Хасэ мывэ (XASE MIVE [NIVE]) toplantı taşı olarak söylencelerimizde yer alır.

Kaynak: (Adıge Psalhe gazetesinin değişik sayılarından derleyen: Sokhur Zaline, Çeviri: Ergun YILDIZ)