Ali İhsan Aksamaz

[Türkçe- Lazca]

Türkiye’de 1990’lı yıllara kadar, Lazların Tarihine ilişkin olarak kimse pek bir şey bilmiyordu. Bu halkın aydınları olmadığı için durum böyleydi. Ancak onun da bir sebebi vardı. 1990’lı yıllar, dünya tarihi açısından önemli bir dönüm noktası oldu. “Soğuk Savaş”ın sonuydu. Bununla dünyada bir şeyler değişmeye başladı. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) düşmanlığı sona erdi.

Daha doğru ifadeyle, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği yıkıldı. Bu dönemde; Türkiye, Amerika Birleşik Devletleri’ ile NATO Paktı içindeydi. Gürcistan ise, Türkiye’ye düşman olan bir başka paktın içinde. Böylece, iki memleket başkalarının çıkarı için birbirlerini düşman sayıyorlardı. Ancak yeni dönemle birlikte işin öyle olmadığı anlaşıldı. Ondan da öte, iki ülke sınırının iki tarafında yaşayan halkların birbirleriyle akraba oldukları yeniden anlaşıldı.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin yıkıldığı 1991 yılının sonundan birkaç yıl önce, daha doğru bir ifadeyle, 31 Ağustos 1988 tarihinde, Türkiye ile Sovyetler Birliği arasındaki Sarp Sınır Kapısı açıldı. Bu Türkiye ve Gürcistan açısından önemliydi. Bu süreç, Türkiye ve Gürcistan’ın çeşitli alanlardaki ortaklık ve dostluğuna destek verecekti. Bu süreç, iki ülkenin Lazları için de çok önemli olacaktı. Bu kapı ile birlikte, iki memleketin Lazları birbirlerini tanıma şansına kavuştu. Ondan öte; Türkiye’de yaşayan Lazlar de için hayırlı ve verimli oldu. Bu süreçle, yürekleri dillerinin acısıyla yüklü insanlar ortaya çıkacaktı. Lazcanın yaşaması için bir şeyler yapmanın yollarını arayacaklardı. Bu sebeplerle, Sarp Sınır Kapısı, Türkiye Lazlarının yakın tarihlerinde birinci önemli kazanım oldu.

Sarp Sınır Kapısı kadar önemli olan farklı bir gelişme de “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitaptır. Şimdi ondan da bahsedeyim: 1992 yılında İstanbul’da “Lazlar’ın Tarihi” adıyla çıkan bu kitabın orijinal adı “Lazeti…” idi. Bu kitap, Gürcüce olarak Gürcistan’da 1964 yılında çıkmıştı. Bu kitap, iki yazarlıydı ve onlar da Meleni Sarpi’den iki Laz’dı. Kitap, 1964 yılında Sovyet döneminde yazılmıştı ve o dönemin anlayışını taşıyordu. Bu, çok çelişkili bir durumdu.

Bir taraftan kitap eskiydi, öte yandan da çevirmen, Türkçe ve Gürcüceyi çok iyi bilmiyordu. Entelektüel yönü de yeterince yoktu. Ancak kendisini daha sonra tanıyacaktım, namuslu bir insandı. O sebeple kitabın tercümesi sorunluydu. Yalnızca tercümesi sorunlu değildi. Çevirmen,  makaleleri kısaltmış ve dipnotları kaldırmıştı, açıklamaları kısaltmıştı. Bunun da ötesinde, çevirmenin terminolojiye ilişkin de sorunları vardı. Kısaca; “Lazlar’ın Tarihi”, 1964 tarihli “Lazeti…” adlı kitabın tercümesi değildi. Bu kitap,  “Lazlar’ın Tarihi”, farklı açılardan sorunlu olmasına rağmen, Türkiye Lazları için çok önemli ikinci bir kazanım oldu.  “Lazlar’ın Tarihi” adlı bu kitap, Lazların gerçek tarihlerine ilgi duyanları araştırma yapmaları konusunda motive etti.

Öyle veya böyle, “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitap, pozitif ve negatif yönleriyle, Türkiye Lazlarının entelektüel birikiminde önemli ikinci kazanım oldu.

“Lazlar’ın Tarihi”, gördüğüm an benim için de çok önemli oldu. 1992 Yaz’ında bir gün. İstanbul’un güzel bölgelerinden Kartal’a gitmiştim, eşimle birlikte. Orada arkadaşlarımız vardı. Onları ziyarete için gitmiştik. Oturduk, konuştuk, yedik, içtik. Gezmek için dışarı çıktık sonra, deniz kenarında, tezgâhlarında balık satan balıkçıları gördük. Onların ötesinde yine tezgâhlarda kitap satan birilerini gördük. Hangi kitapları sattıkları anlamak için kitaplara bakmaya başladık. Bir yarım saat kadar orada kitaplara baktık. Döndük, misafir olduğumuz eve gidiyorduk. O sırada yerde gazete kağıtları üzerine sıralanmış birkaç kitap gördüm. Onlardan bir tanesi “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitaptı. Kitabı görünce, hemen durdum ve aldım. Bedeli olan parayı verdim. Eşim ve arkadaşlarla eve gitmek için yola koyulduk. Bir yandan onlarla konuşuyor öte yandan da elimde tuttuğum kitabın içinde ne yazdığını merak ediyordum. Şimdi ifade edemediğim bir durumdaydım. Çok sevinçliydim. Misafir olduğumuz eve döndük. Oturup kitabı okumaya başladım. Çok kısa bir süre içinde okudum. Şaştım.

Bu kitap, o zamana kadar, Lazlara ve Laz diline ilişkin bildiklerimden farklı bilgiler veriyordu. Verdiği bilgilerden bazıları önemli ve doğru idi, ama bazı bilgiler “komik” idi. Sonunda mürekkep yalamış bir insandım; neyin ne olduğunu az çok anlayabiliyordum. Bir saat kadar bir zaman süresince iki şoku birden geçirdim. Kitabın doğru bilgileriyle sevinmiştim ama “komik” bilgileriyle dertlenmiştim.

Çapa’ya, evimize döndük. Bu kitaba ilişkin sorularım vardı. O sebeple okumalıydım. Kitabı en az beş kere okudum.  Olduğumda da daha dertli oldum. Tarihçi değildim ama anladım ki bu kitap sorunluydu.

Kitabın orijinali: “Lazeti” [Tiflis,1964]; Yazarları Muhammed Vanilişi ve Ali Tandilava ile kitabı özetleyerek Türkçeye tercüme eden Hayri Hayrioğlu

Nasıl veya kiminle başlayacaktım?! Kitabın çevirmeni olan kişi ile bağlantı kurmanın yollarını aramaya başladım. Çevirmen Hayri Hayrioğlu idi. “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitaptan öğrendiğim kadarıyla polis memuru emeklisiydi. Eski bir arkadaşım vardı; Meriç Özeller; “Aydınlık Gazetesi”nin arşivinde çalışıyordu. Bir gün ona gittim ve gazetenin arşivine girdik. Arkadaşım, Lazlar ve Laz diline ilişkin bilgi veren belgelerin birer kopyalarını verdi. Onların arasında bir liste gördüm. Bir kağıtta bu konularda yazan çizen kişilerin adları ve telefon numaraları yazılıydı.

Böylece 1992 yılının Yaz’ında bu konuyla ilgilenmeye başladım.

[Kaynak: Ali İhsan Aksamaz, “Lazlar’ın Tarihi” adlı kitap”, hopam.com, 22. V. 2005 (“Dil-Tarih-Kültür-Gelenekleriyle Lazlar”, 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014]

[Önerilen okumalar: Ali İhsan Aksamaz, “Bilinçli Olarak Geciktirilmiş Bir Değinme”, Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı 161, Mayıs 1997, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002 [ “Doğu Karadeniz’de Resmî İdeolojiler Kuşatması,1. Baskı, Sorun Yayınları, 2003; 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2011];  Ali İhsan Aksamaz, “Demagoji uzmanları”, 05. VI. 2002 [ “Doğu Karadeniz’de Resmî İdeolojiler Kuşatması,1. Baskı, Sorun Yayınları, 2003; 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2011]; Ali İhsan Aksamaz,  “Ahmet Özkan Melaşvili ve Hayri Hayrioğlu’yu andık”, yusufbulut.com/ circassiancenter.com.tr, 4-5 VII 2011,[ Laz Aydınları ve Sorumluluk”, 1. Baskı,  Sorun Yayınları,  İstanbul, 2011]; Ali İhsan Aksamaz, “Cemal Şener’in Lazlar hakkında yazmış olduğu makale”, circassiancenter.com.tr/ sonhaber.ch, 30. IX. 2006 [“Dil-Tarih-Kültür-Gelenekleriyle Lazlar”, 2. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul, 2014]; Bayram Ali Özşahin: “Kapitalizm her şeyi aşındırıyor, öğütüyor, eritiyor, kaybediyor!”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 14. VIII. 2019; “Bizim Sarp/ Sarpi Çkini/ სარფი ჩქინი” Yayınlandı”,  sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr,  22. IV. 2022;  Mehmet Ender Savcın: “Gürcistan’da akrabalarımız var.” , sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 11. X. 2020;  “Kapsamlı Lazca- Gürcüce Sözlük Yayınlandı”,  sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 20. XI. 2021;Mustafa Saadet: “Başıboş hayvanlar sınırı ihlâl ediyordu!”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr, 15. XII. 2018;  “Sarpi Moleni” yayınlandı!”, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr,  24. XII. 2020; Ümit Bayazoğlu, “Sıkıcı bir Laz fıkrası/ Polis emeklisi Hayri Hayrioğlu’nun başımıza ördüğü püskülü belâ”, EP/ Ekonomi Politika, sayı 31, İstanbul, 27 VI 1993]

“Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabi

Turkiyes 1990-oni ʒ̆anapeşakis, Lazepeşi Tarixişen ek̆o mitis mutu var uçkit̆u. Am xalk̆is ent̆elek̆tualepe navaruqonut̆u şeni, xali eşo rt̆u. Mara emusti ar sebebi kuğut̆u.
1990-oni ʒ̆anape, Dunyaşi tarixis dido beciti viraji diqu. Aya rt̆u “Qini Ok̆ok̆idinu”-şi çodina. Emuten mutxanepe oktirus kogyoç̆k̆u dunyas. Edo Amerik̆uli Ok̆ok̆ateri Oxeʒalepe do Sovetyari Soʒialist̆oni Cumhuriyetepeşi Lik̆ateşi duşmanoba diçodu. Amuşen ʒ̆ori metkvalepeten, Sovetyari Soʒialist̆oni Cumhuriyetepeşi Lik̆ate geiktu. Em p̆eriodişakis, Turkiye Amerik̆uli Ok̆ok̆ateri Oxeʒalepe k̆ala NATO-şi P̆akt̆işi doloxe rt̆u. Gurcistaniti Turkiyeşa duşmani naren ar çkva p̆akt̆iş doloxe rt̆u. Aşopeten jur memleketik duşmani işinapt̆es artikarti, çkvalepeşi guri şeni. Mara ağani p̆eriodişk̆ule, dulya eşo na var t̆u oxoiʒ̆onu. Emuşen met̆i, jur dobadonaşi sinorişi jur k̆eles naskidunan xalk̆epeşi artneri xorʒi do diʒxirişen xtimeri nart̆uti ağneşen oxoiʒ̆onu.

Sovetyari Soʒialist̆oni Cumhuriyeti’epeşi Lik̆ate nageiktu 1991 ʒ̆anaşi çodina muşişen ar- jur ʒ̆ana ʒ̆oxle, ʒ̆ori metkvaleten 1988 ʒ̆anaşi 31 Mariaşinas, Turkiye do Sovetyari Soʒialist̆oni Cumhuriyetepeşi Lik̆ateşi şkas Sarpiş Sinorişi nek̆na xolo guinʒ̆k̆u. Aya beciti rt̆u Turkiye do Gurcistani şeni. Am p̆rosesik, Turkiye do Gurcistanişi goçkvaneri saxapes p̆artneroba do megabrobas mxuci meçasunt̆u. Am p̆rosesi jur dobadonaşi Lazepe şeniti dido beciti iqvasunt̆u. Am nek̆na k̆ala jur memleketişi Lazepes artikarti oçinuşi şansi dvaqves. Emuşen met̆i am p̆rosesik Turkiyes naskidunan Lazepe şeni dido xeironi do meçamura diqu. Em p̆rosesiten, guri mutepeşi nena mutepeşişi ç̆viniten opşa k̆oçepe ižirasunt̆u. Edo Lazuri nenaşi oskedinuşeni mutxanepe oxvenuşi gzalape gorasunt̆es entepek.

Em sebebepeten, Sarpiş Sinorişi Nek̆na maartani ç̆koni ren Turkiyeşi Lazepeşi xolosoni Tarixis. Sarpiş Sinorişi Nek̆na k̆onari beciti naren ar goçkvaneri dulyati “Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabi ren. Aʒ̆i emuşenti mutxanepe giʒ̆vat.

1992 ʒ̆anas Mp̆olis “Lazepeşi Tarixi” coxoten na gamiğinu am ketabişi originaluri coxo “Lazeti” rt̆u. Edo Gurcistanis 1964 ʒ̆anas gamiğineet̆u am ketabi, Kortuli nenaten. Am ketabi jur mç̆aruloni rt̆u do entepeti Moleni Sarpuli Lazepeşen rt̆es. Ketabik, 1964 ʒ̆anaşi Sovyetari p̆eriodis iç̆areet̆u do em orapeşi gagnapa kuğut̆u. Aya rt̆u dido p̆aradok̆suli xali.
Ar k̆ele ketabi mcveşi rt̆u majura k̆ele ketabişi tercumanis Turkuli do Kortuli nenape k̆ai var uçk̆it̆u. Edo int̆elek̆t̆ualuri gagnapati var uğut̆u. Mara ek̆ule eya viçinamint̆u; namusoni k̆oçi rt̆u. Emuşeni ketabişi tercume p̆roblemoni rt̆u. Xvala tercume muşi p̆roblemoni var t̆u. Tercumanik omk̆ulaneet̆u mak̆alepe do entepe şeni ç̆areli na ren majura ambaepe, guri muşi şeni. Emuşen met̆i, tercumanis kuğut̆u terminolojiuri p̆roblemati. Mk̆uleşa, “Lazepeşi Tarixi” var t̆u 1964 tariğoni “Lazeti” coxoni ketabişi tercume. Am ketabi, yani “Lazepeşi Tarixi” goçkvaneri saxapeşen dido p̆roblemoni nart̆utina, Turkiyeşi Lazepe şeni dido beciti, majura ç̆k̆oni iqu. Lazepeşi mtini Tarixis nç̆ela na uğunanpes mxuci meçu am “Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabik, goşogoru şeni mot̆ivaʒia meçamuten entepeşa.

Eşo ptkvat na, aşo ptkvat na, “Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabik p̆ozit̆iuri do negat̆iuri gagnapa muşiten diqu majurani ç̆k̆oni Turkiyeşi Lazepeşi int̆elek̆t̆ualuri xampobas.
“Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabi nabžiri aniti çkimi şeni dido beciti diqu.
1992 ʒ̆anaş Monç̆inobaşi ar ndğas rt̆u. Mp̆olişi mskva semtepeşen arteri naren Kartalişa videet̆it çili çkimi k̆ala. Megabrepe miqount̆es ekonaşis.Videet̆it entepe mok̆itxuşa. Dopxedit, bğarğalit, oç̆k̆omalepe p̆xazirit, p̆ç̆komit, pşvit. Edo golva oxvenu şeniti kogamaptit. Zoğap̆icis, tezgyaxi mutepeşis çxomi nagamaçapen mençxomepe kobžirit. Entepeş ekole, xolo tezgyaxepes ketabepe nagamaçapen mitxanepeti bžirit. Nam ketabi gamaçapan yado ketabipeşa oʒ̆k̆omilus gevoç̆k̆it. Ar gverdi saat̆i k̆onari ekonaşi ketabipes voʒ̆k̆edit.

Goviktit do musafiri navort̆it oxorişa mevulurt̆it. Em oras dixaş jin gazeteş kağaldepeşi jin gesvareli ar- jur ketabi kobžiri. Entepeşen arteği coxont̆u “Lazepeşi Tarixi”. Ketabiş jin “Lazepeşi Tarixi” ç̆areli rt̆u. Eya kobžirişi, asta-xolo dobgiti do ketabi kebzdi. Ketabişi pasi naren geç̆areli dazgaxtyaris komepçi do çili çkimi do megabrepe çkini k̆ala oxorişa oxtimu şeni gzas gebdgiti. Ar kele entepe k̆ala bğarlapt̆i majura k̆eleti xes navokaçapt̆i. Ketabis p̆ea mu ç̆arups yado gur-patkaleri vort̆i.

Aʒ̆i navar matkven ar xaliş doloxe vort̆i. Dido xeleberi vort̆i. Musafiri navort̆it oxorişa goviktit. Man dopxedi do emedeni ketabişi ok̆itxus kogevoç̆k̆i. Dido mk̆ule oraşi doloxe dovik̆itxi eya. Dido govişaşi. Em oraşakis, Lazepe do Lazuri nena şeni namiçkinpeşen dido goçkvaneri ambaepe meçapt̆u ketabik. Ketabik nameçaps ambaepeşen namtinepe dido beciti do ʒ̆ori rt̆u, mara namtini ambaepeti di k̆omik̆uri rt̆u. Man eşo- aşo k̆itxeri k̆oçi vort̆i. Edo ar oʒ̆k̆omiluten oxomaʒ̆oneet̆u, mu mu nart̆u. Ar saat̆i k̆onari p̆eriodis jur şok̆i maqveet̆u. Ketabişi ʒ̆ori ambaepeten vixeleet̆i mara k̆omik̆uri ambaepetenti videleret̆i.

Çapaşa, oxori çkinişa goviktit. Emuşk̆ule man man var vort̆i. Navort̆i svas, var vort̆i. K̆oçepe k̆ala vort̆i mara man entepe k̆ala var vort̆i. K̆itxvape komiğut̆u am ketabişi derditen, videleret̆i Emuşeni ok̆itxuşi vort̆i. Edo minimumixeşa xuti fara dovik̆itxi “Lazepeşi Tarixi” mara, navort̆işen dovideleret̆u. İst̆orik̆osi var vort̆i mara, am ketabis kuğut̆u namtini p̆roblemepe.
Çkimi p̆rofesiuli saxa nena rt̆u mara man aʒ̆i ist̆orik̆osi steri oçalişus kogevoç̆k̆eet̆i. Aya var t̆u geç̆areli mogapu şeni. Xorʒi do diʒxiri mutepeşişen namopti k̆oçepişi şuri şeni viçalişamint̆u. Çkimi noğira xvala aya rt̆u.

Muç̆oşi do miten gevoç̆k̆amint̆u?! Ketabişi tercumani naren k̆oçi k̆ala irtibati ogorus kogevoç̆k̆i. “Lazepeşi Tarixi” coxoni ketabişen nadoviguri k̆onari, muk tek̆audi p̆olisi rt̆u. Meriç Ozeller coxoni mcveşi megabre komiqount̆u “Aydinlik” coxoni k̆azetaşi ofisis içalişept̆u. Ar ndğas komepti do k̆azetaşi arşivişa kamaptit. Edo Lazepe do Lazuri nenaşen ambai nameçaps metnepeşi k̆op̆yape komomçu megabre çkimik. Entepeş doloxe ar list̆e kobžiri. Am dulyapeşen naç̆arups- ğarups k̆oçepeşi coxopeti do entepeşi t̆ilifonepeşi nomerepeti geç̆areli rt̆u ar kart̆alis.

Aşoten am dulyas kamapti ma, 1992 ʒ̆anaşi Monç̆inobas.