Nesrin Yılmaz

I. XXI. Yüzyıl Başlarında Küreselleşme ve Entegrasyon

Evrensel tarih süreci kendisini insanlığın, sosyal teşkilatlanmanın (sosyal, bölgesel ve küresel) ve kamusal hayatın çeşitli alanlarında (ekonomik, politik, kültürel vb) devamlı olarak entegrasyon eğiliminde göstermektedir. Son olarak entegrasyon eğilimi tüm sosyal-tarihi birliklerin (etnik, dini, sınıf vb.) biçimlenmesinin esasını oluşturmaktadır. (3) Belirli bir anlamda evren tarihi, ulusal, ulus­lararası ve devletlerarası birlikler dahil olmak üzere çeşitli entegre bir­liklerin yaranma, gelişme ve parçalanma tarihidir. (4) Bu açıdan ente­grasyon süreçleri ölçeğinin sürekli olarak genişlemesi, yani sınırları bakımından büyük birliklerin- yerel, bölgesel ve nihayet küresel (evrensel) yönde gelişmesi evrensel tarihin karakteristik özelliklerindendir. Başka bir ifadeyle, entegrasyonun gerçekten en yüksek düzeyi olarak değerlendirilen ‘küresel toplum’, yeryüzündeki tarihi entegrasyon süreçlerinin son durağı ve mantıki sonucudur.

Tarihin tüm aşamalarında, entegre birliklerin oluşumu sürecinde etnik, dini, siyasi-ideoloji ve sosyal-ekonomik faktörler dahil, çeşitli faktörler etkili olmuştur. Tarihin her bir aşamasında bu faktörlerin etkisi değişik oranlarda olmakla beraber, bazen bu ve ya diğer faktörün ağırlık kazandığı ve dolayısıyla entegrasyon süreçlerinin temel ilkelerini belirleyen dönemler de ortaya çıkmıştır.

Eski çağlardan XX. yüzyılın ortalarına kadar olan dönemde dünyada yaşanan entegrasyon süreçlerine, genellikle etnik, dini ve siyasi-ideolojik ilkeler hakim olmuştur. Bunlardan sonuncusu olan siyasi-ideolojik ilke daha etkin ve dinamikti, nitekim onun evrensel değerler sisteminin oluşumunu engelleyen kalıplaşmış etnik ve dini ayrıcalıklarla doğrudan bir bağlantısı bulunmamaktadır. Fakat siyasi-ideolojik ilkenin varlığı da küresel entegrasyon için yetersiz kaldı. Komünist ideoloji bayrağı altında insanlığı birleştirme, aslında ise, dünyanın sürekli mücadele içerisinde olmuş kapitalist ve sosyalist cephelerine parçalanması ile sonuçlanmış teşebbüs buna bir örnek olarak gösterilebilir. XX. yüzyıl başlarında entegrasyon politikasının temeline yerleştirilmiş olan siyasi-ideolojik ilke önemli amaçlara ulaşamamakla kalmamış, on yıllarca küresel entegrasyona engel olmuş ve bunun sonucunda dünyada sosyalist düzenin dağılmasına yol açmıştır. (5)

Evrensel tarih tecrübesi, adı geçen ilkelerin (etnik, dini ve siyasi-ide­olojik ilkeler) entegrasyonu lokal şeklinden bölgesel ve küresel altı düz­eye kadar aşamalı ve düzenli bir biçimde geliştirmiş olsalar da, kendi küçük ve sınırlı imkanlarından dolayı insanlığı “küresel toplum” düzeyine ulaştıramadıklarını göstermektedir.

XX. yüzyıl ortalarından itibaren dünyada başlayan entegrasyon süreçlerinde sosyo-ekonomik ilke daha büyük önem kazanmaya başlamaktadır. Onun dini, etnik, kültürel, politik, ideolojik ve diğer engelleri aşmasına ve dolayısıyla dünyada entegrasyonun dayanıklı ve uygun bir temeline çevrilmesine imkan sağlaması bu ilkenin esas üstünlüğüdür. Tüm insanlık tarihi boyunca ayrı-ayrı devletlerin “küresel topluma” katılımı çoğu kez doğrudan değil, bölge­sel düzeyde entegrasyon yoluyla, yani dolaylı yoldan gerçekleşmiştir. Bu nedenle, bölgesel entegrasyonu ulusal düzeyde entegrasyonun bir gerçekleşme biçimi ve aynı zamanda onun bir aracı ve basamağı olarak değerlendirmek mümkündür. (6)

Uluslararası entegrasyonun çağdaş aşaması, genellikle sosyo­ekonomik prensiplere dayanan bölgesel entegrasyon birliklerinin şekillenmesi aşaması olarak değerlendirilebilir. Bu anlamda, şu an varolan ve yapılanmakta olan bölgesel entegrasyon birlikleri arasındaki ilişkilerin genişletilmesi ve derinleştirilmesi de boy göstermektedir. Avrupa Birliği (AB), ASEAN, NAFTA ve diğer bölgesel birlikler arasında işbirliği sürekli gelişmektedir. (7) Onların arasındaki entegrasyonun gelişmesi için küresel programlar hazırlanmakta, gerekli mali yatırımlar araştırılmaktadır. Bu yönde yapılanlara en güzel örnek olarak, dünyanın iki büyük ekonomi bölgesi olan Avrupa ile Asya’yı birleştirecek – TRACEKA (8) (Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaşım Koridoru) projesinin gerçek­leştirilmesi gösterilebilir.

XXI. yüzyılın ilk on yıllarında gerçekleşmesi beklenilen önemli pro­jelerden biri, ulusal entegrasyona ulaşmak amacı ile bölgesel birlikler arasında sürekli ilişkilerin kurulmasıdır.

II. Eski Sovyet Coğrafyasında Entegrasyon Süreçleri

Ulusal entegrasyon süreçlerinde yeni aşamanın şekillenmesi sosya­list entegrasyon sisteminin (COMECON) (9) ve ilk önce onun kurucusu ve güç merkezi olan SSCB’nin dağılması ile başlamıştır, iki küresel ente­grasyon birliklerinin (kapitalizm ve sosyalizmin) farklı gelişim eğilim­lerinin kaybolması, son olarak küresel entegrasyonun gelişim ve yapılanmasına neden olmuştur. Bunun sonucu ise, küresel entegrasyo­nun büsbütün yeni kurallarının ortaya çıkmış olmasıdır. (10)

– COMECON ve SSCB’nin dağılmasından sonra bunların bulunduğu mekanda sosyo-ekonomik ilkelere dayanarak, içeriği bakımından farklı olan entegrasyon süreçlerinin yeni yönleri oluşmaya başladı. Bu yeni yönleri şu şekilde sıralamak mümkün:

– COMECON üyesi devletlerin Avrupa Birliği (AB) ile entegrasyonunun başlaması;

– Eski SSCB üyesi devletlerin oluşturduğu yeni entegrasyon birlikleri (Bağımsız Devletler Topluluğu);

Eski SSCB cumhuriyetlerinin de içinde bulunduğu entegrasyon bir likleri (Karadeniz Ekonomik işbirliği (KEİB) veya Gürcistan-Ukrayna- Ö zbekistan-Azerbaycan-Moldova (GUÖAM)

Siyasi-ideolojik yapıda oluşturulan, eski COMECON üyesi sosyalist Avrupa devletleri (Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Polonya vb.), onlara daha yakın olan sosyal-ekonomik bir birliğe (Avrupa Birliği’ne) üye oldular, Avrupa devletleri ve Baltık cumhuriyetlerinin Avrupa’ya entegrasyonu ile bu devletler jeopolitik bakımdan kendileri için daha doğal olan tarihî bölgeye kavuştular.

Diğer eski Sovyet cumhuriyetleri Azerbaycan, Ukrayna, Gürcistan vb. ise Avrupa Konseyine üye oldular. Sovyetler Birliğinin çöküşü ile bağımsızlığını kazanan 15 yeni cumhuriyet dünyayla bütünleşme sürecinde kendi yerini, gelişme yönünü ararken sorunlarla karşılaştı. (11) Doğu Avrupa devletlerinden sonra eski Sovyet Cumhuriyetleri de Avrupa Konseyine üye oldular. Fakat Doğu Avrupa devletlerinden farklı olarak, eski SSCB Cumhuriyetleri için (Baltık kıyısı devletler hariç) Batıya yaklaşma – dünya birliğine entegrasyonun tek yolu sayılamazdı.

Bu devletler çeşitli bölgesel birlikler oluşturarak, değişik bölgesel birlikler içerisinde yeni entegrasyon olanakları da buldular.

Eski SSCB cumhuriyetlerinin kendi aralarında birlikler oluştur­malarında yeniden entegrasyona ulaşmanın da bir payı var. Bağımsızlı­ğını kazanan devletler birkaç yıldan sonra yeni birlikler oluşturdular. Bu da eski Sovyet cumhuriyetlerinin kendi aralarında entegrasyon olanaklarının olduğunu kanıtlamaktadır. Bunlara ekonomik, kültürel, dil, teknoloji ve diğer gelenekler de dahildir.

Eski Sovyet cumhuriyetleri bağımsızlığını kazandıkları ilk yıllarda etnik ve dini prensiplere uygun gelen birlikler oluşturmağa da çaba gös­terdiler (Türk Devletleri Birliği, Slavyan Devletleri Birliği vb.). Fakat bu teşebbüsler etkin bir entegrasyon oluşturamamış ve sadece kültürel alanda işbirliğinin geliştirilmesi ile sonuçlanmıştır. Bunun da nedeni bölgesel entegrasyon ilişkilerinin sadece sosyo-ekonomik prensiplere dayanması olmuştur. Eski Sovyetler Birliği tarafından oluşturulan ente­grasyon coğrafyasının korunması için ilk adım, Rusya’nın teşebbüsü ile Bağımsız Devletler Topluluğu’nun (BDT) yaratılması olmuştur. Bu birlik eski siyasî-ideolojik ilkelere dayanarak faaliyet gösteriyorsa da, aktif post-Sovyet entegrasyon birliğinin yaşaması ve geliştirilmesi amacı ile, sosyal-ekonomik ilkelerin yeniden yapılanması için yollar aramaktadır. (12) BDT’nin kurulmasından bu yana 10 yıldan fazla bir sürenin geçmiş olmasına rağmen, SSCB’nin siyasî-ideolojik prensiplerinin geçerli olduğu dönemdeki gibi etkili bir entegrasyon birliğinin oluşturulamadığı ortaya çıkmıştır. (13) Eski dönemlerde Sovyetler Birliğinin üyeleri arasında olan sorunlar yüksek yönetim ve güç bakanlıkları tarafından çözülmekteydi. Şimdi böyle araçları kullanmak zor gözüküyor. Bu nedenle eski Sovyet Cumhuriyetleri arasında birkaç uluslararası ve arazi sorunları çözülmemiş kalmaktadır. Kafkasya bölgesindeki ihtilafları örnek olarak gösterebiliriz. Bu durumda eski Sovyet coğrafyasında etkili entegrasy­onu küçük bölgesel birlikler bazında oluşturmak mümkündür.

BDT’den sonra ilk böyle bir birlik etnik-politik ilkelere dayanılarak Rusya ile Beyaz Rusya tarafından kurulan ve sonradan da geliştirilerek 2000 yılında Avro-Asya Ekonomik Birliği (EvrAsEB) şeklini alarak Kaza­kistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın katıldığı Gümrük Birliği oldu. (14) Azer­baycan, Gürcistan, Moldova, Ukrayna ve Özbekistan’ın katıldığı diğer birlik ise GUÖAM’dır. (15) Eski SSCB ülkeleri arasında yeni enerji-ulaşım koridorunun oluşturulması bu birliğin amaçlarından en önemlisidir.

Son 10 yılda eski SSCB Cumhuriyetlerinin hepsi eski Sovyet coğrafyasının sınır komşuları ile entegrasyon birlikleri oluşturmaktalar. Bu birliklere şunlar dahildir:

— Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO). (16) Bu birliğe eski Sovyet cumhuriyetlerinden Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan vb, sınır devletlerden ise Türkiye, Pakistan, İran vb dâhildir.

— Karadeniz Ekonomik işbirliğine (KEIB) (17) eski Sovyet cumhuriyet­lerinden Azerbaycan, Gürcistan, Rusya, Ukrayna, sınır devletlerden ise, Türkiye, Romanya, Bulgaristan vb dâhildir.

— Şanghay işbirliği Teşkilatı (ŞİT) (18) – üyeleri Kazakistan, Özbekistan, Rusya, Tacikistan, Kırgızistan ve Çin.

Görüldüğü gibi bölgesel entegrasyon süreci eski Sovyet coğrafyasının sınırlarını aşarak, eski Sovyet devletleri dahil yeni dünya entegrasyon birliklerinin oluşturulmasına ve aynı zamanda küresel ve bölgesel jeopolitik merkezlerin bu bölgede güçlenmesine olanak sağlamaktadır.

Bu arada eski Sovyet coğrafyasında gerçekleşen entegrasyon süreç­lerinin birkaç yönünü ve ‘bölgesel adalarını’ da ele almaya değer. Her bir devlet çok taraflı entegrasyonda kendi yerini aramakta ve ‘küresel topluma’ dahil olabilmesi için uygun yolla stratejik ortaklar bulmağa çaba göstermektedir. (19)

Eski Sovyet coğrafyasında entegrasyon süreçlerinin analitik yorumu, tüm Kafkasya devletlerinin sosyal-ekonomik ilkelerle kurulan ente­grasyon birliklerine katıldıklarını göstermektedir. Kafkasya devletlerinin katıldığı tüm bölgesel birliklerin geleceğe yönelik ve stratejik olduk­larını, bu devletlerin bir-birisinin kalkınma süreçlerini tamamlaması ve hızlandırması açısından önemli olduklarını söyleyebiliriz. Bu devletlerin ulusal çıkarlarının gerçekleşmesine fırsat tanıyan ve gerekli olanı, tüm önceki tarihi evrimin öngördüğü Kafkasya entegrasyonudur. (20)

Kafkasya devletleri arasında bölgesel entegrasyon süreçleri sadece bölge devletlerinin değil, tüm dünya toplumunun da ilgisini çekmekte­dir. Dahili ihtilaflardan arınmış, dünyaya entegre olmuş Kafkasya, ‘Batı’ ile ‘Doğu’yu ve ‘Güney’ ile ‘Kuzey’i birleştiren, bölgede küresel ente­grasyonu hızlandıran etkili köprü rolünü üstlene ve dolayısıyla, küresel entegrasyon süreçlerine yardımcı olabilir.

III. Kafkasya’da Entegrasyonun Esas Yönleri ve Aşamaları

Son dönemlere kadar SSCB’nin bir bütün olan politik coğrafyasında yer alan Kafkasya, şimdi değişik politik ve ekonomik çıkarların birleştiği ve kesiştiği noktada bulunmaktadır. (21) SSCB’den ayrılan diğer bölgelerden farklı olarak (Baltık, Merkezi Asya, Batı Slavyan Cumhuriyetleri) Kafkas devletlerinin hukuki ve politik durumu dünya birliği, dünya devletlerinin durumundan farklıdır. Kafkasya kendisinin politik-hukuki ve sosyal-ekonomik bütünlüğünü kaybetmiştir. Kuzey Kafkasya, Rusya Federasyonu yönetimindedir. Siyasi bağımsızlığını kazanmış üç Kafkas cumhuriyetinden ikisi, eski “efendisinin” etnik desteğine dayanan etnik azınlıklar tarafından yapılan çatışmalarla içten yıpratılmaya zorlanmış Azerbaycan ve Gürcistan, Batı yanlısı politika uygulamaktadır. Ermenistan ise, de-facto Rusya’nın uydusu olarak, Kafkasya’da onun politikasını uygulamak­tadır.

Kafkasya’nın politik zemininin çok yönlülüğü, Rusya’daki gelişim yönü belirsiz olan değişimlere doğrudan ve ya dolaylı bir şekilde katılması, bölgenin zengin karbonhidrat kaynağı olmasına ve Merkezi Asya petrol ve doğal gazının dünya piyasasına taşınması için ulaşım koridoru rolündeki öneminin yanı sıra, bölge devletlerinin kalkınma süreçlerinin zorlu aşamalardan geçmesi ve kırılgan yapılan konusu, Kafkasya’ya gerek araştırma­cıların, gerekse politikacıların ilgisini çekmektedir . (22)

Kafkasya’da çıkarı olan her bir devlet (Rusya, Türkiye, İran, ABD vb.) bölge ile ilgili kendi bakış açılarını ve kalkınma projelerini hazırlamak­tadırlar. (23) Kafkasya’daki duruma ve bölgedeki entegrasyon süreçlerinin gelişimine geleceğine ilişkin farklı görüşlerin varlığına rağmen, Kafkasya’nın geleceğini yeniden geleneksel Rusya faktörünün mü, yoksa gelecekte hız kazanacak yeni stratejik üstünlüklerin mi belirleye­ceği soruşma uygun olarak bu konudaki görüşleri ikiye ayırabiliriz:

• Yeni politik ilişkiler sisteminde bir bütün olan Kafkasya.

• Kafkasya’nın gelecekteki kalkınması, eski entegrasyon modelinin yeniden oluşturulmuş şeklidir.

Çoğu zaman bir geleneksel üstünlük faktörünün (Rusya) etkisinin diğerleri (Batı, Türkiye, İslam vb.) tarafından dışlanması, yeni stratejik üstünlükler olarak değerlendiriliyor. Bazen bu ikileme, bir “ağabey”in yerine diğerinin geçmesi adı da veriliyor. Kafkasya’daki entegrasyon süreçlerinin bu tür iki kutuplu şekilde sistemleştirilmesi çok basit görünüyor. Çağımızdaki durumun anlaşılması ve bölgesel entegrasyon birliklerinin yapılanması ile ilgili ilke ve gelişim yönlerinin belirlenmesi için tarih boyunca Kafkasya’da gerçekleşmiş entegrasyon süreçlerinin incelenmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir.

A. Sorunun Tarihi

Kafkasya halklarının entegrasyon hareketi XVIII. yüzyıl sonunda Rusya’nın bu bölgede uyguladığı emperyalist politikaya tepki olarak başlamıştır. Uzun yıllar devam eden Rusya-Kafkasya savaşları Kuzey Kafkasya’nın azınlıkta olan halklarını bağımsızlık için birleşmeğe sevk etti. (24) Bu amaca ulaşmak için Şeyh Mansur’un 1785 tarihinde ortaya attığı ilk teşebbüs, Kafkasya halklarının devamlı entegrasyon birlik­lerinin oluşturulması ile sonuçlanamadı. (25) Bu harekat sonucunda Şeyh Şamil Kuzey Kafkasya’da sürekli entegrasyon birliği— imamlık oluşturabildi. Bu birlik ise, faaliyetini 1834–1859 tarihleri arasında sürdürebil­miştir. (26)

XX. yüzyıl başlarında Rusya imparatorluğunun dağılmasından sonra Kuzey Kafkasya’da entegrasyon süreçleri tekrar hız kazanmaya başladı. Sonuçta 1918–1920 tarihlerinde Kuzey Kafkasya halklarını birleştiren Dağlılar Cumhuriyeti kuruldu. (27) Nisan 1918 tarihinde ilk kez Kafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti ilan edildi. Bu entegrasyon birliği üç ay ayakta kaldı ve sonuçta onun yerinde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti olmak üzere üç ayrı bağımsız devlet yaratıldı. (28)

Rusya’da Bolşevik yönetiminin güçlenmesi sonucu Kafkasya’da entegrasyon süreçleri yeniden başladı. 1922 tarihinde siyasî -ideolojik yapıda yeni entegrasyon birliği- Kafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti (KSFSC) kuruldu. Bu birliğe üye olarak Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan katıldı. Daha büyük entegrasyon birliği SSCB’nin dahilinde kurulmuş KSFSC sadece üçlü bir bölgenin merkez tarafından daha etkili şekilde yönetilmesi amacıyla oluşturulmuş geçici bir sistemdi. Belirli bir süre içinde bölgede etnik sorunların çözülmesin­den, Kafkasya’nın Rusya’ya entegrasyonu tamamlandıktan sonra, 1936 tari­hinde KSFSC kaldırıldı. (29)

KSFSC ve Dağlılar Cumhuriyetinin kaldırılmasından sonra hukukî-ekonomik açıdan Kuzey Kafkasya Özerk Cumhuriyetleri (30) ve Kafkasya Cumhuriyetleri (31) birleşik Kuzey Kafkasya ekonomik bölgesine (32) entegre edildi. Bu bölgelerin de bir bütün olarak merkeze- Moskova’ya entegrasyonu sağlandı. Bu süreç SSCB’nin son yıllarına kadar devam etmiştir.

SSCB dağıldıktan sonra (33) XX yüzyıl başlarında olduğu gibi, büyük Kafkasya’nın güneyinde üç bağımsız cumhuriyet, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetleri kuruldu. Kuzey Kafkasya’da ise, bağımsızlık uğruna entegrasyon süreçleri hızlanmağa başladı. Çeçenistan Cumhuriyeti 1992 tarihinde bağımsızlığını kazanarak bölg­eye liderlik etti. (34)

Kafkasya’daki entegrasyon süreçlerinin kısa tarihi analizi, onların belirli dönemlerde boy gösterdiklerini ve direk olarak Rusya’daki gelişmelerden etkilendiğini kanıtlamaktadır. Bu durumda Kafkasya’daki entegrasyon süreçlerinin hızlanması yeni, fakat zayıf birliklerin oluşması ve onların Rusya’da iç istikrarın sağlanmasından ve bölge üzerindeki etkisini güçlendirmesinden sonra parçalanması ile sonuçlanmıştı.

XX yüzyıl sonu- XXI yüzyıl başlarında yeni olağanüstü sosyal-politik durumun oluşmasıyla Kafkas devletleri bölgenin bir bütün olarak ve aynı zamanda bölge devletlerinin ayrı ayrılıkta kalkınmasını destekleye­cek bir sosyal-ekonomik birliğe entegre olma olanağına kavuşmuşlar­dır. Bu konu, Kafkasya entegrasyonunun gerçekçi bir modelinin hazırlanması ile mümkün olabilir.

B. Kafkasya’nın Entegrasyon Modelleri

Son dönemler Kafkasya’nın entegrasyonu ile ilgili ortaya atılmış modeller sayısızdır (Kafkasya Ortak Evi, Kafkasya Ortak Pazarı, Trans-Kafkasya Birleşik Devletleri). Bu modellere üye olan devletlerin sayısı ikiden (Azerbaycan, Gürcistan) sekize (Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan, Türkiye, Rusya, İran, ABD ve AB) kadar değişmektedir. Ayrı-ayrı devletlerin modellerdeki sayısı ve üye olarak modelde bulunma devamlılığı değişmekle beraber, bunlardan her biri belirli bazı sorulara çözüm bulmak için faaliyet göstermektedirler.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Kafkasya’da barışı, istikrarı ve kalkınmayı sağlamak amacı ile “Özgür Kafkasya” fikrinin devamı olarak “Kafkasya Ortak Evi” (35) kurulmuş ve bu ise, “Özgür Kafkasya” fikrinin modernleştirilmiş ve yeni jeopolitik gerçeklere uyarlanmış bir görünümü idi.

Bu yönde ilk adım olarak 1989 tarihinde Kafkasya Dağlı Halkları Asamblesi kurulmuş ve 1991 tarihinde bu kurum Çeçenleri, Kabardinleri, Adıgeleri, Abazinleri, Abazaları ve Kafkasya’nın diğer halklarını birleştiren bir Konfederasyona dönüştürülmüştür. (36) Birinci aşamada “Ortak Kafkasya Evi” fikri Kuzey Kafkasya halkları arasında çok büyük ilgi yarattı. O zaman bu bölgesel entegrasyon Kuzey Kafkasya’nın birliği olarak değerlendiriliyordu. Fakat Kuzey Kafkasya’nın özerk yönetim kurumları için gerekli olan devlet bağımsızlığı, doğal zenginlik vb. koşulların olmaması, karşıya koyulan amacın gerçekleştirilmesini engelliyordu. Bu sorunları önceden gören Kuzey Kafkasyalı politikacılar Kafkasya entegrasyonuna doğrudan ilgi gösteren güney komşuları olan Azerbaycan ve Gürcistan’la işbirliğinin geliştirilmesinin gerekliliğini anlamaya başladılar.

Moskova’nın Kuzey Kafkasya’nın Özerk Cumhuriyetleri üzerinde yönetimini güçlendirmesi, onların Kafkasya entegrasyo­nuna serbestçe katılmalarını çok uzak geleceğe taşıdı. Öte yandan Ermenistan’ın Trans-Kafkasya’da uyguladığı işgalci ve terörist siyaset bu devletin pratik olarak yakın gelecekte bölgesel entegrasyon birliğine katılmasını imkansız kıldı. Böylece, “Ortak Kafkasya Evi” fikri belirli bir zaman içinde bölgesel önem kazandıysa da, aslında gerçekleştirilmesi imkânsız oldu.

Aynı nedenle bugün Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ın beraber katılacakları Kafkasya entegrasyon modelinin gerçekleştirilme­si de imkansızdır. (37) Bu fikrin gerçekleştirilmesine engel, Ermenistan’ın Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’daki topraklarını işgali (38) ve ayrıca Gürcistan’ın Samshe-Cavahetya bölgesinde Ermenilerin bölücülük poli­tikası yürütmesidir. (39) Azerbaycan’ın bu durumda, kendisine karşı işgalci politika izleyen Ermenistan’la ekonomik işbirliği yapmasına imkân bulunmamaktadır. “İkinci Karabağ sorunu”nun Cavahetya’da tekrarlan­ması tehlikesi ise, Gürcistan’ı Ermenistan’la dikkatli olmaya ve aynı zamanda Azerbaycan’a yaklaşmaya sevk ediyor. Kafkasya’da entegras­yon modellerinden birisi de, ilk olarak Azerbaycan ile Gürcistan’ın, son­raki aşamada ise, Ermenistan’ın da katılabileceği düşünülen “Kafkasya Birleşik Devletleri” (KBD) fikrinin gerçekleştirilmesidir. (40) Bu fikri önerenin düşüncesine göre, Abhazya, Güney Osetya ve Dağlık Karabağ’ın “federe birimler olarak ve ayrılmama şartıyla” KBD’ye girme­si Azerbaycan ve Gürcistan’ın kalkınmasını engelleyen bölücülüğe son verebilir.

Kafkasya’nın entegrasyon modellerinden birisi de, 1996 yılında Kislovodsk zirve görüşmelerinde Rusya tarafından önerilen “3+ 1” mode­lidir. Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan ve Rusya’nın yanı sıra Çeçenistan hariç Kuzey Kafkasya Özerk Cumhuriyetleri yöneticilerinin katıldığı bu zirvede Rusya tarafından “Rusya Federasyonun Kafkasya’daki çıkarları” ve “jeopolitik açıdan Kafkasya’nın Rusya’dan ayrılmasının imkansızlığı” fikri defalarca bildirilmişti. Rusya’nın Kafkasya entegrasyonu için sunduğu “3+ 1” önerisi bir tarafa uygun gelmesinden ve diğer tarafların işine yaramamasından dolayı proje halinde kaldı.

Aynı zamanda, Kafkasya’nın büyük bölgesel sistemleri, örneğin Avrupa Birliğini ve Asya-Pasifik bölgeyi birleştiren merkez olarak evrensel rolünün gerçekleşmesini hızlandıran bölgesel modellerin olduğunu da vurgulamak gerekir. Bu model­lerden biri AGİT’in İstanbul zirvesindeki “3+3+ 2” (Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan + Rusya, Türkiye, İran + ABD, AB) modelidir.

Kafkasya’nın entegrasyonu için önerilen modelleri inceledikten sonra, şu esas grupları belirlemek mümkün:

Kuzey Kafkasya Özerk Cumhuriyetlerini ve Kafkasya’nın bağımsız devletlerini birleştiren “Ortak Kafkasya Evi” modeli;

Kafkasya’nın bağımsız devletleri olan Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan’ı birleştiren modeller;

Kafkasya’nın bağımsız devletleri ve Rusya’yı birleştiren “3+1” modeli;

Üç bağımsız Kafkas devletini üç sınır devleti ve diğer dünya devlet­lerini birleştiren modeller (“3+3+2”).

Tüm bu projelerde ilgi çekici noktalar var ve proje yazarlarının kendi projelerinin geçerliliği için ileri sürdükleri görüşleri son derece inandırıcıdır.

Fakat bu modeller, Kafkasya entegrasyon fikrinin dünya birliği tarafından desteklenmesine rağmen, şimdiye kadar objektif ve sübjek­tif nedenlerden dolayı soyut modeller olarak kalmaktadırlar. Kanaatimizce, elde olan tüm modellerin entegrasyonun sosyo­ekonomik mekanizmasının harekete geçirebilmenin konseptsel esasını oluşturamaması için genel bir yetersizliği vardır: Bunun nedeni, Kafkasya entegrasyonunun tüm sorunlarının, onun yapısının, mekanizmasının ve hareket verici gücünün doğru bir biçimde yorumlanmamasıdır. Kafkasya’nın gerçekçi bir entegrasyon modelinin hazırlanması ve onun bu yönde gerçekleştirilecek somut faaliyetin esasına yerleştirilmesi, küresel ve bölgesel değişimleri göz önünde bulundurarak Kafkasya’nın dünya siyasî coğrafyasında yerinin ve rolünün belirlenmesini (41) ve ayrıca Kafkasya’nın siyasî ve coğrafî taksimi ile ilgili olarak kullanılan anlamların tekrar incelenmesini ve streotip usulden vazgeçilmesini gerektirir.

C. “Kafkasya” Anlamı Hakkında

“Kafkasya’nın jeopolitik anlamının bugünkü içeriği kendi bağlantıla­rı açısından Rusya’nın XV1II-XIX yüzyıllarda Kafkasya’yı işgali dönemine kadar uzanıyor. Rusya’nın Kafkasya’ya yerleşmesi sonucu bölge Kafkasya ve Trans-Kafkasya olarak tanımlanıyor. Sonraki dönemde Trans-Kafkasya’nın ele geçirilen arazilerinden kuzeyde bulunan yerler için ‘Kuzey Kafkasya’ ibaresi kullanılmaya başlanıyor.

“Trans-Kafkasya”nın adlandırması Rusya’nın bir dış politika konseptinin bir parçası olarak metropolün ele geçirilmiş böl­genin siyasi-idari taksimine bakışının ürünü idi. Doğal olarak, çoğu kez bölge halklarının çıkarları ve aynı zamanda bölgede kurulmuş olan ekonomik, kültürel ve diğer ilişkiler Rusya imparatorluğunun çıkarları karşısında hiçe sayılıyordu. Büyük Kafkasya dağlarının güneyinde bulu­nan arazilerin Kafkasya ile hiçbir ilgisinin olmadığını ve dışında bulun­duğunu kastetmiş oluyordu. Bundan dolayı işgal olunmuş Kafkasya’nın kuzey ve güneyinde oturan yerli halkların bölünmesini öngören bu kat­egori aslında Rusya İmparatorluğunun Kafkasya bölgesindeki siyasi amaçlarının belirtisi ve bu amaca ulaşmanın bir aracı olmuştu.

Tabii, “Trans-Kafkasya” kategorisinin sadece coğrafî değil, aynı zamanda jeopolitik anlamı da vardı. Bunu “Trans-Kafkasya”nın Rusya İmparatorluğu’nun Kafkasya bölgesinde güney devlet sınırlarına kadar uzandığından ve bu kategorinin ölçüsünün değişimlere bağlı olduğundan görmek mümkün. XIX yüzyılın sonunda Osmanlı İmparatorluğunun Kars vilayetinin Rusya tarafından işgal edilmesinden sonra, bu bölge Kafkasya’nın bir parçası olarak görüldü. Fakat Rusya’nın Kars, Ardahan ve Beyazıt bölgelerini kaybetmesinden sonra, siyasî ve tarihî belgelerde bu araziler Kafkasya’nın bir parçası olarak görülmüyordu. Bu araziler Kasım 1918 tarihinde kendisini bağımsız devlet ilan ederek, ‘Güney-Batı Kafkasya (Kars) Demokratik Cumhuriye­ti’ adını aldı. (42)

“Trans-Kafkasya” kategorisi jeopolitik gerçekliği, yani Rusya’nın bölgedeki salt egemenliğini yansıtarak, XX yüzyılın 90’lı yıllarının başına kadar kullanıldı. Bölgenin jeopolitik paylaşımında Rusya mode­linden uzaklaşılmasının ilk adımı, “Trans-Kafkasya”nın daha doğru olan ve Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ı içine alan “Güney Kafkasya” kategorisi ile değiştirilmesi oldu.

“Güney Kafkasya” terimi daha önce kullanılan “Trans-Kafkasya” kelimesi gibi Rusya’nın jeopolitik konumun ifade eder bir anlam taşımaktadır, çünkü Kafkasya’nın, Rusya Federasyonunun yönetiminde kalan Kuzey Kafkasya’dan farklı olarak, Rusya’dan ayrılan parçasını ifade ediyor. Kafkasya’nın iki parçaya bölünmesi, yine de Rusya ile bağımsız Kafkas devletleri arasındaki sınırlara uyarlanarak değerlendiri­liyor. “Güney Kafkasya” teriminin SSCB’nin dağılmasından sonra daha sık-sık kullanılmağa başlanılması da rast gele değildir. “Güney Kafkasya” kategorisi bölgenin yeni jeopolitik durumunun önemli yönünü- üç yeni bağımsız devletin kurulmasını yansıtıyor.

Tüm Kafkasya’nın geleceği için bu tarihi olayın değeri, bölgede gele­cekte bir bütün olacak Kafkasya’nın kurulmasının temelini atarak, Kafkasya’nın büyük halklarına bağımsız devletlerini vermiş ve onların yakınlaşmasına yol açmış olmasındadır.

Bununla ilgili olarak, “Kafkasya devleti” anlamının içeriğini açıklamaya ihtiyaç var. Öncelikle bu devlet her bir devlet için gerekli olan öğelere sahip olmalı ve arazi bakımından Kafkasya’da bulunmalıdır. Şimdiki durumda Azerbaycan ve Gürcistan sözünü ettiğimiz koşullara uygun, fakat Ermenistan, devlet olmasına rağmen Büyük Kafkasya dışında bulunmasından dolayı, onu “Kafkasya devleti” olarak kabul etmek imkânsız. Rusya’ya gelince ise, bu devlet Kafkasya’nın sadece bir sınır bölgesi olarak kabul etmek mümkün, çünkü onun arazisinin çok az bir kısmı Kafkasya’ya bağlıdır.

Bu bakımdan “Güney Kafkasya” terimi bugünkü anlamıyla Kafkasya’daki jeopolitik süreçlerdeki değişimin mahiyeti ve içeriğini tam yansıtamamaktadır. Aslında burada söz konusu olan bir terimin diğeri ile mekanik bir biçimde, Rusya’nın eski Sovyet mekânı çerçevesinde Kafkasya’yı Kuzey ve Güneye (Trans-Kafkasya) taksim eden eski değişiklik modeline dayanılarak yapılan bir değişikliktir.

Kanaatimizce, bu modelin önemli iki eksiği var. Birincisi, bu model eskimiş, çünkü Rusya’nın Kafkasya’da tek başına egemenliği dönemi­nin temelini oluşturan jeopolitik gerçeklik kaybolmuştur, ikincisi, söz konusu model Kafkasya’nın tarih boyunca oluşmuş sosyo­ekonomik, sosyo-kültürel ve etnik parametrelerini yanlış yansıtıyor. Bu yanlışlık öncelikle Türkiye’nin Kuzey-Doğu (Kars, Ardahan, Artvin, Iğdır vb.) illeri ile İran’ın Kuzey-Batı (Doğu Azerbaycan ve Batı Azerbaycan) bölgesinin Kafkasya sınırları içine katılmamasından kaynaklanıyor. Kafkasya’nın Rusya tarafından işgal edilmesinden yüzyıllar önce, bugün büyük çoğunlukla Kafkasya halklarının oturduğu adı geçen bu toprak­lar yüzyıllar boyunca aynı sosyo-ekonomik ve etno-kültürel mekânda bulunmuş ve dolayısıyla bu ülkelerin “Kafkasya” vilayetleri ve Rusya’nın Kafkasya bölgesi (Kuzey Kafkasya) olarak kabul edilebilirler.

Yaptığımız incelemeler sonucu Kafkasya bölgesinin aşağıdaki şekilde bir taksime tabi tutulabileceğini savunuyoruz:

— Merkezi Kafkasya – üç bağımsız devleti- Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan’ı içine alan bölge;

— Kuzey Kafkasya – Rusya Federasyonunun sınırlarında bulunan özerk devlet birimlerini içine alan bölge;

— Güney Kafkasya — Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile sınır komşusu olan Türkiye’nin illeri (Güney-Batı Kafkasya) ve İran’ın Kuzey-Batı bölgesi (Güney-Doğu Kafkasya).

Kafkasya’nın parametrelerinin belirlenmesi ve onun sosyo­ekonomik mekânının taksimi ile ilgili olarak teklif ettiğimiz model, kanaatimizce, bölgedeki çağdaş jeopolitik gerçekliği eksiksiz ve kesin olarak yansıtıyor, bölgenin tüm ülke, vilayet ve özerk kurumlarını kapsıyor ve bir sosyo-kültürel birlik olarak Kafkasya’nın tarih boyunca oluşa gelmiş özelliğini dikkate alıyor. Kafkasya bölgesinin merkez, kuzey ve güney kısımlarına bölünmesi Kafkasya’da entegrasyon süreç­lerinin ilkesel olarak yeni ve gerçekçi gelişme yollarını belirlemeye olanak veriyor. Aynı zamanda, Kafkasya’nın taksimi ile ilgili olarak sunulan öneride Ermenistan’ın “ikili” yeri olduğunu göstermemiz gerekiyor. Sunulan modelde Ermenistan Merkezi Kafkasya’ya dâhildir, ancak Ermenistan’ı Güney Kafkasya’ya dahil etmek daha doğru olurdu, nitekim, bu ülkenin arazisi Büyük Kafkasya’nın dışında, Türkiye’nin (Güney-Batı Kafkasya) ve İran’ın (Güney-Doğu Kafkasya) bulunduğu bir arazide yer alıyor. Ermenistan’ın arazisi coğrafî bakımdan Güney Kafkasya sınırları içerisindedir. Bu durumda bazı faktörler Ermenistan’ı Güney Kafkasya’ya dâhil etmeye imkân vermiyor. İlk önce buna neden Ermenistan’ın tarih boyunca SSCB’nin Trans-Kafkasya ekonomik bölgesi dâhilinde Azerbaycan ve Gürcistan’la gelişmiş sosyo-ekonomik ilişkilerinin, aynı politik ve hukuki ve sosyal-demografik parametrelerinin olmasını dünya birliğinde Azerbaycan ve Gürcistan’la beraber Ermenistan Kafkasya ülkeleri olarak değerlendirildiğinden dolayı, biz de Ermenistan’ı şartı olarak Merkezi Kafkasya’ya dâhil ettik.

D. Kafkasya’nın Entegrasyon Yolları

Kafkasya’nın parametreleri ve sosyal-ekonomik yapısının belirlen­mesi için önerilen bu metot sadece post Sovyet mekânını (Kuzey Kafkasya ve Trans-Kafkasya) kapsayan geleneksel yaklaşımlardan farklı olarak, Kafkasya’ya, aynı zamanda Türkiye’nin Doğu ve İran’ın Kuzey-Batı bölgelerini de dâhil etmeyi öngörüyor. Bu tür yaklaşımın bölgenin çok karmaşık jeopolitik manzarasını çıkmaza sokacağı akla gelebilir. Fakat böyle yaklaşım sonucu eksik olan “unsurları” de hesaba katarak, Kafkasya’nın bütünlüğünü tamamlamaya ve böylelikle de bölgede dinamik, istikrarlı ve sistemli entegrasyon süreçlerini temin etmek mümkün, yani biz de Merkezi Kafkasya’nın (Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan) bağımsız devletlerini ve bölgenin büyük devletlerini (Rusya, Türkiye, İran) kapsayan Kafkasya entegrasyon modelini (“3+ 3” ) öneriyoruz.

D. 1. Kafkasya’nın Sosyo-Politik Entegrasyonunun Önkoşulları

Önerilen model çerçevesinde Kafkasya’nın çağdaş jeopolitik manzarasının tüm bölge entegrasyonunun sosyo-politik önkoşullarını onun terkip parçaları arasında olan sosyal-ekonomik ilişkilerini büsbütün belirlemeye fırsat tanıyor.

Sosyo-ekonomik açıdan bir bütün olan Kafkasya her zaman bölge devletlerinin Rusya, Türkiye ve İran’ın (43) özel çıkarları kapsamında yer almış ve almaktadır. Bu devletlerin her biri bölgede kendi çıkarları olduğu ve Kafkasya’nın bütünlüğünü kendilerine uygun bir biçimde anladıkları için, kendilerinin politik ve hukukî ve ekonomik araçları ile Kafkasya devletleri arasındaki entegrasyon süreçlerini ve gelişme tem­polarını etkilemiş ve etkilemektedirler. Bunun yanısıra bölge devlet­lerinin güç oranı zaman zaman değişmiş ve bunlardan biri bölgede tek başına “egemen” olmuştur. En son “monopolist” devlet Rusya olmuştur.

Çağdaş jeopolitik eğilimler ve üç Kafkasya cumhuriyetinin bağımsızlık kazanması ile öyle bir ortam yaranmış oluyor ki, bölge devletlerinin her birisi sınır vilayetleri aracılığı ile Genel Kafkasya enteg­rasyon süreçlerine katılmak için beraber olanak kazanmış oluyorlar. Bu ise, sonuçta Kafkasya’nın “ihtilaf vesilesi” olmaktan çıkarak, tüm bölge devletleri çıkarlarının karşılandığı bir bölgeye çevrilmesine yardımcı olacak ve dolayısıyla Kafkasya’da olan bütün ihtilaf ve sorunların çözülmesi için imkân yaratacaktır. Son on yıl içinde Merkezi Kafkas­ya bölgesinde çok önemli değişimler yaşanmıştır. Kafkasya’nın sadece bu bölgesinde Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan bağımsızlığını kazanmış ve bu özgürlük onlara jeo-stratejik yönelimlerini kendi başına belirleme imkânı vermiştir. Azerbaycan ve Gürcistan dış politikalarında Batı ve Türkiye ile yakınlaşmayı esas yön olarak seçmiş ve bu yönde her iki devlet başarılı adımlar atmaktadırlar. Ermenistan ise, Rusya’nın uydu devleti kalmakta devam etmenin yanı sıra, İran ile de yaklaşma siyaseti uygulamaktadır. Böylece, Merkezi Kafkasya devletlerinin farklı jeo-stratejik eğilimlerini ve bunun da bölgede farklı siyasî birliklerin (Türkiye-Azerbaycan-Gürcistan ve Rusya-İran-Ermenistan) (44) kurulması­nın başlangıcı olacağını kaydedebiliriz, işte bu birbiriyle savaş duru­munda olan Azerbaycan ve Ermenistan’ın, bir takım bölücü hareketler­le (Abaza, Güney Osetya ve Ermeni) içinden yıpratılan Gürcistan’ın bulunduğu Merkezi Kafkasya’nın etnik ve siyasi alanda yüksek ihtilaflı bölge olmasının nedenini belirliyor. (45)

Azerbaycan ile Gürcistan’ın ortak jeo-stratejik yönelimlerini göz önünde bulundurarak, bunun iki devlet arasında ekonomik ve politik ilişkilerin güçlenmesine yardımcı olduğunu kaydetmek gerekir. Öte yan­dan Ermenistan’ın Azerbaycan’a karşı işgalci ve terörist politikasının (90’lı yılların başlarında Ermenistan 200 binden fazla Azerbaycan Türkünü tarihî topraklarından çıkarmış ve Azerbaycan arazisinin % 20-sini işgal etmiştir) yanı sıra Gürcistan’ın Cavahetya bölgesi Ermenilerinin bölücü faaliyetlerini organize etmesi ve desteklemesi, Merkezî Kafkasya’daki birçok sosyal-ekonomik ilişkilerin ve ulaşım ağının bozul­masına neden olmaktadır. Bununla da Ermenistan aslında bölgede yürüttüğü politika ile kendisini entegrasyon süreçlerinin dışına itiyor. Bu durumda Kafkasya’dan geçen ulaşım hatlarının dışında kalıyor. Aynı zamanda, Ermenistan’ın coğrafî konumundan dolayı Kuzey, Güney, Merkezi Kafkasya arasındaki ekonomik ilişkiler Ermenistansız gerçek­leşiyor. Azerbaycan’ın, Türkiye, Rusya, İran ile sınırının ve Hazar denizine çıkışı, Gürcistan’ın ise, Rusya, Türkiye ve Karadeniz’e çıkışı olmak üzere ortak sınırının olması da bu devletlerin birbiri ile ilişkilerinin artmasına ve bir bütün olarak Kafkasya’nın diğer ekonomik bölgelerle ilişkilerinin gelişmesine yardımcı oluyor. Bu nedenle, ulaşım ve coğrafi açıdan Kafkasya’nın dünya birliği karşısında olan fonksiyonu­nu gerçekleştirmesi, Ermenistan’ın bölgesel entegrasyona katılmasına bağlı olmaksızın gerçekleşiyor. Bu ise, Ermenistan’ın bölgenin sosyo­ekonomik gelişiminde büyük öneminin olmadığını gösteriyor. Fakat bunun yanı sıra Ermenistan’ın yürüttüğü politika Kafkasya’da istikrarın bozulmasına neden oluyor.

Kuzey ve Güney Kafkasya bölgesel entegrasyona katılma açısından Merkezî Kafkasya’dan farklı durumda bulunmaktadır. Rusya, İran ve Türkiye’nin bir parçası olan Kafkasya’nın bu bölgeleri bölgesel ente­grasyon süreçlerine özgürce katılamıyorlar. Bu nedenle, Merkezî Kafkasya ülkeleri ile ilişkileri geliştirirken, onlar katıldıkları ülkelerin politikası ve yasaları çerçevesinde hareket ediyorlar. Güney ve Kuzey Kafkasya’nın toprakları arasında politik statüleri bakımından da farklılıklar var: Kuzey Kafkasya Rusya Federasyonunun özerk cumhuriyetlerinin arazisi olarak tanınıyor, Güney Kafkasya ise, siyasî özerkliği olmayan üniter devletler olan Türkiye ve İran’ın vilayet­leri ile temsil ediliyor. Bir başka anlamda, Kuzey Kafkasya’nın Merkezî Kafkasya ülkeleri ile ekonomik, politik ve kültürel ilişkilerin kurulması için daha geniş hukuki ve politik imkânları var. Kafkasya’da entegrasyon süreçlerinin geleceği bakımından Kuzey Kafkasya Güneyden farklı olarak Merkezî Kafkasya ile beraber eski SSCB’nin bir bütün olan ekonomik kompleksine, şimdi ise, Merkezî Kafkasya devlet­leri ile beraber yeni entegrasyon grubu olan Bağımsız Devletler Topluluğu’na (BDT) dahildir. Aynı zamanda, Güney Kafkasya eskiden rekabet içinde bulunan Türkiye ve İran arasında olan devlet sınırı ile ayrılmış ve bu da bu bölgenin doğu ve batı kısımlarının entegrasyonuna engel olmaktadır. Diğer taraftan Kuzey Kafkasya Güneyden farklı olarak yüksek ihtilaflı ve istikrarsız bir bölgedir. SSCB’nin dağılmasından sonra burada azınlıkta bulunan halkların bağımsızlık mücadelesi başlamış ve bu da etno-politik ihtilaflara dönüşmüştü. Bu ihtilaflardan en keskin olan Rus-Çeçen ihtilafı tüm Kuzey Kafkasya’ya, bazen de Merkezî Kafkasya’yı istikrarı bozacak şekilde etkiliyor. Bu ihtilafın sonuçlarının Kuzey Kafkasya’nın bölgeleri arasında ve aynı zamanda Kuzey Kafkasya ile Merkezi Kafkasya arasında ekonomik ilişkilerin ve ulaşım sistem­lerinin faaliyetine olumsuz etkisi vardır.

Böylelikle, çağdaş Kafkasya’da sosyopolitik süreçlerin araştırılması, bu bölgenin jeopolitik ve sosyal-ekonomik açıdan özellikleri olan farklı bir mekân olduğunu göstermektedir:

1. Onu oluşturan kısımlarının bölgesel entegrasyona katılmak için farklı siyasî ve hukukî olanaklarının olması (Merkezî Kafkasya’da üç bağımsız devlet; Kuzey Kafkasya’da özerk devletler; Güney Kafkasya’da idari bölgeler)

2. Kafkasya’yı oluşturan bölgelerin bugün etnik ve siyasî ihtilafın keskin bir biçim alması, bölgelerarası ekonomik ilişkilerin bozulması, enformasyon ve ulaşım alanında kopukluğun ortaya çıkması ile sonuçlanmış farklı jeo-stratejik yönelimler vb.

Görüldüğü gibi, tüm Kafkasya’daki bugünkü durum bölgesel enteg­rasyona ulaşmaya olanak vermiyor. Fakat biz tüm Kafkasya’nın enteg­rasyonunun prensip olarak mümkün ve kaçınılmaz olacağını kabul ediyoruz, çünkü bölge halklarının sosyal-ekonomik ilişkileri birbiri ile ilişkili olan bölgesel ekonominin, değerlerin ve kimliğin oluşmasına destek olmuştu.

Kafkasya devletlerinin karşılıklı entegrasyonunu etkileyen diğer fak­tör de devlet başkanlarının politik başarısı ve stratejileridir.

Dünya birliği tarafından devlet yönetiminde başarıları ile tanınan Haydar Aliyev (46) ve Eduard Şevarnadzenin (47) bölgede dostluk ve kardeşlik ortamını yaratmaya yönelmiş faaliyetleri de Azerbaycan, Gürcistan ve tüm Kafkasya’da politik ve sosyal-ekonomik birliğin yaratılması sürecini etkilemektedir. 1996 tarihinde onlar tarafından Azerbaycan ile Gürcistan arasında “Kafkasya bölgesinde barış, güvenlik ve işbirliği hakkında” anlaşma imzalandı. Böylelikle de, “Ortak Kafkasya Evi”nin hukukî açıdan temeli atılmıştır. (48)

Tüm Kafkasya’nın entegrasyonunun kaçınılmazlığına ve büyük imkânlarına rağmen, çelişkili olması ağırlılığı ve uzun süreliliği ile nite­lenen bu süreç, onun şu aşamalarının belirlenmesini öngörüyor:

Merkezi Kafkasya’nın bağımsız devletlerinin entegrasyonu;

Bugünkü sınırların dokunulmazlığı ve bölge devletlerinin bağımsızlı­ğına saygı şartları dâhilinde

Merkezi Kafkasya’nın Kuzey ve Güney Kafkasya ile entegrasyonu.

Bugünkü aşamada bölgedeki gerçeklik mantıkî açıdan ilk adım olarak Merkezî Kafkasya devlet­leri arasında entegrasyon ilişkilerinin kurulmasını öngörü­yor. (49) Öncelikle entegrasyon stratejilerini serbest şekilde belir­leme ve gerçekleştirme imkanları olan bağımsız Kafkasya devletleri burada bulunmaktadırlar. Öte yandan dünya birliği de Merkezî Kafkasya devletlerinin barış içinde bulunmalarından yana, çünkü bu bölge doğu ile batıyı ve güney ile kuzeyi birleştiren ulaşım hatları sisteminin önemli noktasıdır. Bu faktörler Merkezi Kafkasya devletlerine bölgesel entegrasyonun öncüleri görevini üstlenmelerine imkan veri­yor. (50) Genel Kafkasya entegrasyonuna, yani Merkezî Kafkasya’nın Güney ve Kuzey Kafkasya’ya entegrasyonuna gelince ise, bu gelecekte, özellikle de entegrasyon süreçlerine Rusya, Türkiye ve İran’ın beraberce katılımları ile mümkün olabilir.

Merkezi Kafkasya bölgesel entegrasyonun güç merkezidir. Burada öncelikle Azerbaycan ve Gürcistan’ın bütünsel Kafkasya temelini yarat­mak için gereken önkoşullara sahiplerdir. Bu önkoşullar şunlardır:

— Tarih boyunca Azerbaycan ve Gürcistan halkları barış içinde, etnik ihtilaf ve anlaşmazlık olmaksızın yaşamışlar; yüzyıllardır Gürcistan’da Azerbaycanlılar, Azerbaycan’da ise, Gürcüler barış içinde yaşamak­tadırlar;

— Ermenistan Azerbaycan’a karşı işgalci politika uyguluyor, devamlı olarak komşularına karşı toprak talebinde bulunarak, Azerbaycan ve Gürcistan’da Ermeni bölücülüğünü destekliyor. Bu ise, onun bugünkü aşamada Merkezî Kafkasya’nın entegrasyonuna katılmasına olanak sağlamıyor;

— Azerbaycan’ın ve Gürcistan’ın coğrafî ve sosyal-demografik para­metreleri (toprak, nüfus vb.) aşağı-yukarı aynıdır;

Azerbaycan’ın ve Gürcistan’ın jeopolitik kalkınma stratejisinin de benzer yönelimi vardır;

Azerbaycan ve Gürcistan Hazar denizi ve Karadeniz arasında önem­li ulaşım koridorunu oluşturuyorlar. Bu koridorun önemi TRASEKA pro­jesinin gerçekleşmesinden dolayı artmaktadır. Ulaşım hatları malların gerekli yönde taşınmasına imkan veriyor (“Batı”, “Doğu”, “Güney”, “Kuzey”);

Azerbaycan ve Gürcistan’ın bölgesel politik ve ekonomik birliklere beraberce katılmış olmaları;

Azerbaycan ve Gürcistan’ın bölgesel önemi projelerden Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz hattının çekilmesi ve kullanılmasına birlikte katılmaları;

Azerbaycan ve Gürcistan tarafından 1996 tarihinde imzalanan “Kafkasya bölgesinde barış, güvenlik ve işbirliği hakkında” sözleşmesi ekonomik ilişkilerin kurulmasının ve geliştirilmesinin temelidir.

Ermenistan’ın Azerbaycan’la (açık), Gürcistan’la (kapalı) ihtilafları olmasına rağmen, Merkezî Kafkasya’da entegrasyon süreçleri Azerbaycan —Gürcistan işbirliğinin genişlemesi suretiyle artmaktadır. Bu olumlu ortamda Azerbaycan- Gürcistan stratejik parametreleri daha da gelişirse, Ermenistan onlar için gereksiz taraf olarak görünüyor. Ermenistan’ın komşuları ile ilgili politikasını değiştirmesi, gelecekte onun Merkezi Kafkasya entegrasyon süreçlerine katılmasına ve Kafkasya’da sosyal-ekonomik ilişkilerin gelişmesi sürecini engelleyen istikrarsızlığa son vermesine fırsat tanıyacak.

Yukarıda vurguladığımız gibi, entegrasyonun her bir aşamasının ekonomik ve politik yönü vardır. Şimdiki aşamada Kafkasya’da sadece ekonomik entegrasyon mümkündür.

Böylelikle, bir sosyo-kültürel ve coğrafî bütün olarak Kafkasya’nın, “küresel toplum”a doğal entegrasyon süreci, kendi bütünleşmesi aşa­malı olduğundan birkaç aşama geçmelidir, içeriğine göre her sonraki aşama bir önceki aşamanın mantıkî devamı olacaktır. Tabii, gerçeklik­te Kafkasya’nın entegrasyon sürecinde bazı farklıklar da ortaya çıkabilir, yani önceki aşamaların amaçları bir sonraki aşamalarda gerçekleştirilebilir ve ya bunun tersi olabilir. Fakat vurguladığımız bu uygunsuzluklar Kafkasya’da entegrasyonun aşamalılığını tamamen ortadan kaldırmamaktadır. Merkezî Kafkasya’nın ekonomik entegrasyo­nunu öngören bu aşamalarda ilk önce Azerbaycan ile Gürcistan’ın, son­raki aşamalarda ise, bu birliğe Kuzey ve Güney Kafkasya’nın katılması da mümkündür. Bununla ilgili olarak, tedrici bir şekilde Kafkasya’nın bütün bölgelerini bir bütün olan sisteme sosyal-ekonomik entegrasyonunu temin edecek bölgesel ekonomik ve hukukî araçların hazırlan­ması gerekir. Bu ise, şu ana kadar dünya ekonomisine entegre olmamış, fakat fonksiyonel açıdan onun önemli olan süjesinin “küresel toplum”a entegre olmasına imkan verecektir.

DİPNOTLAR:
1) Azerbaycan Kafkasya Stratejik Araştırmalar Enstitüsü Başkanı
2) Baku Devlet Üniversitesi, Uluslararası Hukuk ve Uluslararası ilişkiler Anabilim dalı yüksek lisans öğrencisi
3) Toynbi A. Dj, Postijenie istorii, M., Rolğf, 2001, s. 640
4) Olobalğnoe soobhestvo: Novae sistema koordinat (podxodı k probleme) SPb,2000; Makinder X.Dj. Qeoqrafiçeskao osğ istorii II Glementı. —1999, N- 8; A. .Utkin. Olobalizaüie: proüess i osmıslenie. M.: Logos, 2002
5) Busıgina t.M.Problemi sovremennogo regionalizma. Öjnoe napravlenie II Evropa i Rossio: problemi öjnogo napravlenie’. Sredizemnomorğe-Çernomorğe — Kaspiy. M., 1999, str. 455; Vostok/Zapad: Reqionalğnıe podsistemı i regionalğnıe problemi mejdunarodnıx otnoşeniy. M., 2002, s.528
6) Şirokov O.K. Mirovıe üentn i periferii: Puti soüialğno-gkonomiçeskogo razvitie II Vostok, 1998, NQ3; Komarov V. SNQ i Evropeyskiy Soöz II Pravo 1 gkonomika. 1997, NQ 17-18
7) Evropeyskoe soobhestvo: regulirovanie inteqraüionnıx proüessov. M., 1986, s.271;Qonçarenko S. Forum «Aziatsko-tixookeanskoe sotrudniçestvo». Torgovo-gkonomiçeskie gruppirovki v regione. ATGS II Problemi Dalğnegp Vostoka. 1999, NQ3; ASEAN v sisteme mejdunarodnıx gkonomiçeskix otnoşeniy. M., 1993; Şişkov Ö. NAFTA: istoki, nadejdı, perspektivı / MG t MÖ, 1994, NQ11, s.33.
8) Artınov D. TASİS — TRASEKA: perspektivı razvitie II Gkonomika i statistika,1996 g. N~2; Oegeşidze A. Ehe raz o velikom Şölkovom puti. Üentralğnao Azie i Kavkaz. 1999. 3(4). S.170-1 81.
9) Fadeev N.V., Sovet Gkonomiçeskoy Vzaimopomohi. M., 1974; Kompleksnaa programına dalğneyşego uglubienie i soverşenstvovanio sotrudniçestva i razvitie soüialistiçeskoy gkonomiçeskoy integraüii stran — çlenov SGV.M., 1971.
10) Portnoy M. Sovremennıe tendenüii mirovıx integraüionnıx proüessov II SŞA: gkonomika, politika, ideologie. 1997, NQ8.
11) İllarionov A. Bıvşie Sovetskie respubliki v mirovoy sisteme gkonomiçeskix koordinat. Voprosı gkonomiki. 1992, NQ4-6;Çernevskiy S.İ. Novıy putğ Azerbaydjana. M.: Azer-Media 2002; V.Papava, V. Chocheli. The Possibility of Global Economic Grises and Georgia’s Strategy. Georgian Economic Trends, No. 1, 2002.
12) Pirojkov S. Razvitie inteqraüionnıx proüessov v SNQ v kontekste qlobalğnıx i reqionalğnıx izmereniy. «Üen-tralğnao Azia i Kavkaz» Obhestvemıo-politiçeskiy jurnal NQ 4 (16) 2001, s.7-19; Abbas Abbasov, Sodrujestvo vzaimozavisimıx qosudarstv. M., 2002, str.384; Şmelöv N.P. Stranı Kaspio i Zakavkazğe- qosu-darstva SNQ: perspektivı ustoyçivoqo gkonomiçeskoqo rosta II Evropa i Rossio: problemi öjnoqo napravle-nio. Sredizemnomorğe- Çernomorğe — Kaspiy, M., 1999 q., str. 483; Reznikova 0. Modernizaüio Rossii i vzaimodeystvie v SNQ II Mirovae gkonomika i mejdunarodnıe otnoşenie N~ 3, 2000.
13) Gkonomika SNQ: 10 let reformirovanio i inteqraüionnoqo razvitie. ispolkom SNQM., Finstatinform,2001 q., 420 str.
14) “V Minske obsudot problemi obrazovanie v EvrAzGS”, RİA “Novosti”, 13 noobro 2002; “Komu nujen takoy EvrAzGS?”, “Novıe izvestie”, 25 sentebre 2002.
15) Oazeta «Gxo». Baku, 16 marta 2002 q. «Tam, qde bessilğnı silğnıe. Poka samoe gffektivnoe partnorstvo so stranami bıvşeqo SSSR osuhestvleetse v ramkax OUUAM; N.lsmaylova, E.Museibov. Obrazovanie i neko-tone aspektı deetelğnosti OUİJAM (na azerb. ez.). Jurnal «DİRÇ9LİŞ – XXI osr» Baku.2001, s.93-100
16) Esilğbaev T. OGS: partnorstvo – v interesax vsex stran reqiona II Kazaxstanskae pravda. 16 mao 1996 q.
17) Qonçarenko S.N. Dinamika Çernomorskoqo gkonomiçeskoqo sotrudniçestva II Evropa i Rossie: problemi öjnoqo napravlenia. Sredizemnomorğe — Çernomorğe- Kaspiy. M., 1999, str.455; Borisenko E. Çernomorskae zona svobodnoy torqovli II Mejdunarodnaejiznğ. 1999, NQ 1, 45 s.
18) Qriqorğeva E. «Şanxayskiy forum» pretenduet na rolğ mohnoy mejdunarodnoy strukturı II Vreme MN,6 iöne 2000; Reutov A. Şanxayskoe formirovanie stalo forumom. Komersant. 6 iöle 2000.
19) Olobalizaüie i poiski naüionalğnoy identiçnosti v stranax Vostoka. M.,1 999 Gkonomika SNQ: 10 let reformirovanie i inteqraüionnoqo razvitio. ispolkom SNQ- M., Finstatinform,2001 q., 420 str; Çeşkov M.A. Olobalğnıy kontekst postsovetskoy Rossii. Oçerki teorii i metodoloqii miroüelostnosti. M. 1999.
20) Glğdar Ismailov. Finansovo-kreditnıy mexaııizm soüialğno-gkonomiçeskoy inteqraüii Kavkaza. Mejdunarodnae nauçnae konferenüie «Kavkaz: Istorie, Sovremennostğ i qeopolitiçeskie perspektivı». Baku, 1998.
21) Oadjiev K.S. Oeopolitika Kavkaza. M.,2001; Duqin A.Q. «Kavkazskiy vızov», Osnovı geopolitiki. Oeopolitiçeskoe buduhee Rossii. Mıslitğ prostranstvom. M., 2000; Deqoev V.V. Bolğşae iqra na Kavkaze: istorio i sovremennostğ. M., 2001; Kuliev Oasan. Oeopolitiçeskie kollizii Kavkaza. «Üentralğnae Azie i Kavkaz» NQ (3) 4,1999, s. 23-29
22) Kavkaz: istorie, sovremennostğ i geopolitiçeskie perspektivı. Mejdunarodnae nauçnae konferenüio. Baku, 1998.
23) Rossie i Zakavkazğe: poiski novoy modeli obhenie i razvitie v izmenivşemse mire. M., 1999.; Belıy A.V., Remaklğ G. Rossie i Zapadnae Evropa: qeopolitiçeskie interesı v Kavkazsko-Kaspiyskom reqione II Evropa i Rossie: Problemi öjnoqo napravlenie. Sredizemnomorğe – Çernomorğe — Kaspiy. M.,1 999; Çernovskiy S. Kavkazskae strateqio Vaşinqtona II Mejdunarodnae jiznğ, 1999 q., NQI; Onje: Zapadnao aktivnostğ v Zakavkazğe II Mejdunarodnaa jiznğ, 1998 q., N~6; On je: Öjnıy Kavkaz v planax NATO II Mejdunarodnae jiznğ., 1 998q.,sentebrğ; Pau F.de: Politika Turüii v Zakavkazğe II Spomıe qraniüı na Kavkaze. M., 1996; Naxavandi F. Rossio, Iran i Azerbaydjan. istoriçeskie istoki vneşney politiki Irana II Spomıe qraniüı na Kavkaze. M., 1996.
24) Smirnov N.A. Politika Rossii na Kavkaze v XVI- XIX vekax. M., 1958 q.; Kokiev Q. Voenno- kolonizaüionnae politika üarizma na Severnom Kavkaze //Revolöüio i goreü, 1929 q. NQ 5(7)
25) Smirnov N.A. Şeyx Mansur i eqo tureükie vdoxnoviteti II Voprosı tstorii, 1950, N~1 0; Skitskiy B.V. Soüialğnıy xarakter dvijenio imama Mansura. Ordjonikidze, 1933.
26) Buşuev S.K. Borğba qorüev za nezavisimostğ pod rukovodstvom Şamilo. M.-L, 1939; On je: Oosudarstvennae sistema imamata Şamilo II istorik marksist, 1 937,Kiev, s.5-6.; Maqomedov R.M.Borğba qorüev za nezavisimostğ pod rukovodstvom Şamila. Maxaçkala, 1939; Oammer M. Şamilğ. Musulğmanskoe soprotivlenie üarizmu. Zavoevanie Çeçni i Daqestana. M., 1998; Deqoev V.V. İmam Şamilğ: prorok, vlasti-telğ, voin. M.,2001.
27) Mezlukaev R.S. K istorii Oorskoy Avtonomnoy Sovetskoy Soüialistiçeskoy Respubliki. – V sb.: izvcstio Severo-0setinskoqo nauçno-issledovatelğskoqo instituta, t.20, Ordjonikidze, 1957.; Oorskae Avtonomnao Sovetskao Soüialistiçeskae respublika (OASSR), BSG, M., 1997, t.7, s.131.
28) Zakavkazskiy Seym. Sovetskao istoriçeskao gnüiklopedie. M., 1964, t.5, s.599;
29) Azizbekova P. i dr. Sovetskae Rossie i borğba za ustanovlenie i uproçenie viasti Sovetov v Zakavkazğe. Baku, 1969; Zakavkazskaa soüialistiçeskao federativnaa sovetskae respublika (ZSFSR). BSG, M., 1972, t. 9, 297 s.
30) Severo-Kavkazskiy gkonomiçeskiy rayon. BSG, M., 1976, t. 23, s. 146-149
31) Minü AA Respubiiki Zakavkazğe. M., 1969.
32) Zakavkazskiy gkonomiçeskiy rayon. M., 1973.
33) Lundestad Q. Kruşenie Sovetskogo Soöza. – V kn.: Vostok, Zapad, Sever, Öq. Osnovnıe napravlenie mej-dunarodnoy politiki. 1945-1996 q. M., 2002, s. 279-283.
34) Nuxaev Xoj-Axmed. Çeçenüı skoree izmenet mir, cem izmenot svobode. Baku, 2002; Onje: Rossie i Çeçenio: Mir po formüle «Pobeda-Pobeda», 2002; Onje: Mı ne zainteresovanı v porajenii Rossii…», 2002; On je: Universalğnao formula mira. Baku, 2002.
35) Aliev Rafik, «Kavkazskıy dom». Konüeptua)ğnao osnova ureguVırovarîıe konfi’ıktov v regıone. Juma «Kavkaz». 1997, NQ 1, s.16-21; Marnedov Rustam. Kavkazskıy obhı’y dom. Juma/ «Kav/caz». 1997, N- 2, s. 6-7; Xaladdin ibragimli. Kavkazskiy dom: mif i realğnostğ. Jurnal «Kavkaz», N~1, 1997, s. 12-14; H.Hüseynova «Azorbaycan Avropa inteqrasiya proses/ari sisteminde», Baki, 1998. s. 68
36) Novae «Kavkazskao konfederaüia». Jurnal «Kavkaz». NQ 2,1997. s. 16-17.
37) A. Qobl. Oeopolitika Post-sovetskoqo öqa Kavkaza. Jurnal «Kavkaz» NQ 2,1997, s.14-16
38) İsmaylov M.A. Pravda ob armonskoy apressii. Baku, 1996; Asadov S. Terrorizm: priçina i sledstvie. Baku, 2001; O genoü