Ali İhsan Aksamaz 

(Ön açıklama:  Bugünkü misafirim Önder Acar. Önder Acar, genç sanatçılarımızdan. Kendisini 2011 yılından beri tanıyorum. Önder Acar ile bir söyleşi yaptım. Hayat hikâyesi ve Abhazya’da doğmuş olan anneannesinin anılarından konuştuk.  Ben de Sovyetler Birliği’nin yanlış politikalarından bahsettim. Bu metin, söyleşimize ait. Ali İhsan Aksamaz. 11 X 2019)

+

Ali İhsan Aksamaz: Lütfen, önce bize hayat hikâyenizden bahsedin! Nerede ve ne zaman doğdunuz? Hangi okullarda öğrenim gördünüz? Mesleğiniz nedir? Nerelisiniz? Şimdi nerede yaşıyorsunuz? Ne iş yapıyorsunuz? Hangi dilleri biliyorsunuz? Kısaca bize kendinizden bahsedin, lütfen!

Önder Acar: Zonguldak’ta doğdum. 1984 yılında doğdum. Önce Niğde Üniversitesi Radyo- televizyon bölümünde öğrenim gördüm. Sonra da Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo- televizyon ve sinema bölümünde öğrenim gördüm. Bu eğitim ve öğretimden sonra da Marmara Üniversitesi Sinema bölümünde yüksek lisans çalışmasına başladım. Pek çok belgesel, TV programı ve çeşitli reklam prodüksiyonunda yönetmenlik ve yürütücü yapımcılık görevlerini üstlendim. Günümüzde İstanbul’da yaşıyorum. Türkçe, İngilizce ve ne yazık ki az Lazca biliyorum.

Ali İhsan Aksamaz: Biliyorum, bir başka projeniz daha var. Biraz da bize o projenizden bahsedin, lütfen!

Önder Acar: Evet; bir başka projem daha var. Bu projem hem özel, hem de toplumsal. Bu projem, anneannemin hayatı ile ilgili. Belgesel bir film projem var. Bu projemde hem anneannemin adını yaşatmak ve hem de Abhazya’da yaşamış eski Lazlarından bahsetmek istiyorum. İnsanlar, eski Abhazya’nın eski Lazlarına ilişkin bilgiye sahip değil. Ancak finansal problem var. Bu belgesel film için sponsor lâzım.

Ali İhsan Aksamaz: Lütfen, bize büyük annenizden bahsedin! Büyükannenizle söyleşiler yaptınız ve kameraya çektiniz. Büyük anneniz, size çocukluğundan bahsetti; öyle biliyorum. Lazca konuşarak size çocukluğundan bahsetti. Öyle değil mi?! Rahmetli büyük annenizin adı neydi?

Önder Acar: Evet! Rahmetli büyük annemin adı Naciye idi. 30 Ağustos 2016’de vefat etti. Evet, büyük annem ile konuştum. Bir değil, birçok kez konuştum büyükannem ile. Dijital filmler elimde mevcut. Filmleri elimde mevcut.

Ali İhsan Aksamaz: Biliyorsunuz, Lazlar gurbetçi insanlar. Hep gurbete gidiyorlardı. Yüzyıl önce de, iki yüz yıl önce de öyle idi. İstanbul çok uzak idi. Onun için de Moskova’ya, Soçi’ye, Tiflis’e, Gagra’ya, Gudauta’ya, Sohum’a, Oçamçire’ye, Anakliya’ya ve Çarlık Rusya’sının bu kentlerine gidiyorlardı. Ancak çoğunlukla da Abhazya’ya gidiyorlardı.

Önder Acar: Doğru biliyorsunuz ve doğru söylüyorsunuz. Ailemiz Azlağalı. Azlağa’dan Oçamçire’ye önce büyük annemin babası gitmiş. Oçamçire’ye yerleşmiş; Oçamçire’ye para kazanmak için gitmiş; gurbete gitmiş.

Ali İhsan Aksamaz: Biliyoruz, Lazlar çalışkan insanlar. Önce bağ- bahçe işlerinde çalışıyordular. Tarla kazıyorlardı. Çay topluyorlardı. Tütün topluyorlardı. Meyve topluyorlardı. Veya bir ustanın yanında çalışıyorlardı. Bir yanda öğreniyorlar, diğer yandan da para kazanıyorlardı. Sonra da bu bilgi ve para ile çeşitli işler yapmanın yollarını arıyorlar ve buluyorlardı da. Kimi Lazlar Sohum’un merkezinde yaşıyordu. Bunlardan kimilerinin fırını, dükkânı, mağazası, oteli ve bunun gibi mülkleri vardı ve ticaret yapıyorlardı. Kimi Lazların da taka ve küçük gemileri vardı. Lazlar, çoluk-çocuk Gudauta, Sohum, Oçamçire gibi kentlerde ve o kentlerin yakınındaki köylerde yaşıyordu. Güzel hayatları vardı.

Önder Acar: Çok doğru söylüyorsunuz, bu tür haberleri büyükannemden de duyuyordum. Büyükannemin çok trajik bir hayatı olmuş. Büyükannem kendisi; ancak babamın değil, annemin annesi. Dedelerinin Mağazaları, dükkânları ve oteli varmış. Abhazya’nın o zamanki kenti Oçamçire’de arazileri varmış.

Ali İhsan Aksamaz: Şimdi hatırladım; rahmetli yazar Munir Yılmaz Avcı’nın ailesinin de Abhazya’da arazileri varmış. O arazilerinin tapusu bile ellerindeymiş. Rahmetli Munir Yılmaz Avcı, bana öyle söylemişti. Ben, 2005’te Gürcistan’da idim. Rahmetli Munir Yılmaz Avcı ile Zugdidi’deydik. Zugdidi’den Abhazya arazisi görünüyordu. Rahmetli Munir Yılmaz Avcı, oradaki arazilerinden ve tapusundan o zaman bahsetmişti bana.

Önder Acar: Biz de oradaki arazinin tapusuna sahibiz. Anneannem, oradaki arazilerine ve oradaki hayatlarına her zaman özlem duyardı.  Abhazya’nın kenti Oçamçire’ye gitmeye hep niyetliydi. Oçamçire’deki çocukluk arkadaşlarını görmeye çok istekli idi anneannem. Oradaki çocukluk arkadaşlarını ziyaret etmeye pek hevesliyli.  O zamanki arkadaşları sağ mı, vefat mı etti, bilmiyordu anneannem. Her zaman Oçamçire’deki çocukluk arkadaşlarını merak ediyordu. Ancak oraya gitmeye imkânı olmamış. 1988’de Sarp Sınır Kapısı açıldı. 1991’de Sovyet Rusya yıkıldı, ancak büyükannem de yaşlandı ve güçten düştü. Fakat her zaman Oçamçire’deki çocukluk arkadaşlarından bahsediyordu. Her zaman, o zamanki Oçamçire’den bize bahsediyordu. Her zaman o zamanki Oçamçire’deki hayatlarından bahsediyordu.

(Önerilen okumalar: “Abhazya Parlamentosu’nun Açıklaması”, Kafkasya Yazıları, Sayı 6, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1999/ sonhaber.ch; Ali İhsan Aksamaz, “Yazılı Laz Edebiyatının Öncüsü İskender Tzitaşi Kimdi? Neden Öldürüldü?”, Yeni Kafkasya Gazetesi, Sayı 36(1), İstanbul, 2001/ demokrathaber.org, 26 VIII 2011; Ali İhsan Aksamaz, “Yamakhoğlu Yüksel Yılmaz (Öldü mü?!)”, Sima Dergisi, Sayı 7, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, Mart 2005/ circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “1930’lu Yıllarda Sovyet Abkhazya’dan Türkiye’ye Gelen Lazlar”, jinepsgazetesi.com, Sayı 8, 2011;
Ali İhsan Aksamaz, “Laz Kimlik Mücadelesinin Kilometre Taşı İki Kitap: “Oxesapuşi Supara” ve “Çkuni Ç̆ara- Albonişi Supara”, 8 I 2013, lazca.org/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com; Ali İhsan Aksamaz, “Bir Kitap: Lazca Metinler (Lazuri T̆ekst̆epe)”, 24 I 2013, yusufbulut.com/ demokrathaber.org/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr ; Ali İhsan Aksamaz, “Sovyet Lazları Halk Önderi İskender Tzitaşi ve Solun Ezberini Bozan Mektupları”, 5 XII 2013, sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr; Ali İhsan Aksamaz, “Laz Kimlik Mücadelesinde İskender Tzitaşi’nin Önemi“,14 IV 2013, yusufbulut.com/ sonhaber.ch/ circassiancenter.com.tr)

Ali İhsan Aksamaz: Evet! Anneannenizin hayat hikâyesinden konuşalım! Bize, onun hayat hikâyesinden bahsedin, lütfen! Ne zaman ve nerede doğmuş anneanneniz?

Önder Acar: Anneannem Oçamçire’de doğmuş. 1925’de, Oçamçire’de doğmuş anneannem. Babası orada imiş, orada çalışıyormuş. Anneannemin babası Oçamçire’ye çalışmaya gitmiş. 25 yıl Oçamçire’de yaşamışlar. Ekonomik hâlleri iyi imiş; dükkânları, otelleri, mağazaları varmış. Çok zenginlermiş. Çok iyi hayatları varmış. Evlerinin önünde çok büyük bir istasyon varmış. Uzak yerlerin; Batum’un, Sohum’un otobüslerinin merkezi de oradaymış. Her şeyleri bolmuş. Lenin zamanında durumları iyiymiş. Sonra iktidara Stalin çıkmış. Stalin’inin iktidarı zamanında kıtlık baş göstermiş. Hükümet, insanlara ekmeği karne ile vermiş; giyecek yokmuş, yiyecek yokmuş, hiç bir şey yokmuş.

Ali İhsan Aksamaz: Anneanneniz okulda öğrenim görmüş mü? Biraz da anneannenizin eğitim- öğretim hayatından bahsedin bize, lütfen!

Önder Acar: Anneannem, Rus Okulu’nda öğrenim görmüş; birkaç yıl boyunca Rus Okulu’nda öğrenim görmüş. Büyükannem, Rusçayı çok iyi biliyordu. Büyükannem, kimi zamanlar Hopa’da karşılaştığı Gürcülerle ve Ruslarla Rusça bazen de Gürcüce konuşurdu. Anadili gibi güzelce konuşuyordu Rusçayı. Ticaretin içinde yer alan bir aileden olması ve etraflarında çok farklı milliyetten insanların ve çocukların bulunmasından dolayı pek çok dil öğrenmiş. Anneannem toplamda 7 farklı dil biliyordu: Rusça, Gürcüce, Türkçe, Megrelce, Abhazca, Osetçe ve Ermenice. Oçamçire’deki Laz Okulu’nda da öğrenim görmüş anneannem. İskender Tzitaşi’den de haberi vardı. İskender Tzitaşi’den de bahsediyordu. İskender Tzitaşi, Lazlar için ders kitapları yazmış. Anneannem, İskender Tzitaşi’nin kitabından bize Lazca şiirler söylüyordu: (“So rt̆i, So rt̆i Xalidi?/ Çxomis vort̆i, nandidi./ Gaç̆opui, Xalidi?/ Va maç̆opu, Nandidi…” ) “Neredeydin, neredeydin, Halit?/ Balıktaydım, büyükanne. / Yakalayabildin mi?/ Yakalayamadım, büyükanne…” Bize böyle ezberinden Lazca söylüyordu anneannem. Laz Okulu’ndaki öğretmenleri de Lazmış. Huseyin Akalın imiş öğretmenleri. Laz Okulu, Lenin’in zamanındaymış. Lenin ölmüş. Lenin’den sonra, iktidar tahtına Stalin çıkmış. Sonra Laz Okulu kapatılmış ve Gürcü Okulu açılmış. Büyükannem, Gürcü Okulu’nda da öğrenim görmüş. Gürcüce de biliyordu.

Ali İhsan Aksamaz: Haberlerin kronolojisi biraz farklı, fakat verdiği bilgiler yanlış değil, doğru. Zaten mühim olan kronoloji değil, yaşanmış olaylar önemli! Ben de böyle biliyorum. Anneanneniz doğru söylemiş. Anneannenizin çocukluğundan da bahsedin bize. Bize anneannenizin Oçamçire’deki çocukluk arkadaşlarından da bahsedin, lütfen!

 

 

Önder Acar: Anneannemin, her milliyetten arkadaşı varmış. Her zaman o arkadaşlarından bahsediyordu. Gürcü, Rum, Abhaz, Megrel, Abaza, Rus, Ermeni arkadaşları varmış anneannemin. Hırıstiyan- Müslüman, her dinden arkadaşları varmış anneannemin. Müslüman Ermeniler varmış, Müslüman Abazalar varmış arkadaşları arasında. Her milliyetten çocukluk arkadaşı varmış anneannemin. Hırıstiyan- Müslüman her milliyetten ailelerin evleri varmış evlerinin yanında. Müslüman Ermeniler de, Müslüman Abazalar da,  Müslüman Rumlar da varmış anneannemin mahallesinde.  O sebeple de bazı dilleri azar- azar da olsun biliyordu; 7- 8 dil biliyordu. Durmadan Viktorya adlı bir çocukluk arkadaşından bahsediyordu anneannem. Yakın arkadaşıymış; Rus milliyetindenmiş. Birbirlerini çok seviyorlarmış. Anneannem, her zaman Viktorya ve arkadaşlıklarından bahsediyordu. Hep yan yana imişler. Viktorya’nın anne-babası işe gittiği zaman, anneannem hep Viktorya’nın yanındaymış.  Viktorya’nın anne-babası, terazi yapıyormuş. Anneannem hep Viktorya’yı arıyordu. Hep Viktorya’yı anıyordu. Çok-kültürlü bir bölgede doğmuş ve büyümüş anneannem; Müslümanlardan, Hırıstiyanlardan, Camiden, Kiliseden haberdardı. Oçamçire’de çok modern bir hayat yaşamış. Çeşit çeşit üzümleri varmış bağlarında. Asmaları varmış. Çeşit  çeşit incirleri varmış. Her zaman tenekeler dolusu balları olurmuş. İncir reçeli yapıyorlarmış. Erik reçeli yapıyorlarmış. Tavuk eti kavurması yapıyorlarmış. Armut pekmezi yapıyorlarmış. Her çeşit meyveleri varmış bahçelerinde. Rahatları çok iyiymiş. Hâl ve vakitleri iyiymiş. Abhazya’daki kıtlık zamanında da hâlleri iyi imiş. Komşularına da yardımcı oluyorlarmış. Oçamçire’de çok güzel evleri varmış. İyi de işleri varmış. Kazançları iyiymiş. Oçamçire’de tapulu arazileri varmış. O arazilerin tapuları şimdi de elimizde. Gramafon ve gitarları varmış. Müzik kültürleri varmış. Oçamçire’de anneannem ve ailesi çok modern bir hayat yaşamış.

 

Ali İhsan Aksamaz: İrfan Çağatay Bey, bir kitap yayımladı. Kitabın adı;  “Çkuni Çhara do Albonişi Supara/ Yazımız ve Alfabe Kitabı”. Bu kitap, İskender Tzitaşi’nin çalışmalarından. Kitapta İskender Tzitaşi’nin yazıları da yer alıyor. Bu yazılarından biri, o zamanın Abhazya’sının Lazları, nüfusları ve yaşadıkları yörelerden de bahsediyor. Biliyorum, Lazlar o zamanki Abhazya’dan muhacir çıktılar. Stalin’inin ceberrut iktidarı sebebiyle, Lazlar o zamanki Abhazya’dan muhacir çıktılar; bunu çok iyi biliyorum.  1928’e kadar Abhazya’da 5000 Laz yaşıyordu. Aşatskvari, Parçanta, Kharuta, Pşartiluği, Abgarkhuki adlı yerlerde yoğun olarak yaşıyorlarmış. Zamanın Abhazya Hükümeti de fakir Lazlara Oçamçire Limanı yakınındaki Skurça’da arazi vermiş ve burada “Kızıl Lazistan” adıyla kolhoz kurulmuş.  Abhazya Lazlarına ilişkin olarak İskenderi Tzitaşi, kitabında bu ve benzeri bilgileri bize aktarıyor. Bunlar resmî bilgi.

15 Ekim 1997 tarihinde, Abhazya Parlamentosu da Lazların mağduriyetlerinden bahsetti. Adile Abbasoğlu’nun kitabı da bu tür haberlerden bahsediyor. Kitabının adı;  “Unutulmaz Anılar”. Adile Abbasoğlu, çoğunlukla Abhazların trajedilerinden bahsediyor, ancak Abhazya’nın Lazları ve Sosyalist Aydınları da benzer eziyetleri gördüler.  Sibirya’ya sürgün edilen Lazlardan Hasan Helimişi de bahsediyor. Hasan Helimişi de sürgüne gönderilen insanların trajedilerini yazmış. Ancak Lazlar sahipsiz,  onun için de o zamanki Lazların bu trajedilerine ilişkin kimse hiç bir şey bilmiyor. İstanbul’un Gazi Mahallesi’nde İngilizce dersleri veriyordum; orada bir hanım ile karşılaştım. Bu hanım, Kazakistan’da doğmuş. Laz bir ailenin çocuğuydu. O da, ailesinin sürgününe ilişkin ilginç bilgiler verdi bana. Rahmetli Ağabeyim Aşağı Napşitli Yamakhoğlu Yüksel Yılmaz da, akrabalarının anılarından bahsediyordu. Yüksel Ağabey’in akrabalarından bazıları da Abhazya’daymış zamanında. Rahmetli Yüksel Ağabey, Lakoba’dan da bahsediyordu. Onların da benzer hikâye ve anıları varmış.

Anneanneniz, Abhazya’dan o muhacirliğin sebebine ilişkin neler söylüyordu? Oçamçire’den neden muhacir çıkmışlar? O zamanki Abhazya’dan neden muhacir çıkmışlar? Bu muhacirlik miydi,  mültecilik miydi, bunu Allah biliyor! Bu muhacirliğin sebebinden sizlere bahsediyor muydu anneanneniz?

Önder Acar: Bu muhacirliğin gerçek sebebinden bahsetmiyordu. Doğrusu;  bu muhacirliğin gerçek sebebinden pek haberi yoktu, çünkü muhacirlik zamanında küçücük bir çocukmuş; bilmiyordu. 12-13 yaşındaymış.  Stalin’in iktidarı, anneannemin babasını hapsetmiş; camcılık yapıyormuş. “Başkalarının işine karışmıyordu; devletin işlerine karışmıyordu; siyaset işlerine karışmıyordu; kötü işlere karışmıyordu babam,” diye bahsediyordu anneannem. Gece yarısıymış, hükümetin adamları evlerine gelip arama-tarama yapmışlar ve babasını götürmüşler. Dört ay boyunca da hapsetmişler. Dört ay sonra babası hapishaneden çıkmış. “Altını var” diye birisi ihbar etmiş, hükümet adamları o sebeple eve gelmiş. Hükümet adamları ikinci kere de evlerine gelmiş. “Tabancanız var, illâ verin diye gelmiş hükümetin adamları.

Ali İhsan Aksamaz: (1917/ 1918- 1920), önce Kuzey Kafkasya Dağlı Halkları Cumhuriyetine destek verildi, sonra bu cumhuriyet ortadan kaldırıldı. (1922- 1936) Transkafkasya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuriyetine önce destek verildi, sonra da bu federal cumhuriyet ortadan kaldırıldı. Önce Lazlara ve Megrellere kültürel haklar verildi, sonra bu hakları ortadan kaldırıldı. Stalin’in ekonomi-politikaları yanlıştı. Stalin’in milliyetler politikası yanlıştı. Böyle olunca da, Stalin hem küçük üreticileri hem de farklı din ve milliyetlerden insanları düşman sayıyordu. Stalin, yanlış bir liderdi. Aslında; Komünist Parti’nin politikaları yanlıştı. Geçen ay, Gün Zileli’nin bir kitabı çıktı. Kitabın adı şöyle: “1917- 1918 Rusya’da Devrimden Tek Parti Diktatörlüğüne”. Gün Zileli, Komünist Parti’nin yanlış politikalarından bahsediyor. Stalin’in iktidarı, o veya bu sebeple Abhazya’nın Lazlarına rahat vermiyordu. Hâlbuki Sosyalist Laz Aydınları da Devrime ve Sosyalizmin inşasına canla başla destek olmuşlardı. O ya da bu sebeple, Lazları Abhazya’dan kaçırmak için yollar arıyordu Stalin Yönetim. Müslümanlar; Lazlar, Zazalar, Çeçenler, Ahıska Türkleri, Kürtler, Karaçay- Malkar Türkleri, Kırım Tatarları, Hemşinliler, Müslüman Gürcüleri düşman sayıyordu Stalin. Müslümanlar; Lazlar, Zazalar, Çeçenler, Ahıska Türkleri, Kürtler, Karaçay- Malkar Türkleri, Hemşinliler, Müslüman Gürcüler, Kırım Tatarları ve diğer Müslüman ve Hıristiyan halkları tarihsel topraklarından attı Stalin Yönetimi. Kısaca; bütün halkların düşmanıydı, tarihin en zalimlerinden birisiydi. Stalin, Komünist Parti’den neredeyse bütün yoldaşlarını da öldürttü. Stalin, Nestor Lakoba’yı öldürttü. Stalin, İskender Tzitaşi’yi öldürttü. Stalin, Sultan Galiyev’i öldürttü. Halkların dostu değil, halkların düşmanıydı. Stalin’de Gürcü kanı vardı, ancak Ruslaştırma politikalarının adamıydı. Büyük Rus şovenizminin adamıydı. Stalin yanlış liderdi. Nilüfer Devrişova, “Bizim Ahıska” adlı derginin 48. sayısında, Kırgızistan’a sürülen Lazların haberlerini duyuruyor. Karşıki Sarp’tan Narakidze Hanım da, sürülen Lazların haberlerini youtube’den veriyor. TRT de sürgün Lazların haberlerini veriyor. Bu tür haberleri youtube’den bulabiliriz. Abhaz yazar Yura Argun da, “Abhazya’da Yaşam ve Kültür” adlı kitabında, o yıllardaki Abhazya Lazların nüfuslarına ilişkin bilgiler veriyor. “OGNİ Dergisi”nin 2017/ 7. sayısında, İbrahim Bayrakoğlu ve İrfan Ç. Aleksiva da, “Büyük Tasfiye’de Lazlar” adlı makalelerinde o dönemin Abhazya’sındaki Lazların durumlarına ilişkin bilgi veriyor. Abhazya Parlamentosu da, o zamanki Abhazya Lazlarından bahsediyor. Abhazya’dan muhacir Lazlardan Lütfi Hızel’in yazılı anılarını da okumuştum. Lütfi Hızel de traji komik olaylardan bahsediyordu. Söylemeliyim; ben de “Sovyetler Birliği’nin Milliyetler Politikası”na ilişkin bir makale yazmıştım. 1999’da Tarih ve Toplum Dergisinde yayınlandı. O makalem de o zamanki tarihsel olaylardan bahsediyor.

Şimdi anneannenizin trajik anılarına gelelim: Babası hapiste. Ailesi ne yapıyor? Ailesi rahat değil! Başka neler yapıyorlar?!

Önder Acar: Evet, rahat değiller. Babası hapishanede. Oçamçire’de yaşamaya güçleri yok artık. Ablası, bu durumu görmüş. Çalışkan, maharetli ve korkusuzmuş ablası; gizlice Batum’a gitmek üzere Oçamçire’den yola çıkmış. Batum’a gitmiş. Çünkü Türkiye Cumhuriyeti’nin yalnızca Batum’da Konsolosluğu varmış. Batum’a gitmiş ve Konsolos’a bir dilekçe vermiş. “Babamı kabahatsiz yere hapsettiler. Rahatımız kaçtı. Ağzımızın tadı kaçtı. Uykularımız kaçtı. Şimdiden sonra orada, Oçamçire’de yapamayız. Şimdiden sonra oralarda duramayız. Artık oralarda yaşamaya gücümüz yok. Biz Türkiye’ye gitmek istiyoruz. Bize bir çare bulun!” diye Konsolos’a dilekçe vermiş ablası. Konsolos da anneannemin ablasına şöyle demiş:          “ Gemi geldiğinde, hazır olun!” Yine gizlice Oçamçire’ye dönmüş anneannemin ablası. Sonra Atatürk’ün de bu dilekçeden haberi olmuş. Atatürk şöyle demiş: “ Bir kişi için bile, bir vatandaşım için bile bir gemi gönderirim. Kim gelmek istiyorsa, gelsin!” Böyle diyordu anneannem.   Stalin iktidarının memurları, çoğu insanı Sibirya’ya sürmüş. Abhazya Lazlarından da insanları Sibirya’ya göndermişler. Çoğu insan Sibirya’da kaybolmuş. Sibirya’da çok Laz kaybolmuş. Anneannem böyle diyordu.  Yaklaşık 4 ay sonra Türkiye’nin Batum Konsolosluğu’ndan anneannemin ailesine haber gelmiş: “Hazır olun, Türkiye Cumhuriyeti’nin gemisi Sohum Limanı’na gelecek.” Bu haberle, bir gün, bir gecede bütün evi bir büyük kamyona yüklemişler. Kamyon başkent Sohum’a gidecekmiş Oçamçire’den. Anneannemin ailesi de Sohum’a gidecekmiş, ancak onlar taksi ile gideceklermiş. Türkiye’ye deniz yoluyla gideceklermiş. Türkiye’ye gemi ile gideceklermiş; adet öyle imiş. O sebeple de önce başkent Sohum’a gitmek lâzımmış. Çünkü böyle uluslararası işler için yalnızca başkent Sohum’daki liman kullanılıyormuş. Gümrük orada imiş. Ancak gemi hazır değilmiş. Gemi, Sohum Limanına Türkiye’den gelecekmiş. Adet öyleymiş.  Geminin Türkiye’den ne zaman geleceğini de kimse bilmiyormuş. Geminin ne zaman geleceğini ne anneannemin ailesi ne de Stalin iktidarının memurları biliyormuş. Artık başkent Sohum’dalar. Ancak evleri yok. Bir otele yerleşmişler. Fakat gemi Türkiye’den Sohum Limanına bir türlü gelmemiş. O sebeple anneannemin ailesi bir ay üç gün otelde kalmış. Otelde beklemişler. Abhazya’dan altın ve para ile gelmek de olmuyormuş. Altın ve para ile Abhazya’dan çıkmak kanunen suçmuş. O sebeple de bütün altın ve paralarını başkent Sohum’da harcamaları lâzımmış. Bütün paralarını başkent Sohum’da harcamışlar. Ailesi, anneanneme de para vermiş;  çarşıya gitmiş. Para bitsin diye çanta satın almış, her renkten eşarp satın almış, şekerlemeler satın almış, her renkten iplik makaraları satın almış, her renkten kokulu sabun satın almış anneannem. Ütüler, ayakkabılar ve bunun gibi ev eşyaları ve gereçler satın almış ailesi. Abhazya’dan halı ile çıkmak da kanunen büyük suçmuş. Onlara öyle demişler. Onlar da Oçamçire’de halılarını kilimle takas etmek için çareler aramışlar.  Aile, bütün parasını başkent Sohum’da harcamış. Sonunda büyükannemin babasını hapishaneden çıkarmış Stalin’in memurları. Çok zaman geçmiş. Ve sonunda gemi Türkiye’den Sohum Limanına gelmiş. Gümrükteki kanunî formalitelerden sonra, gemiye girip oturmuşlar. Gramafonları varmış. Gitarları varmış. Ablası pasta satın almış. Kutlama yapıyorlarmış gemide. Bir yandan sevinçliler, diğer yandan hüzünlüler. Sevinçliler, 25 yıl önceki evlerine gidiyorlar. Hüzünlüler, artık fakirler, arkadaşları, anıları ve mezarları Oçamçire’de kaldı. Yine de kutlama yapıyorlar. Çünkü yaşamaya umutları var. Gitar çalıyorlar. Şarkı söylüyorlar. Ancak yas zamanıymış. Atatürk vefat etmiş. Onların bu yastan haberleri yok. Böyle olunca da, geminin kamarotu gelmiş ve “Yas zamanı, Atatürk vefat etti. Haberiniz yok mu? Yastayız.  Kutlama yapmayın!” diye onlara tembihte bulunmuş. Meğerse tarih 10 Kasım 1938’miş. Anneannem böyle diyordu bize. Kamarotun bu haberi sebebiyle insanlar ağlamış. Anneannem 12- 13 yaşındamış o zaman.

Ali İhsan Aksamaz: Başkent Sohum Limanından gemiye binmişler ve Azlağa’ya gitmişler, öyle mi?

Önder Acar: Hayır! Öyle değil. Azlağa’ya değil, gemi Trabzon Limanına gitmiş. Çünkü gümrük yalnızca Trabzon Limanında varmış o zaman. Hopa’da, Azlağa’da o zaman liman yokmuş. Hopa’da, Azlağa’da o zaman gümrük yokmuş. O sebeple de Trabzon Limanına gelmiş gemiyle anneannemin ailesi. Anneannem, ablası ile otelde kalmış. Anne ve babası Trabzon Gümrüğünde eşyaları beklemiş. Gümrük formalitelerinden sonra, Azlağa’ya gitmek için yola çıkacaklarmış. Ancak şimdiki gibi Trabzon’dan Azlağa’ya karayolu yok. Deniz yolu ile gidecekler. Fakat köye gitmek için paraları yokmuş. Oradaki akrabalarından biri aileye para vermiş. Bir akraba, anneannemin ailesine para vermiş. Oradaki akrabalardan biri, aileye 40 lira vermiş. Otelin parasını ödemişler. Sonra anneannemin babası, Azlağa’ya gitmek üzere bir taka tutmuş. Eşya ve diğer ev gereçleriyle takaya binmişler. Azlağa’ya gidiyorlar. Hava kötüymüş. Hava çok rüzgârlıymış. Deniz büyümüş. Azlağa’nın deniz kıyısına gelmişler. Ancak Azlağa’nın deniz kıyısı fırtınalıymış. O sebeple taka, Azlağa’nın kıyısına yanaşamamış. Peroniti’de liman var diye taka Peroniti’nin kıyısına gitmiş. Takadan eşya ve diğer gereçleriyle çıkmışlar. Orada kalmışlar. İkinci gün hava güneşliymiş. Azlağa’ya gitmek üzere, Peroniti kıyısından yürüyerek yola koyulmuşlar. Ne iyi bir yol ne de köprü varmış. Yürüyerek Peroniti’den Azlağa’ya gitmişler. Şöyle diyordu anneannem: “Geldik, geldik dağ. Geldik dağ. Otların içinde kaybomuş tahta eski bir ev! Yıkık, dökük eski bir ev! Merdivenlerde mürver çıkmış, purçuma çıkmış! Yürüyecek yer yok! Annem oturdu, ağladı; komşular geldi. Ne oldu diye sordular. Çarşıya yol yoktu. Patikalardan yürüyerek gidiyorduk. Hısım, akrabalar geldi. Hiçbir şeyimiz yoktu. Köy ahalisi, bize mısır verdi; lâhana getirdiler, fasulye getirdiler, süt getirdiler, yoğurt getirdiler. Çok şey getirdiler. Sonra yaz mevsimi geldiğinde, biz de ektik, çalıştık, çalıştık da mısırımız da oldu. Fasulyemiz de oldu. Lâhanamız da oldu. Büyükannemiz bize bir inek verdi. İneğimiz oldu; sütümüz de oldu. Yoğurdumuz da oldu. Her şeyimiz oldu. Çalışınca, her şeyimiz oldu.”  Annennem böyle diyordu. Paraları yokmuş. Hiçbir şeyleri yokmuş. Eski evde oturmuşlar. İneğin sütüyle yaşıyorlarmış. Canla başla alışmışlar. Ailenin mısırı olmuş. Fasulyesi olmuş. Ailenin inekleri de, tavukları da olmuş. Her şeyleri olmuş.  Anneannemin erkek kardeşlerinin ikisi de daha Abhazya’dayken hastalıktan ölmüşlerdi. Ailede erkek çocuk yoktu. Anneannemin babası, daha sonra tekrar evlenmiş. O eşinden iki erkek, bir kızı çocuğu daha olmuş sonraları. Tabi aileye bakmak, köydeki o zamanki imkânlarla mümkün olmayacağı için hep ömrü gurbetlerde çalışarak geçmiş. Gurbete gitmeye mecbur olmuş.

Ali İhsan Aksamaz: Oçamçire’de yaşıyorlarken, anneannenizin ailesinin modern bir evi vardı. Toprakları vardı. Hâlleri iyiydi. Kazançları iyiydi. Stalin’nin yanlış politikaları sebebiyle Türkiye’ye geldiler. Bu büyük bir insanlık trajedisi. Abhazya’da çok- kültürlü bir kente yaşıyorlardı, fakat eski köylerine 25 yıl sonra muhacir gelmişler.

Önder Acar: Yanlış değil. Evet, doğru söylüyorsunuz. Çok kötü hâller görmüşler. Oçamçire’de durumları çok iyiymiş. Oçamçire’de modern evleri varmış. Her çeşit meyveleri varmış. Toprakları varmış. Oçamçire’de sosyal hayatları da çok zenginmiş. Evlerini ve topraklarını orada bırakmışlar. Arkadaşlarını bırakmışlar. Komşularını bırakmışlar. Mezarlarını bırakmışlar. Parasız yola koyulmuşlar. Şimdiye kadar oradaki hiçbir şeyden fayda görmedi ailemiz. Anneannemin ailesi Oçamçire’de çok iyi bir hayata sahipmiş. Her şeyleri bolmuş. Anneannem İskender Tzitaşi’yi de görmüş.  İskender Tzitaşi, annaannemin Oçamçire’deki okulunu ziyaret etmiş. Anneannem, Laz Okulu’nda İskender Tzitaşi’nin kitabını okumuş. Anneannem, her şeyi öğrenmiş. Gençti. Anneannemin Oçamçire’deki okuldan çok arkadaşı varmış.  Müslüman Ermenilerden, Müslüman Abazalardan arkadaşları varmış. Oçamçire’deki okulda Hıristiyan milliyetlerden arkadaşları da varmış anneannemin. İyi komşuları varmış. Anneannem, Sibirya’ya sürülmüş Lazlardan da bahsediyordu.

Ali İhsan Aksamaz: O zamanki Abhazya’nın Oçamçire kenti ve o zamanki Azlağa köyüne ilişkin başka nelerden bahsediyordu anneanneniz? Lütfen, bize onlardan da bahsedin!

Önder Acar: Abhazya’da büyük ağabeyi Abazalardan bir kızı sevmiş. Abaza kız da anneannemin ağabeyini sevmiş. Birbirlerini sevmişler. Kız, çok güzelmiş. Uzun boyluymuş. Çok akıllıymış. Deniz gibi gözleri varmış. Güneş gibi saçı varmış. Adı Tuna’ymış Ancak bir ailenin bir kızıymış. Öyle olunca da anneannemin büyükleri, ağabeyine şöyle demişler: “Biz Türkiye’ye gideceğiz. Bu kız, seninle evlenince, o da seninle Türkiye’ye gidecek. Öyle olunca da kız Türkiye’de kimsesiz kalacak. Yazık! Seni, bu kız ile değil de, bir başka kız ile evlendirelim! Bu hem senin hem de kızın ailesi için iyi olur.”  Anneannemin ağabeyini başka kızla evlendirmişler. Bu kız Hopalı’ymış. Güzel kızmış. Anneannemin 5 çocuğu olmuş. Anneannemin bir erkek çocuğu olmuş. Oğlu vefat etmiş.

Hopa’ya ilk geldiklerinde, yas zamanıymış, çünkü Atatürk vefat etmiş. Millet, büyük yastaymış. Hopa’ya ilk geldiklerinde, ailenin hiçbir şeyi yokmuş. Ablası veremden vefat etmiş.  Ağabeyleri vefat etmiş.  Ailede erkek çocuk olmadığı için, anneannemin babası, dedem, gurbete para kazanmak için gitmiş. Bir şirkete girmiş. Sigortalı bir işe girmiş. Maaşı olmuş. Anneannemin annesinde nefes darlığı hastalığı olmuş. Hastalığın ilâcı yokmuş. Sonra anneannemin annesi vefat etmiş. Annesi vefat edince, babası evlenmiş. İkinci eşinden iki erkek ve bir kız çocuğu olmuş. Yeni çocuklar aileyi şenlendirmiş. Yeni erkek kardeşlerini ve kız kardeşini çok seviyordu anneannem. Erkek kardeşlerini çok seviyordu anneannem.  Önceki erkek kardeşlerinden sağ kalan yoktu. Anneannemi, dedeme vermek istemişler.  Ancak önce razı olmamış anneannem. Ne yapsın?! Babalar evlendirince, anneannem de evlenmiş; 17 yaşındaymış. Anneannem hamileymiş, çocuk karnındaymış ki, Hükümet, dedemi askere almış. Anneannemin çocuğu doğmuş. Bir kızı olmuş. Anneannem hastalanmış, az daha ölüyormuş. Dedemin askerliği bitmiş, köye dönmüş. Üç yıl sonra dönmüş. O zamanlar Hopa’da tornacı yokmuş. Hopa’da tamirci kimse yokmuş o zamanlar. Dedemin o işten iyi kazancı olmuş. Aile büyük bir torna tezgâhı satın almış. Çalışmışlar. 4 katlı bir ev inşa etmişler. Dükkânları olmuş. Ev yapmışlar. İyi yerlerde oturmuşlar. Anneannemin 12 torunu vardı.

Ali İhsan Aksamaz: Önder Bey, bize ailenizin trajik hikâyesinden bahsettiniz.  Ancak bu yalnızca ailenizin trajik hikâyesi değil. Abhazya’dan sürülmüş yüzlerce Laz ailesinin de trajik hikâyesi. Evlerinden, topraklarından atılan Zazaların, Çeçenlerin, Ahıska Türklerinin, Kürtlerin, Karaçay- Malkar Türklerinin, Kırım Tatarlarının, Hemşinlilerin, Müslüman Gürcülerin, Rusların, Müslümanların, Hıristiyanların, Yahudilerin ve diğer sürülen halkların da, siyasî sürgünlerin de hikâyesi bu. Hikâyenizle hüzünlendik. Çünkü bizler de benzer hüzünlü hikâyelerin mirasçılarıyız.  Size çok teşekkür ederim. Sorularımı güzelce cevapladınız. Siz de isterseniz, söyleşimizi sonlandıralım. Ancak yine de söyleyecekleriniz varsa, lütfen onlardan da bahsedin! Her zaman yüzünüz gülsün. Yüz yaşınıza kadar yaşayın!

Önder Acar: Biz oraya ait tapuya sahibiz. Oradaki haklarımız için neler yapabiliriz?

Ali İhsan Aksamaz: Sanırım bu durumda yüzlerce aile var. Rusya Federasyonu Büyükelçiliğine, Gürcistan Cumhuriyeti Büyükelçiliğine ve Abhazya Cumhuriyeti Temsilciliğine birer dilekçe verin. Sanırım, onlar size yol gösterir. Böyle söyleyebilirim.

Önder Acar: Teşekkür ederim.

Ali İhsan Aksamaz: Ben de teşekkür ederim.
(Önerilen okumalar: Alexander Orlov, (Çevirmen: Gün Zileli),  “Stalin’in Suçlarının Gizli Tarihi”,  LEJAND, stanbul, 2023; Gün Zileli, “1917- 1918 Rusya’da Devrimden Tek Parti Diktatörlüğüne”,  Bilim ve Sanat Yayınevi, İstanbul, 2019; Isqenderi Chitaşi, (Tıpkıbasım, sözlük; yayına hazırlayan: İrfan Ç. Aleksiva), “Oxesapuşi Supara” (“Lazca Matematik Kitabı”), Geoaktif Yayınları, İstanbul, 2012; Isqenderi Chitaşi (Yayıma Hazırlayan: İrfan Ç. Aleksiva; Rusçadan Çeviri: Ergün Konakçı; Almanca’dan Çeviri: Nurten Kurnaz), “Çquni Çhara/ Albonişi Supara”, Laz Kültür Derneği Yayınları, İstanbul, 2012; İbrahim Bayrakoğlu- İrfan Ç. Aleksiva, “Büyük Tasviyede Lazlar”, Dil, Tarih, Kültür Dergisi Ogni, Sayı 7, Laz Kültür Derneği Yayını, İstanbul, 2017; İrfan Çağatay Aleksiva, “Abhazya’da Bolşevik Lazların Gerilla Birliği: Laz Timi”, jinepsgazetesi.com, 10 II 2020)

(Önerilen okumalar: Lütfi Hızel: “40 sene takip ettiler”, milliyet.com.tr, 01 VII 2004; Nilüfer Devrişova, “Kırgızistan’da Yaşayan Sürgün Lazlar”, ahiska.org.tr; Nizamettin Alkumru, “Şimşir Kokardı Azlağa/ Anılarda Laz Kültürü”, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 2005; Nuri Bagaps, (Çeviren: Anri Çediya) “20. Yüzyılda ve 21. Yüzyılın Başında Abhazya’da Laz Nüfusu: Demografik Durum ve Yerleşim Coğrafyasının Özellikler/ The Laz Population in Abkhazia in the 20th Century and Beginning of the 21st Century: Demographic Situation and Features of the Geographic Settlement”, Kafkasya Çalışmaları – Sosyal Bilimler Dergisi / Journal of Caucasian Studies Mayıs 2021 / May 2021, Yıl / Vol. 6, № 12/ dergipark.org.tr; Selçuk Sol (Sımsım), “Abhazya’da Demografik Yapının Bozulması ve Gürcü Göçmenlerin Sistematik Kolonizasyonu”, 1 III 2018, jinepsgazetesi.com;  Şanver Akın/ Sandro İberieli ,“Stalin’in Gerçek Yaşamı”,Cinius, İstanbul, 2017;Yılmaz Avcı- Ali İhsan Aksamaz (Redaktör), “Navamiçkinan Tere K̆olxeti/ Bilmediğimiz Ülke: K̆olxeti (Anı)”, Sima Dergisi, sayı 8, Sima Laz Vakfı Yayını, Fotosan Ofset, İzmit, 2009; Yılmaz Erdoğan, “Bizimkiler Sohum’a yerleşmişler!”, 22 XI 2018, circassiancenter.com; Yura G. Argun, (Çevirenler: Hayri Ersoy- Yalçın Karadaş), “Abhazya’da Yaşam ve Kültür”, Nart Yayıncılık, İstanbul, 1990)

+

“İpti nandidi çkimişi baba Azlağaşen komexteren Oçamçireşa!”

(Goʒ̆otkvala:  Andğaneri musafiri çkimi ren Acari. Onder Acari ren çkineburi maxeşnoxvenepeşen arteri. Ma eya 2011 ʒ̆anaşen doni viçonop. Onder Acari k̆ala ar int̆erviu dop̆i do muşi biyografi do emindroneri Apxazetis dobaderi nandidi muşişi gonoşinepeşen molapşinit çkin. Mati Sovyetepeş Artianobaşi xilafi p̆olit̆ik̆apeşenti molapşini.  Aya ren int̆erviu çkinişi t̆ekst̆i. Ali İhsan Aksamazi. 11 X 2019)

+

Ali İhsan Aksamazi: ʒ̆oxle biyografi tkvanişen molamişinit, mu iqven! So yeçkindit, dibadit? Namu nʒ̆opulapes igurit? Mu mesleği giğunan? Sonuri ret? Aʒ̆i so skidut? Mu dulya ikipt? Mu nenape giçkinan? Ç̆it̆a- ç̆it̆a dudi tkvanişen molamişinit, mu iqven!

Onder Acari: Ma dovibadi noğa Zonguldak̆is. 1984 ʒ̆anas dovibadi. ʒ̆oxle Niğdeşi Universit̆et̆işi Radio- t̆elevizyonişi burmes doviguri, ek̆uleti Marmara Universit̆etişi Artikartisobaşi Fak̆ult̆etişi Radio- t̆elevizyoni do Sinemaşi burmes doviguri. Aya gamantana-gurapa şk̆uleti Marmara Universit̆et̆işi Sinemaşi burmes mağali lisansişi noçalişes kogevoç̆k̆i. Rejisoroba vikip. Noğa İst̆anbolis pskidur andğaneri ndğas.

Ali İhsan Aksamazi: Ma komiçkin, ar çkva p̆roje çkva kogiğunan. Amʒika aya p̆roje tkvanişenti molamişinit, mu iqven!

Onder Acari: Ho; ar çkva p̆roje çkva komiğun. Aya p̆roje çkimi hemi doxmeli ren, hemiti lamtinaluri ren. Nandidi çkimişi skidalaşen ambaroni ren aya p̆roje çkimi.  Ar rabisk̆uri filimişi p̆roje komiğun. Hemi Nandidi çkimişi coxo oskedinu, hemiti Apxazetişi emindroneri Lazepeşen molaşinu minon aya p̆roje çkimiten. Miletis Apxazetişi emindroneri Lazepeşen mutu va uçkin. Mara finansuri p̆roblemi komiğun. Edo sp̆onsori domaç̆irs aya rabisk̆uri filimi şeni.

Ali İhsan Aksamazi: Nandidi tkvanişen molamişinit, mu iqven! Nandidi tkvani k̆ala int̆erviupe doqvit do k̆ameraşa eşiğit. Nandidi tkvanik beroba muşişen molagişines; eşo miçkin.  Lazuri oğarğaluten beroba muşişen molagişines Eşo va reni?! Mu coxont̆u rametli nandidi tkvanis?

Onder Acari: Ho! Rametli nandidi çkimis Naciye coxont̆u. 30 Mariaşina 2016 ʒ̆ana rt̆u, nandidi çkini domiğures. Ho, Nandidi çkimi k̆ala bğarğali. Ar fara var, dido fara bğarğali ma nandidi çkimi k̆ala. Dijit̆aluri filimepe xes komiğun. Lazuri filimepe muşi xes komiğun.

Ali İhsan Aksamazi: Giçkinan, Lazepe magurbete renan. İrote gurbetişa ulut̆es. Oşi ʒ̆ana ekoleti, jur oşi ʒ̆ana ekoleti eşo rt̆u. Emindroneri nananoğa İst̆anboli dido mendra rt̆u.  Emuşeniti Mosk̆ovaşa, Soç̆işa, Tiflisişa, Gagraşa, Gudautaşa, Soxumişa, Oçamçireşa, Anak̆liaşa do amk̆ata noğapeşa ulurt̆es. Mara didopeteti aʒ̆ineri Apxazetişa ulurt̆es.

Onder Acari: Mtini giçkinan do mtini zop̆ont. Ocaği çkini ren Azlağuri. İpti nandidi çkimişi baba Azlağaşen komexteren Oçamçireşa. Edo dibargeren noğa Oçamçireşa; para mogapu şeni komexteren noğa Oçamçireşa.

Ali İhsan Aksamazi: Çkin komiçkinan, Lazepe dulyamxvenu renan. İpti, çkvalepeşi baği-baxçes içalişapt̆es. Qona ontxorupt̆es. Çai ʒ̆ilupt̆es. Tutumi ʒ̆ilupt̆es. Xili ʒ̆ilupt̆es. Vana ar ust̆aşi yanis içalişapt̆es. Ar k̆ele dulya digurapt̆es majura k̆eleti para mogapt̆es. Ok̆uleti eya çkina do paraten çkvadoçkva dulyape oxvenuşi gzalepe gorupt̆es do ikipt̆esti. Namtini Lazepe Soxumişi şkaguris skidut̆u. Antepeşen namtinepesti dukyani, mağaza, oteli do emusteri mulki kuğut̆es do ticaretişi dulyape ikipt̆es. Namtini Lazepes çamli do ç̆it̆a k̆aravi kuğut̆es. Lazepe bere-bari k̆ala Gudauta, Soxumi, Oçamçire steri noğapes do entepeşen xolos oput̆epes skidut̆es. K̆ai skidala kuğut̆es.

Onder Acari: Dido mtini zop̆ont, amk̆ata ambaepe nandidi çkimişenti vognapt̆i. Dido t̆rajik̆uri skidala aqveren nandidi çkimis. Nandidi çkimi ren, mara baba çkimişi nana var, nana çkimişi nana ren. Mağaza, dukyani uğut̆erenan entepes. Dixa uğut̆erenan Apxazetişi noğa Oçamçires.

Ali İhsan Aksamazi: Aʒ̆i gomaşinu; rametli mç̆aru çkini Munir Yilmaz Avcişi ocağisti dixa uğut̆erenan Apxazetis. Eya dixaşi taputi kuğut̆erenan entepes. Eşo miʒ̆veret̆u rametli Munir Yilmaz Avcik. Ma Gurcistanis vort̆i 2005 ʒ̆anas. Noğa Zugdidis vort̆i rametli Munir Yilmaz Avci k̆ala. Apxazet̆işi t̆erit̆orya ižiret̆u noğa Zugdidişen. Emindrosti molamişineret̆u entepeşi ekoni dixa do tapu mutepeşişen rametli Munir Yilmaz Avcik.

Onder Acari: Çkinti tapu komiğunan ekoni dixaşi. Nandidi çkimisti p̆anda xavesoba kuğut̆u ekoni dixaşa do emindroneri skidalaşa. Dido xavesoba kuğut̆u Apxazetişi noğa Oçamçireşa oxtimuşa. Dido xavesoba kuğut̆u ekoni beroba muşişi manebrape ožiruşa. Dido xavesoba kuğut̆u ekoni beroba muşişi manebrape mok̆itxuşa. Emindroneri manebrape muşi saği rt̆ui, ğureli rt̆ui, va uçkit̆u nandidi çkimis. Edo p̆anda meraği kuğut̆u beroba muşişi manebrapeşa. Mara imkyani va aqveren emus. Sarpişi Sinorişi Nek̆na goinʒ̆k̆u. Sovyeturi Rusya dilixvu, mara nandidi çkimiti dixçinu do mencelişen melu. Mara p̆anda molaşinapt̆u emindroneri manebrapeşen. P̆anda molaşinapt̆u emindroneri noğa Oçamçireşen. P̆anda molaşinapt̆u skidala mutepeşişen emindroneri noğa Oçamçires.

Ali İhsan Aksamazi: Ho! Aʒ̆iti nandidi tkvanişi skidalaşen bğarğalat. Muşi skidalaşen molamişinit; mundes do so dibaderen, mundes do so yeçkinderen nandidi tkvani?

Onder Acari: Nandidi çkimi dibaderen, yeçkinderen noğa Oçamçires. Viton çxoro oşi do eçi do xut (1925) ʒ̆anas yeçkinderen, dibaderen nandidi çkimi. Nana-baba muşi ek t̆eren, ek içalişept̆eren. Nandidi çkimişi baba komexteren noğa Oçamçireşa. Eçi do xut (25) ʒ̆ana ek skiderenan. Dido k̆ai xali uğut̆erenan; dukyanepe, otelepe, mağazepe uğut̆erenan entepes. Dido zengini t̆erenan. Entepes uğut̆erenan dido k̆ai skidala. Oxori mutepeşi ʒ̆oxle dido didi ist̆asyoni rt̆eren. Mendra yeepeşi; Batumişi, Soxumişi ot̆obusepeşi şkaguriti ek t̆eren.  K̆arta mutuşen mboli- mboli uğut̆erenan. Aya rt̆eren Leninişi oras. Ek̆ule iktidarişa St̆alini yexteren. St̆alinişi iktidariten k̆itluği yeçkinderen do kovali miletis vesik̆aten meçeren ekoni Hukumetik; dolokunu va t̆eren, oçk̆omale va t̆eren, mutu va t̆eren.

Ali İhsan Aksamazi: Nandidi tkvanik nʒ̆opulas igurereni? Armʒikati nandidi tkvanişi gurapa-gamantanaşen molamişinit, mu iqven!

Onder Acari: Rusuli nʒ̆opulas digureren nandidi çkimik; ar-jur ʒ̆anaş morgvalis digureren Rusuli nʒ̆opulas. Rusuli nena k̆aixeşa kuçkit̆u nandidi çkimis. Namtini orapes, Rusuli do Gurculi nenape ğarğalapt̆u ekonuri Rusi do Gurci t̆urist̆epe k̆ala noğa Xopas. Nananena muşi steri, eşo mskvaşa ğarğalapt̆u emuk. Lazuri nʒ̆opulasti digureren nandidi çkimik noğa Oçamçires. İskender ʒ̆itaşişen ambai kuğut̆u. İskender ʒ̆itaşişenti molaşinapt̆u nandidi çkimik. İskender ʒ̆itaşik ketabepe ç̆areren Lazepe şeni. Ketabişen şiirepeti miʒ̆umert̆es nandidi çkimik: “So rt̆i, So rt̆i Xalidi?/ Çxomis vort̆i, nandidi./ Gaç̆opui, Xalidi?/ Va maç̆opu, Nandidi…” Aşo ezberişen miʒ̆umert̆es nandidi çkimik. Lazuri nʒ̆opulaşi mamgurapale Lazi t̆eren. Xusein Ak̆alani t̆eren mamgurapale mutepeşi Lazuri nʒ̆opulas. Lazuri nʒ̆opula t̆eren Leninişi oras. Lenini ğureren. Lenini şk̆ule, St̆alinik yexteren iktidarişi t̆axtişa. Uk̆ule Lazuri nʒ̆opula geink̆ilineren do Gurculi nʒ̆opula guinʒ̆k̆eren. Gurculi nʒ̆opulasti digureren nandidi çkimik. Gurculi nenati kuçkitu.

Ali İhsan Aksamazi: Ambarepeşi k̆ronoloji armʒika p̆roblemoni ren, mara ambarepe xilafi va ren. K̆ronoloji vardo ambai ren beciti! Mati eşo komiçkin. Nandidi tkvanişi berobaşenti molamişinit. Nandidi tkvanişi emindroneri manebrapeşenti molamişinit, mu iqven!

Onder Acari: Nandidi çkimis uqonunt̆eren çkvadoçkva milliyetepeşen manebrape. Em manebrepe muşişen p̆anda qoropaten molaşinapt̆u nandidi çkimik. Gurci, Urumi, Apxazi, Margali, Rusi, Ermeni manebrape uqonunt̆eren nandidi çkimis. Xrist̆iyani- Muslimani k̆arta ocağişen manebrape uqonunt̆eren nandidi çkimis. Muslimani Ermenepe kort̆erenan; Muslimani Abazape kort̆erenan manebrape muşişi doloxe. K̆arta milliyetişen manebra aqveren nandidi çkimis. Xrist̆iyani- Muslimani k̆arta milliyetişen ocağepeşi oxorepe kort̆eren nandidi çkimişi oxorişi yanis. Muslimani Ermenepeti, Muslimani Abazapeti,  Muslimani Urumepeti kort̆erenan nandidi çkimişi mahalles.  Emuşeniti namtini nenape ç̆it̆a-ç̆it̆a rt̆u nati, (7-8) şkit-ovro nena kuçkit̆u nandidi çkimis. Udodginu Vikt̆orya coxoni ar manebra muşişen molaşinapt̆u nandidi çkimik. Vikt̆orya t̆eren xolosoni manebra muşi; Rusi t̆eren. Artikartis dido qoropt̆erenan. Nandidi çkimik p̆anda Vikt̆orya do mutepeşi manobrobaşen ğarğalapt̆u. P̆anda yanyanis t̆erenan. Vikt̆oryaşi nana- baba muşi dulyaşa iduşi, nandidi çkimi p̆anda Vikt̆oryaşi yanis t̆eren.  Vikt̆oryaşi nana-babak oʒ̆inale ikipt̆eren. P̆anda Vikt̆orya gorupt̆u nandidi çkimik. P̆anda Vikt̆orya şinapt̆u nandidi çkimik. Dido-k̆ult̆uroni ar mahalles dibaderen do irderen nandidi çkimi; Muslimanepeşen, Xrist̆iyanişen, Cameşen, K̆iliseşen ambai kuğut̆u. Dido modernuli skidala skideren nanadidi çkimi noğa Oçamçires. Ç̆eşididoç̆eşidi qurženi kuğut̆erenan. Binexi kuğut̆erenan. Ç̆eşididoç̆eşidi luği kuğut̆erenan. P̆anda teneketen yopşa topuri dvaqverenan. Luğiş reçeli ikipt̆erenan. Qomuriş reçeli ikipt̆erenan. Kotumeş k̆aurma ikipt̆erenan. Mʒxuliş p̆ek̆mezi ikipt̆erenan. K̆arta ç̆eşidi xili kuğut̆erenan. Dido raxat̆i t̆erenan. K̆ai xali kuğut̆erenan k̆itluğişi oras, Apxazetis. Mskva oxori kuğut̆erenan noğa Oçamçires. K̆ai dulya kuğut̆erenan. K̆ai mogapa kuğut̆erenan. Tapuloni dixape uğut̆erenan noğa Oçamçires. Eya dixapeşi tapu aʒ̆iti xes komiğunan çkin. K̆ramafoni do git̆ari kuğut̆erenan. Musik̆iş k̆ult̆uri kuğut̆erenan. Dido modernuli skidala skideren nanadidi çkimi do ocaği muşi noğa Oçamçires.

Ali İhsan Aksamazi: İrfan Çağatay Begik ar ketabi gamoçku. Ketabis coxons “Çkuni Ç̆ara do Albonişi Supara”. Aya ketabi ren İskender ʒ̆itaşişi noçalişepeşen. Ketabis gežin İskender ʒ̆itaşişi doxmeli mektubepeti. Aya noç̆arepeşen arterik emindroneri Apxazetişi emindroneri Lazepe do maxoroba mutepeşişenti molaşinaps. Ma komiçkin, Lazepe muşeni mohaciri gamaxtes emindroneri Apxazetişen. St̆alinişi desp̆ot̆uri iktidariş gurine, emindroneri Apxazetişen mohaciri gamaxtes Lazepe, aya k̆aixeşa komiçkin ma.  1928 ʒ̆anaşakis, 5 000 Lazi skidut̆u Apxazetis. Aşaʒk̆vari, P̆arç̆ant̆a, Xarut̆a, P̆şart̆iluği, Abgarxuk̆i coxoni semtepes skidut̆erenan. Amk̆ata mtini ambarepe meçaps ʒ̆itaşi İskenderik ketabi muşiten. Emindroneri Apxazetişi Hukumetik umuteli Lazepes dixa komeçeren. Aya dixa Oçamçireşi Limanişa xolos t̆eren. Edo “Mç̆ita Lazistani” coxoni ar k̆olmaniti iteşkilineren.  Aya ren resmuri ambai. Apxazetişi P̆arlament̆okti emindroneri ekoni Lazepeşi mağduriyet̆işen molaşineret̆u 15 Gumas 1997 tariğis. Adile Abbasoğlişi ketabikti amk̆ata ambarepeşen molaşinaps. Ketabişi coxo ren “Ugoç̆k̆onde Gonoşinepe”. Xoş Adile Abbasoğlik didopeten Apxazepeşi t̆rajedepeşen molaşinaps, mara Apxazetişi Lazepekti do Lazi Sosyalist̆i Gamantanerepekti mengaperi eziyet̆epe kožires.  Sibiryaşa surğunişa mendoçkvineri Lazepeşen molaşinaps Helimişi Xasanikti. Helimişi Xasanikti ç̆areren mendoçkvineri k̆oçepeşi t̆rajiuri xali. Mara Lazepe umanceli renan, emuşeniti mitis mutu va uçkin entepeşi emindroneri p̆at̆i xalişen. Ma İnglisuri dersepe mepçapt̆i noğa İst̆anbolişi mahalle Gazis; ar xanumi memagu. Em xanumi dibaderen K̆azakistanis. Lazi ocağişi bere t̆eren. Emukti onç̆eloni ambaepe komomçeret̆u ocaği muşişi surğunişen. Rametli Cumadi çkimi ʒ̆aleni Napşituri Yamaxoğli Yuksel Yilmazikti mzaxalepe muşişi gonoşinepeşen molamişinapt̆es. Hemindros Yuksel Cumadişi mzaxalepeşen namtinepeti Apxazetis t̆erenan. Yuksel Cumadik Lak̆obaşenti molaşinapt̆u. Entepesti mengaperi ambai do gonoşinepe kuğunan.  Nandidi tkvanik mu tkumert̆u aya mohacirobaşi sebebi şeni. Muşeni mohaciri gamaxterenan noğa Oçamçireşen? Muşeni mohaciri gamaxterenan emindoneri Apxazetişen? Aya mohaciroba rt̆ui, multecoba rt̆ui, xoş Allahis aya k̆aixeşa kuçkin! Aya mohaciroba sebebişen molagişinapt̆esi?

Onder Acari: Aya dulyaşi mtini sebebişen va molaşinapt̆u. Asti aya dulyaşi mtini sebebişen ambai va uğut̆u, mohacirobaşi oras ç̆it̆at̆a k̆ulani t̆eren do emuşeni. Va uçkit̆u emus. (12-13) vitojur- vitosum ʒ̆aneri t̆eren. St̆alinişi iktidarik cixas komoloxuneren nandidi çkimişi baba; camciluği ikipt̆eren. “Çkvaşi dulyas va ak̆atet̆u; devletişi dulyapes va ak̆atet̆u; p̆olit̆ik̆aşi dulyapes va ak̆atet̆u; p̆at̆i dulyapes va ak̆atet̆u baba çkimik” yado molaşinapt̆u nandidi çkimik. Seriş gverdis t̆eren, Hukumetişi k̆oçepe komexterenan oxori mutepeşişa, arama-t̆arama qverenan do mendiqonerenan baba muşi cixaşa do komoloxuneren eya cixas otxo tutaş morgvalis. Baba muşi molaxederen otxo tutaş morgvalis. Otxo tuta şk̆ule xap̆isxanaşen gamaxteren baba muşi. “Orko uğun” yado ixbari qveren ar k̆oçik do emuşeni komexterenan Hukumetişi k̆oçepe. Majurani fara xolo komexterenan Hukumetişi k̆oçepe. “T̆abanca giğunan, illa komomçit” yado komexterenan Hukumetişi k̆oçepe.

Ali İhsan Aksamazi:  ʒ̆oxle (1917/ 18- 1920) Olande K̆afk̆asyaşi Germaluri Xalk̆apeşi Cumhuriyetis mxuci niçinu, ek̆uleti aya cumhuriyeti nik̆arbinu. ʒ̆oxle (1922- 1936) T̆ransk̆afkasya Sovyeturi Sosyalist̆uri Federaluri Cumhuriyetis mxuci niçinu, ek̆uleti aya federaluri cumhuriyeti nik̆arbinu. ʒ̆oxle Lazepe do Margalepes k̆ult̆uruli hak̆epe niçinu, ek̆ule aya hak̆epe mutepeşi nik̆arbinu. Lenini do St̆alinişi ek̆onomi-p̆olit̆ik̆ape xilafi rt̆u. Lenini do St̆alinişi miletobaşi p̆olit̆ik̆ape xilafi rt̆u. Aşo iquşiti, St̆alinik majura dini do miletobapeşen k̆oçepe duşmani şinapt̆u. St̆alini rt̆u xilafi lideri. Mtini giʒ̆vat; K̆omunist̆uri P̆art̆işi p̆olit̆ik̆ape xilafi rt̆u. T̆okseneri tutas, Gun Zilelişi ar ketabi kogamaxtu. Ketabis coxons “1917-1918 Gektalaşen Ar P̆art̆iloni Dik̆tat̆orobaşa”. Gun Zilelik molamişinapan K̆omunist̆uri p̆art̆işi xilafi p̆olit̆ik̆apeşen.

St̆alinişi iktidarik eya varna aya sebebiten Apxazetişi Lazepes raxat̆i va meçapt̆u. Xalbuki Lazepeşi Sosyalist̆i Gamantanerepekti Gumaşi Gektalasti, Sosyalizmişi ok̆idusti gurdoşuriten mxuci meçeret̆es. Edo eya- varna sebebiten, Lazepe Apxazetişen omt̆inapu şeni gzalepe gorupt̆u; eşoti ikipt̆u St̆alinişi iktidarik. Muslimanepe; Lazepe, Zazape, Çeçenepe, Ahisk̆uri Turkepe, Kurdepe, K̆araçay- Malk̆aruli Turkepe, K̆irimişi Tatarepe, Hemşilepe, Muslimani Gurcepe duşmani şinapt̆u St̆alinişi iktidarik.  Muslimanepe; Lazepe, Zazape, Çeçenepe, Ahisk̆uri Turkepe, Kurdepe, K̆araçay- Malk̆aruli Turkepe, Hemşilepe, Muslimani Gurcepe, K̆irimişi Tatarepe do majura xalk̆epe get̆k̆oçu tarixuri dixa mutepeşişen St̆alinişi iktidarik.  Ar nenaten mteli xalk̆epeşi manebra va rt̆u, mara tarixişi didi zalimepeşen arteri rt̆u St̆alini. K̆omp̆art̆işen mteli gzamşinepe muşiti doqvilapu St̆alinik. St̆alinik doqvilapu Nest̆or Lak̆oba. St̆alinik doqvilapu İskender ʒ̆itaşi. St̆alinik doqvilapu Sultan Galiyevi. Xalk̆epeşi manebra vardo, xalk̆apeşi duşmani rt̆u St̆alini. St̆alinis Gurculi diʒxiri kuğut̆u mara, Rusifik̆asyonişi k̆oçi rt̆u. St̆alini rt̆u xilafi lideri. Nilufer Devrişovak K̆irgizistanişa çvineri Lazepeşi ambai meçaps jurnali Bizim Ahisk̆aşi 48-a nomeris. Meleni Sarpuli Narak̆iže Xanumikti uçveri Lazepeşi ambai meçaps yut̆ubişen. TRT̆-kti uçveri Lazepeşi ambaepe komeçu. Amk̆ata ambaepe yut̆ubis mažirenan çkin. Apxazi mç̆aru Yura Argunikti ambaepe momçapan emindroneri Apxazetişi Lazepeşi maxorobaşen “Skidala do K̆ult̆uri Apxazetis” coxoni ketabi muşişi doloxe. İbrahim Bayrak̆oğli do İrfan Çağatay Aleksivakti ambaepe momçapan “Lazepe Didi T̆asfiyes” coxoni mak̆ale mutepeşi doloxe. Aya mak̆ale mutepeşi gamiçkvineret̆u OGNİ-şi 7-a nomeris, 2017 ʒ̆anas. Yura Arguni, İbrahim Bayrak̆oğli, İrfan Çağatay Aleksivak do Apxazetişi P̆arlament̆okti emindroneri Apxazetişi Lazepeşen molaşinapan. Apxazetişen mohaciri Lazepeşen Lutfi Hizelişi ç̆areli gonoşinepeti vik̆itxeret̆i ma. Lutfi Hizelikti t̆raji-k̆omik̆uri dulyapeşen molaşinapt̆u. Otkvalu domaç̆irs; mati Sovyeturi Artianobaşi Miletobaşen ambaroni ar mak̆ale dop̆ç̆ari; 1999 ʒ̆ana rt̆u do “Tarixi do Lamtinala” coxoni dergis gamiçkvinu.

Aʒ̆i nandidi tkvanişi t̆rajiuri gonoşinepeşa komoptat: Baba muşi molaxen cixas.Ocaği muşik mu ikips; xoş raxat̆i va renan, mʒ̆k̆ilis gexuneri renan?! Çkva mu ikipan?

Onder Acari: Ho, mʒ̆k̆ilis gexuneri renan, raxat̆i va renan. Baba mutepeşiti molaxen cixas. Noğa Oçamçires oskiduşi menceli va uğunan. Aya xali žireren da muşik.  Keskini, maxaretoni do uşkurnace t̆eren da muşi. Noğa Oçamçireşen gzas gedgiteren do komexteren noğa Batumişa.  Turkiyeşi Cumhuriyetis kuğut̆eren k̆onsolosluği xvala noğa Batumis do emuşeni. Komexteren noğa Batumişa do Turkiyeşi Cumhuriyetişi k̆onsolosis arzuxali komeçeren. Da muşik istida komeçeren Turkiyeşi Cumhuriyetişi k̆onsolosis. “Baba çkimi uk̆abaete cixas komoloxunes. Raxat̆i mamt̆es. Oreksi mamt̆es. Nciri mamt̆es do aʒ̆işk̆ule ek va maxvenenan çkin. Aʒ̆işk̆ule çkin ekonaşis va domadginenan. Ek oskiduşi menceli açkva va miğunan. Ek oskiduşi xali va miğunan çkin. Çkin Turkiyeşa oxtimu minonan. Mutu çare moğodit!” yado arzuxali komeçeren k̆onsolosis, istida komeçeren Turkiyeşi Cumhuriyetişi k̆onsolosis. Turkiyeşi Cumhuriyetişi K̆onsolosikti eşo uʒ̆veren da muşis: “ Mundesti k̆aravi mextas, xaziri rt̆at!” Edo xolo goikteren noğa Oçamçireşa. Ataturkisti aya arzuxalişen ambai aqveren. Ataturkik eşo tkveren: “ Ar k̆oçi şeniti, ar vatandaşi çkimi şeniti, ar k̆aravi mevoçkumer. Mis moxtimu unon na, moxtas!”   St̆alinişi iktidarişi memurepek dido k̆oçi Sibiraşa mendoçkverenan; Apxazetişi Lazepeşenti dido k̆oçi Sibiraşa mendoçkverenan. Dido k̆oçi kagonduneres Sibiryas. Dido Lazi kagonduneres Sibiryas. Mexole otxo tuta şk̆ule Turkiyeşi K̆onsolosluğişen ambai komexteren nandidi çkimişi ocağişa: “Xaziri rt̆at! Turkiyeşi k̆aravi mextasunon Soxumişi limanişa. Aya ambaiten, ar ndğas, ar serişi doloxe, oxori mteli komok̆iderenan ar didi k̆amiyonis. K̆amiyoni mextasunt̆eren nananoğa Soxumişa. Nandidi çkimişi ocağiti mextasunt̆eren nananoğa Soxumişa, mara entepe taksiten mextasunt̆erenan. Mzoğaşi gzaten mextasunt̆erenan Turkiyeşa. K̆araviten mextasunt̆erenan Turkiyeşa, mara liman-gumruği va rt̆eren noğa Oçamçires. Emuşeniti ipti nananoğa Soxumişa oxtimu lazimi rt̆eren. Xvala nananoğa Soxumis kuğut̆eren liman-gumruği do emuşeni. Mara k̆aravi xazireli va rt̆eren. K̆aravi Turkiyeşen mextasunt̆eren Soxumişi limanişa. Adeti eşo rt̆eren. K̆aravi mundes Turkiyeşen mextasunt̆eren, mitis va uçkit̆eren. Varti nandidi çkimişi ocağis, varti St̆alinişi iktidarişi memurepes uçkit̆erenan k̆aravişi moxtimu do oxtimuşi ora. Aʒ̆i nananoğa Soxumis renan, mara oxori va uğunan. Emuşeniti ar ot̆elişa dibargerenan nananoğa Soxumis. Mara Turkiyeşen k̆aravi mututen va mexteren nananoğa Soxumişi limanişa. Emuşeniti nandidi çkimişi ocaği t̆eren eya otelis ar tuta do sum dğas. Otelis çverenan. Orko do paraten Apxazetişen moxtimu va iqvet̆eren. Orko do paraten Apxazetişen moxtimu rt̆eren didi k̆anonuri k̆abaeti. Emuşeni mteli orko do para Nananoğa Soxumis oxarcu lazimi rt̆eren. Mteli para doxarcerenan nananoğa Soxumis. Nandidi çkimisti para meçeren ocaği muşik; çarçişa mendaxteren. Para diçodas yado çanta eç̆operen, k̆arta perişen şarba eç̆operen, k̆arta şuraşen k̆olonya eç̆operen, şekeleme eç̆operen, k̆arta perişen nok̆iş mak̆arepe eç̆operen, k̆arta perişen sap̆oni eç̆operen nandidi çkimik. Utepe, modvalupe do amusteri oxoriş eşyape do oxmaronepe eç̆operen ocaği muşik. Apxazetişen noxiten moxtimuti rt̆eren didi k̆anonuri k̆abaeti. Eşo uʒ̆verenan entepes do entepekti noxepe k̆ilimepe k̆ala oktiruşi gzalepe gorerenan noğa Oçamçires. Ocağik mteli para muşi doxarceren nananoğa Soxumis. Axiris, nandidi çkimişi baba cixas kogamiqonerenan St̆alinişi memurepek. Dido ora mik̆ileren do axiristi Turkiyeşen k̆aravi komexteren nananoğa Soxumişi liman-gumruğişa. Limanis gumruğiş formalit̆epe şk̆ule, k̆aravis kamaxterenan do gexederenan. K̆ramafoni kuğut̆erenan. Git̆ari kuğut̆erenan. Da muşik pasta keç̆operen. Şenluği ikipt̆erenan.  Ar k̆ele xeleberi renan, majura k̆eleti gemzuli renan. Noğa Oçamçires doskideren manebrape mutepeşi. Noğa Oçamçires doskideren mezarepe mutepeşi. Noğa Oçamçires doskideren oxorepe mutepeşi. Xeleberi renan, (25)  eçidoxut ʒ̆ana ʒ̆oxleni oxori mutepeşişa mulunan do emuşeni. Gemzuli renan, açkva umuteli renan. Xoloti şenluği ikipan, oskeduşi omudi uğunan. Git̆ari gelaçapan. Mara matemişi ora ren. Megere Ataturki ğureren, mara entepes aya matemişen ambai va uğunan. Dulya aşo iquşiti, k̆aravişi k̆amarot̆i komexteren do “ Matemişi ora ren, Ataturki domiğures. Ambai va giğunani, matemi komiğunan.  Şenluği mo ikipt!” yado Apxazetişen mohacirepes doçinadveren. Megere tariği t̆eren (10) vit ʒ̆ilva viton çxoro oşi do eçi do vito ovro (1938). Nandidi çkimik eşo miʒ̆veret̆u. Edo miletik imgareren aya ambaişi gurine. Nandidi çkimi t̆eren (12- 13) vitojur- vitosum ʒ̆aneri emindros.

Ali İhsan Aksamazi: Nananoğa Soxumişi limanişen k̆aravis gexedes do Azlağaşa mendaxtes, hoi?

Onder Acari: Var! Eşo va ren. Azlağaşa var, noğa T̆amt̆raşi limanişa mendaxteren k̆aravi. Gumruği kort̆eren xvala noğa T̆amt̆ras do emuşeni. Xopas, Azlağas limani va uğut̆eren emindros. Xopas, Azlağas gumruği va uğut̆eren emindros. Emuşeniti k̆araviten T̆amt̆raşi limanişa komexteren nandidi çkimişi ocaği. Otelis dodgiteren nandidi çkimi da muşi k̆ala do nana- babak eşyape doçveren T̆amt̆raşi gumriğis. Akoni gumruğişi formalit̆epe şk̆ule, Azlağaşa oxtimu şeni gzas gedgitasunonan, mara aʒ̆ineri steri dixaşgza va ren noğa T̆amt̆raşen Azlağaşa. Mzoğaşi gzaten mendaxtasunonan. Mara oput̆eşa oxtimuşi parati va uğut̆erenan. Ekoni mzaxalepeşen arterik para komeçeren ocağis. Nandidi çkimişi ocağis para komeçeren ar mzaxalik. Ekoni mzaxalepeşen ar k̆oçik (40) jureneçi lira komeçeren ocağis. Otelişi para komeçerenan. Ek̆uleti Azlağaşa oxtimu şeni nandidi çkimişi babak ar çamli okaçeren. Eya çamlis gexederenan eşyape do oxmaronepe mutepeşiten. Azlağaşa ulut̆es. T̆aroni dido p̆at̆i t̆eren. T̆aroni t̆eren dido ixoni. Mzoğa didi rt̆eren. Azlağaşi mzoğap̆icişa komoxterenan, mara Azlağaşi mzoğap̆ici t̆eren didi furt̆unoni. Emuşeniti çamlis va nanç̆işineren Azlağaşi mzoğap̆icişa. Ek̆ule P̆eronitis limani koren yado P̆eronitişi mzoğap̆icişa komexteren çamli. Çamlis nanç̆işineren P̆eronitişi mzoğap̆icişa do çamlişen gale gamaxterenan eşyape mutepeşiten. Majurani dğas t̆aroni omjoroni t̆eren. Azlağaşa oxtimu şeni, P̆eronitişi mzoğap̆icişen k̆uçxeten gzas gedgiterenan, eşyape mok̆ideri. Varti k̆ai gza varti xinci t̆eren. K̆uçxeten P̆eronitişen Azlağaşa komexterenan. Eşo tkumert̆u nandidi çkimik: “Moptit, moptit daği. Moptit daği. Tipepeşi doloxe gondineri piʒarişi oxori! Verane, mcveşi oxori! Merdivenepes inç̆iri, purçuma kayexteren! Ogzalu şeni sva va ren! Doxedu do nana çkimik; imgaruşi, manžarepe komoxtes. Mu iqu yado k̆itxes entepek. Noğaşa gza va rt̆u. Noğaşa k̆uçxeten mevulurt̆it. Xisim-ak̆rabape komoxtes. Çkar mutu va miğut̆es. Oput̆eşi miletik lazut̆i komomçes; luqu komomiğes, lobia komomiğes, mja komomiğes, meqveri komomiğes, dido şeyi komomiğes. Ek̆ule Yazi moxtuşi, çkinti pxaçkit, viçalişit, viçalişit do lazut̆iti domaqves, lobiati domaqves, luquti domaqves. Nandidi çkinik ar puci komomçes. Puci domaqves; mjati domaqves, meqveriti domaqves. K̆arta şeyi domaqves. Viçalişitşi, k̆arta şeyi domaqves.”  Aşo miʒ̆veret̆u nandidi çkimik. Para va uğut̆erenan. Mutu va uğut̆erenan. Mcveşi oxoris molaxederenan. Pucişi mjaten skidut̆erenan. diçarişerenan. Ocağis lazut̆i aqveren. Entepes lobia aqverenan. Puciti, kotumeti aqveren ocağis.  K̆arta şeyi aqverenan entepes. Nandidi çkimis cuma va uqonut̆u. Ocağis skiri va uqonut̆u. Nandidi çkimişi babak mendaxteren k̆urbetişa. P̆ap̆uli çkimik mendaxteren k̆urbetişa. Para mogapu şeni,  k̆urbetişa mendaxteren p̆ap̆uli çkimik, baba muşik. K̆urbetişa oxtimuşa mecburi diqveren.

Ali İhsan Aksamazi: Noğa Oçamçires skidut̆esşi, nanadidi tkvanişi ocağis kuğut̆u modernuli oxori. Dixa kuğut̆es. K̆ai xali kuğut̆es. K̆ai mogapa kuğut̆es. St̆alinişi barbarobaşen imt̆es Turkiyeşa. Aya ren k̆oçinobaşi t̆rajedi. Dido- k̆ult̆uroni ar noğas skidut̆es Apxazetis, mara mohaciri komextes mcveşi oput̆e mutepeşişa.

Onder Acari: Xilafi va ren. Ho, mtini zop̆ont. Didi p̆at̆i xali kožirerenan. Dido k̆ai xali kuğut̆erenan noğa Oçamçires. Modernuli oxori kuğut̆erenan, k̆arta ç̆eşidi xili kuğut̆erenan, dixa kuğut̆erenan noğa Oçamçires. Sosyaluri skida mutepeşiti, dido zengini t̆eren noğa Oçamçires. Naşkverenan oxori mutepeşi, dixa mutepeşi. Naşkverenan manebrape mutepeşi. Naşkverenan manžagerepe mutepeşi. Upareli gzas gedgiterenan. Noğa Oçamçires, ekoni mali- mulki- arsa do jur k̆atoni oxorepeşen çkar feide va žiru ocaği çkinik. Ekoni mali- mulki- arsa do jur k̆atoni oxorepeşen çkar feide va maqves. Aʒ̆işa ekoni mutuşen feide va aqu ocağis. Dido k̆ai skidala uğut̆eren nandidi çkimişi ocaği noğa Oçamçires. K̆arta şeyi mboli- mboli kuğut̆erenan. Nandidi çkimik İskender ʒ̆itaşiti kožiren. İskenderi ʒ̆itaşik nandidi çkimişi nʒ̆opulati moik̆itxeren noğa Oçamçires.  Nandidi çkimik ʒ̆itaşi İskenderişi ketabiti ik̆itxeren Lazuri nʒ̆opulas. Mteli şeyi digureren nandidi çkimik; ağanmordale rt̆eren. Ekoni nʒ̆opulaşen dido manebra uqonut̆eren nandidi çkimis.  Muslimani Ermenepeşen, Muslimani Abazepeşen manebrape uqonut̆eren. Ekoni nʒ̆opulas Xrist̆iyani miletepeşen manebrape uqonut̆eren nandidi çkimis. K̆ai manžagerepe uqonut̆urenan. Sibiryaşa surğunişa mendoçkvineri Lazepeşenti molaşinapt̆u nandidi çkimik.

Ali İhsan Aksamazi: Emindroneri Apxazetişi noğa Oçamçireşen do oput̆e Azlağaşen çkva mu amberepeşen molaşinapt̆u nandidi tkvanik? Entepeşenti molamişinit, mu iqven!

Onder Acari: Umk̆ilaşi cuma muşik Abazepeşen ar k̆ulanis qoroperen. Abaza k̆ulanikti umk̆ila cuma muşis qoroperen. Artimajuras qoroperen. Dido mskva k̆ulani t̆eren. T̆anmağali t̆eren. Dido ğnoseri t̆eren. Mzoğa steri tolepe uğut̆eren k̆ulanis. Mjora steri toma uğut̆eren. Mara ar ocağişi ar k̆ulani t̆eren. K̆ulanis T̆urna coxont̆eren. Eşo iquşiti, didilepek eşo tkverenan nandidi çkimişi umk̆ilaşi cumas: “Çkin Turkiyeşa meptaten. Am k̆ulani skani k̆ala ikomacaşi, eti skani k̆ala, çkini k̆ala mextasen Turkiyeşa. Eşo iqvaşiti, k̆ulani umiteli skidasen Turkiyes. Yazuği ren. Em k̆ulani vardo, arçkva k̆ulani komekçat. Aya k̆ai ren hemi k̆ulani, hemiti ocaği muşi şeni.”  Ar çkva k̆ulani komeçerenan nandidi çkimişi umk̆ilaşi cumas. Am k̆ulani Xopuri t̆eren. Eti mskva kulani t̆eren. Xut bere aqveren nandidi çkimis. Otxo k̆ulani bere aqveren nandidi çkimis. Ar biç̆i bere aqveren nandidi çkimis. Biç̆i bere duğureren.

Noğa Xopaşa ipti mextesşi, matemişi ora t̆eren, Ataturki doğureren do emuşeni. Didi matemis t̆eren mileti. Noğa Xopaşa ipti mextuşi, ocağis çkar mutu va uğut̆eren.  Çixot̆k̆aşen duğuren da muşi.  Cumalepe duğurerenan. Ocağis biç̆i bere va iquşi, baba muşi k̆urbetişa ideren para mogapu şeni. Ar şirketis amaxteren. Sigortaloni ar dulyas amaxteren.  Maaşi dvaqeren. Nefesdarluği aqveren nana muşis. Ç̆ami va rt̆eren.  Ek̆ule nana duğureren nandidi çkimis. Nana muşi doğuruşi, baba muşi xolo diçileren. Majurani çili muşişen jur biç̆i bere do ar k̆ulani bere aqveren baba muşis. Ağani berepek doşenerenan oxori mutepeşi.  Ağani cumalepes do da muşis dido qoropt̆eren nandidi çkimik.  Cumalepe muşis dido qoropt̆eren nandidi çkimik, ʒ̆oxleşen saği cuma va duskideren emus do emuşeni. Nandidi çkimi p̆ap̆uli çkimis meçamu unt̆erenan, mara ipti razi va iqveren. Mu qvas?! Babapek dokimocesşi, dikimoceren nandidi çkimi; (17) vit̆o şkvit ʒ̆aneri t̆eren. Nandidi çkimi jurşuroni t̆eren; bere kobra muşis t̆eren. Ek̆ule Hukumetik askerobaşa kezderen p̆ap̆uli çkimi. Ar bere aqveren nandidi çkimis. Ar k̆ulani bere aqveren nandidi çkimis. Ek̆ule dižabuneren, t̆ora ğurut̆eren. Askeroba muşi diçoderen do p̆ap̆uli çkimi goikteren oput̆eşa. Emindros noğa Xopas matorne miti va rt̆eren. Maonʒ̆ure miti va rt̆eren noğa Xopas. K̆ai mogapa dvaqvarenan eya dulyaşen. Didi matornelobaşi t̆ezgyaxi keç̆operen ocağik. İçalişerenan. Otxo k̆atoni oxori dok̆iderenan. Dukyani qverenan. Oxori qverenan. K̆ai yeepes doxederenan. Vito jur mota uqonut̆u nandidi çkimis.

Ali İhsan Aksamazi: Onder Begi, ocaği tkvanişi t̆rajiuri gonoşinepeşen molamişinit.  Mara aya xvala ocaği tkvanişi t̆rajiuri ambai va ren. Apxazetişen get̆k̆oçineri oşepeten Lazi ocağişiti ambai ren. Oxorepe do dixape mutepeşişen get̆k̆oçineri Zazape, Çeçenepe, Ahisk̆uri Turkepe, Kurdepe, K̆araçay- Malk̆aruli Turkepe, K̆irimişi Tatarepe, Hemşilepe, Muslimani Gurcepe do majura xalk̆epeşiti t̆rajiuri ambai ren aya. Aya ren St̆alinişi iktidarişi zalimobaşi ambai. Çkin gemzuli doviqvit tkvani ambaepeten.  Dido şukuri giʒ̆umert ma. Tkvan mskvaşa nena gemiktirit. Tkvanti ginonan na, aʒ̆i voçodinat aya int̆erviu çkini! Xoloti tkvan otkvaluşi çkva mutu çkva giğunan na, eti miʒ̆vit, mu iqven! P̆anda ixelit, oşi ʒ̆aneri iqvat, ʒaşa yextat!

Onder Acari: Çkin ekoni tapu komiğunan xes. Muepe maxvenenan, akoni hak̆epe çkini?

Ali İhsan Aksamazi: Rusyaşi Federasyonişi didelçobas, Gurcistanişi Cumhuriyetişi didelçobas do Apxazetişi Cumhuriyetişi akoni matemsilobas tito arzuxali komeçit. Entepek gza goʒ̆irasunonan; eşo miçkin ma.

Onder Acari: Şukuri giʒ̆umert.

Ali İhsan Aksamazi: Mati şukuri giʒ̆umert.

 +

“იფთი ნანდიდი ჩქიმიში ბაბა აზლაღაშენ ქომეხთერენ ოჩამჩირეშა!”

(გოწოთქვალა:  ანდღანერი მუსაჶირი ჩქიმი რენ აჯარი. ონდერ აჯარი რენ ჩქინებური მახეშნოხვენეფეშენ ართერი. მა ემუ 2011 წანაშენ დონი ვიჩონოფ. ონდერ აჯარი კალა არ ინტერვიუ დოპი დო მუში ბიჲოგრაჶი დო ემინდრონერი აფხაზეთის დობადერი ნანდიდი მუშიში გონოშინეფეშენ მოლაფშინით ჩქინ. მათი სოვჲეთეფეშ ართიანობაში ხილაჶი ეკონომი-პოლიტიკაფეშენთი მოლაფშინი.  აჲა რენ ინტერვიუ ჩქინიში ტექსტი. ალი იჰსან აქსამაზი. 11 X 2019)

+

ალი იჰსან აქსამაზი: წოხლე ბიჲოგრაჶი თქვანიშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! სო ჲეჩქინდით, დიბადით? ნამუ ნწოფულაფეს იგურით? მუ მესლეღი გიღუნან? სონური რეთ? აწი სო სქიდუთ? მუ დულჲა იქიფთ? ნამუ ნენაფე გიჩქინან? ჭიტა- ჭიტა დუდი თქვანიშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ!

ონდერ აჯარი: მა დოვიბადი ნოღა ზონგულდაკის. 1984 წანას დოვიბადი. წოხლე ნიღდეში უნივერსიტეტიში რადიო- ტელევიზჲონიში ბურმეს დოვიგური, ეკულეთი მარმარა უნივერსიტეთიში ართიქართისობაში ჶაკულტეთიში რადიო- ტელევიზჲონი დო სინემაში ბურმეს დოვიგური. აჲა გამანთანა-გურაფა შკულეთი მარმარა უნივერსიტეტიში სინემაში ბურმეს მაღალი ლისანსიში ნოჩალიშეს ქოგევოჭკი. რეჟისორობა ვიქიფ. ნოღა ისტანბოლის ფსქიდურ ანდღანერი ნდღას.

ალი იჰსან აქსამაზი: მა ქომიჩქინ, არ ჩქვა პროჟე ჩქვა ქოგიღუნან. ამციქა აჲა პროჟე თქვანიშენთი მოლამიშინით, მუ იყვენ!

ონდერ აჯარი: ჰო; არ ჩქვა პროჟე ჩქვა ქომიღუნ. აჲა პროჟე ჩქიმი ჰემი დოხმელი რენ, ჰემითი ლამთინალური რენ. ნანდიდი ჩქიმიში სქიდალაშენ ამბარონი რენ აჲა პროჟე ჩქიმი.  არ რაბისკური ჶილიმიში პროჟე ქომიღუნ. ჰემი ნანდიდი ჩქიმიში ჯოხო ოსქედინუ, ჰემითი აფხაზეთიში ემინდრონერი ლაზეფეშენ მოლაშინუ მინონ აჲა პროჟე ჩქიმითენ. მილეთის აფხაზეთიში ემინდრონერი ლაზეფეშენ მუთუ ვა უჩქინ. მარა ჶინანსური პრობლემი ქომიღუნ. ედო სპონსორი დომაჭირს აჲა რაბისკური ჶილიმი შენი.

ალი იჰსან აქსამაზი: ნანდიდი თქვანიშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ! ნანდიდი თქვანი კალა ინტერვიუფე ყვით დო კამერაშა ეშიღით. ნანდიდი თქვანიქ ბერობა მუშიშენ მოლაგიშინეს; ეშო მიჩქინ.  ლაზური ოღარღალუთენ ბერობა მუშიშენ მოლაგიშინეს ეშო ვა რენი?! მუ ჯოხონტუ რამეთლი ნანდიდი თქვანის?

ონდერ აჯარი: ჰო! რამეთლი ნანდიდი ჩქიმის ნაჯიჲე ჯოხონტუ. 30 მარიაშინა 2016 წანა რტუ, ნანდიდი ჩქინი დომიღურეს. ჰო, ნანდიდი ჩქიმი კალა ბღარღალი. არ ჶარა ვარ, დიდო ჶარა ბღარღალი მა ნანდიდი ჩქიმი კალა. დიჟიტალური ჶილიმეფე ხეს ქომიღუნ. ლაზური ჶილიმეფე მუში ხეს ქომიღუნ.

ალი იჰსან აქსამაზი: გიჩქინან, ლაზეფე მაგურბეთე რენან. იროთე გურბეთიშა ულურტეს. ოში წანა ექოლეთი, ჟურ ოში წანა ექოლეთი ეშო რტუ. ემინდრონერი ნანანოღა ისტანბოლი დიდო მენდრა რტუ.  ემუშენითი მოსკოვაშა, სოჭიშა, თბილისიშა, გაგრაშა, გუდაუთაშა, სოხუმიშა, ოჩამჩირეშა, ანაკლიაშა დო ამკათა ნოღაფეშა ულურტეს. მარა დიდოფეთეთი აწინერი აფხაზეთიშა ულურტეს.

ონდერ აჯარი: მთინი გიჩქინან დო მთინი ზოპონთ. ოჯაღი ჩქინი რენ აზლაღური. იფთი ნანდიდი ჩქიმიში ბაბა აზლაღაშენ ქომეხთერენ ოჩამჩირეშა. ედო დიბარგერენ ნოღა ოჩამჩირეშა; ფარა მოგაფუ შენი ქომეხთერენ ნოღა ოჩამჩირეშა.

ალი იჰსან აქსამაზი: ჩქინ მიჩქინან, ლაზეფე დულჲამხვენუ რენან. იფთი, ჩქვალეფეში ბაღი-ბახჩეს იჩალიშაფტეს. ყონა ონთხორუფტეს. ჩაი წილუფტეს. თუთუმი წილუფტეს. ხილი წილუფტეს. ვანა არ უსტაში ჲანის იჩალიშაფტეს. არ კელე დულჲა იგურაფტეს მაჟურა კელეთი ფარა მოგაფტეს. ოკულეთი ეჲა ჩქინა დო ფარათენ ჩქვადოჩქვა დულჲაფე ოხვენუში გზალეფე გორუფტეს დო იქიფტესთი. ნამთინი ლაზეფექ სოხუმიში შქაგურის სქიდუტუ. ანთეფეშენ ნამთინეფესთი დუქჲანი, მაღაზა, ოთელი დო ემუსთერი მულქი უღუტეს დო თიჯარეთიში დულჲაფე იქიფტეს. ნამთინი ლაზეფეს ჩამლი დო ჭიტა კარავი ქუღუტეს. ლაზეფექ ბერე-ბარი კალა გუდაუთა, სოხუმი, ოჩამჩირე სთერი ნოღაფეს დო ენთეფეშენ ხოლოს ოფუტეფეს სქიდუტეს. კაი სქიდალა ქუღუტეს.

ონდერ აჯარი: დიდო მთინი ზოპონთ, ამკათა ამბარეფე ნანდიდი ჩქიმიშენთი ვოგნაფტი. დიდო ტრაჟიკური სქიდალა აყვერენ ნანდიდი ჩქიმის. ნანდიდი ჩქიმი რენ, მარა ბაბა ჩქიმიში ნანა ვარ, ნანა ჩქიმიში ნანა რენ. მაღაზა, დუქჲანი უღუტერენან ენთეფეს. დიხა უღუტერენან აფხაზეთიში ნოღა ოჩამჩირეს.

ალი იჰსან აქსამაზი: აწი გომაშინუ; რამეთლი მჭარუ ჩქინი მუნირ ჲილმაზ ავჯიში ოჯაღისთი დიხა უღუტერენან აფხაზეთის. ეჲა დიხაში თაფუთი უღუტერენან ენთეფეს. ეშო მიწვერეტუ რამეთლი მუნირ ჲილმაზ ავჯიქ. მა გურჯისთანის ვორტი 2005 წანას. ნოღა ზუგდიდის ვორტი რამეთლი მუნირ ჲილმაზ ავჯი კალა. აფხაზეტიში ტერიტორჲა იძირეტუ ნოღა ზუგდიდიშენ. ემინდროსთი მოლამიშინერეტუ ენთეფეში ექონი დიხა დო თაფუ რამეთლი მუნირ ჲილმაზ ავჯიქ.

ონდერ აჯარი: ჩქინთი თაფუ ქომიღუნან ექონი დიხაში. ნანდიდი ჩქიმისთი პანდა ხავესობა ქუღუტუ ექონი დიხაშა დო ემინდრონერი სქიდალაშა. დიდო ხავესობა ქუღუტუ აფხაზეთიში ნოღა ოჩამჩირეშა ოხთიმუშა. დიდო ხავესობა ქუღუტუ ექონი ბერობა მუშიში მანებრაფე ოძირუშა. დიდო ხავესობა ქუღუტუ ექონი ბერობა მუშიში მანებრაფე მოკითხუშა. ემინდრონერი მანებრაფე მუში საღი რტუი, ღურელი რტუი, ვა უჩქიტუ ნანდიდი ჩქიმის. ედო პანდა მერაღი ქუღუტუ ბერობა მუშიში მანებრაფეშა. მარა იმქჲანი ვა აყვერენ ემუს. სარფიში სინორიში ნეკნა გოინწკუ. სოვჲეთური რუსჲა დილიხვუ, მარა ნანდიდი ჩქიმითი დიხჩინუ დო მენჯელიშენ მელუ. მარა პანდა მოლაშინაფტუ ემინდრონერი მანებრაფეშენ. პანდა მოლაშინაფტუ ემინდრონერი ნოღა ოჩამჩირეშენ. პანდა მოლაშინაფტუ სქიდალა მუთეფეშიშენ ემინდრონერი ნოღა ოჩამჩირეს.

ალი იჰსან აქსამაზი: ჰო! აწითი ნანდიდი თქვანიში სქიდალაშენ ბღარღალათ. მუში სქიდალაშენ მოლამიშინით; მუნდეს დო სო დიბადერენ, მუნდეს დო სო ჲეჩქინდერენ ნანდიდი თქვანი?

ონდერ აჯარი: ნანდიდი ჩქიმი დიბადერენ, ჲეჩქინდერენ ნოღა ოჩამჩირეს. ვითონ ჩხორო ოში დო ეჩი დო ხუთ (1925) წანას ჲეჩქინდერენ, დიბადერენ ნანდიდი ჩქიმი. ნანა-ბაბა მუში ექ ტერენ, ექ იჩალიშეფტერენ. ნანდიდი ჩქიმიში ბაბა ქომეხთერენ ნოღა ოჩამჩირეშა. ეჩი დო ხუთ (25) წანა ექ სქიდერენან. დიდო კაი ხალი უღუტერენან; დუქჲანეფე, ოთელეფე, მაღაზეფე უღუტერენან ენთეფეს. დიდო ზენგინი ტერენან. ენთეფეს უღუტერენან დიდო კაი სქიდალა. ოხორი მუთეფეში წოხლე დიდო დიდი ისტასჲონი რტერენ. მენდრა ჲეეფეში; ბათუმიში, სოხუმიში ოტობუსეფეში შქაგურითი ექ ტერენ.  კართა შეჲიშენ მბოლი- მბოლი უღუტერენან. აჲა ხალი რტერენ ლენინიში ორას. ეკულე იქთიდარიშა სტალინი ჲეხთერენ. სტალინიში იქთიდარითენ კითლუღი ჲეჩქინდერენ დო ქოვალი მილეთის ვესიკათენ მეჩერენ ექონი ჰუქუმეთიქ; დოლოქუნუ ვა ტერენ, ოჩკომალე ვა ტერენ, მუთუ ვა ტერენ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ნანდიდი თქვანიქ ნწოფულას იგურერენი? არმციქათი ნანდიდი თქვანიში გურაფა-გამანთანაშენ მოლამიშინით, მუ იყვენ!

ონდერ აჯარი: რუსული ნწოფულას იგურერენ ნანდიდი ჩქიმიქ; არ-ჟურ წანაშ მორგვალის იგურერენ რუსული ნწოფულას. რუსული ნენა კაიხეშა ქუჩქიტუ ნანდიდი ჩქიმიქ. ნამთინი ორაფეს, რუსული დო გურჯული ნენაფე ღარღალაფტუ ექონური რუსი დო გურჯი ტურისტეფე კალა ნოღა ხოფას. ნანანენა მუში სთერი, ეშო მსქვაშა ღარღალაფტუ ემუქ. ლაზური ნწოფულასთი იგურერენ ნანდიდი ჩქიმიქ ნოღა ოჩამჩირეს. ისქენდერ წითაშიშენ ამბარი ქუღუტუ. ისქენდერ წითაშიშენთი მოლაშინაფტუ ნანდიდი ჩქიმიქ. ისქენდერ წითაშიქ ქეთაბეფე ჭარერენ ლაზეფე შენი. ქეთაბიშენ შიირეფეთი მიწუმერტეს ნანდიდი ჩქიმიქ: “სო რტი, სო რტი ხალიდი?/ ჩხომის ვორტი, ნანდიდი./ გაჭოფუი, ხალიდი?/ ვა მაჭოფუ, ნანდიდი…” აშო ეზბერიშენ მიწუმერტეს ნანდიდი ჩქიმიქ. ლაზური ნწოფულაში მამგურაფალე ლაზი ტერენ. ხუსეინ აკალანი ტერენ მამგურაფალე მუთეფეში ლაზური ნწოფულას. ლაზური ნწოფულა ტერენ ლენინიში ორას. ლენინი ღურერენ. ლენინი შკულე, სტალინიქ ჲეხთერენ იქთიდარიში ტახთიშა. უკულე ლაზური ნწოფულა გეინკილინერენ დო გურჯული ნწოფულა გუინწკერენ. გურჯული ნწოფულასთი იგურერენ ნანდიდი ჩქიმიქ. გურჯული ნენათი ქუჩქითუ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ამბარეფეში კრონოლოჟი არმციქა პრობლემონი რენ, მარა ამბარეფე ხილაჶი ვა რენ. კრონოლოჟი ვარდო ამბარი რენ ბეჯითი! მათი ეშო ქომიჩქინ. ნანდიდი თქვანიში ბერობაშენთი მოლამიშინით. ნანდიდი თქვანიში ემინდრონერი მანებრაფეშენთი მოლამიშინით, მუ იყვენ!

ონდერ აჯარი: ნანდიდი ჩქიმის უყონუნტერენ ჩქვადოჩქვა მილეთეფეშენ მანებრაფე. ემ მანებრეფე მუშიშენ პანდა ყოროფათენ მოლაშინაფტუ ნანდიდი ჩქიმიქ. გურჯი, ურუმი, აფხაზი, მარგალი, რუსი, ერმენი მანებრაფე უყონუნტერენ ნანდიდი ჩქიმის. ხრისტიჲანი- მუსლიმანი კართა ოჯაღიშენ მანებრაფე უყონუნტერენ ნანდიდი ჩქიმის. მუსლიმანი ერმენეფე ქორტერენან; მუსლიმანი აბაზაფე ქორტერენან მანებრაფე მუშიში დოლოხე. კართა მილეთიშენ მანებრა აყვერენ ნანდიდი ჩქიმის. ხრისტიჲანი- მუსლიმანი კართა მილეთიშენ ოჯაღეფეში ოხორეფე ქორტერენ ნანდიდი ჩქიმიში ოხორიში ჲანის. მუსლიმანი ერმენეფეთი, მუსლიმანი აბაზაფეთი,  მუსლიმანი ურუმეფეთი ქორტერენან ნანდიდი ჩქიმიში მაჰალლეს.  ემუშენითი ნამთინეფე ჭიტა-ჭიტა რტუ ნათი, (7-8) შქით-ოვრო ნენა ქუჩქიტუ ნანდიდი ჩქიმის. უდოდგინუ ვიქტორჲა ჯოხონი არ მანებრა მუშიშენ მოლაშინაფტუ ნანდიდი ჩქიმიქ. ვიქტორჲა ტერენ ხოლოსონი მანებრა მუში; რუსი ტერენ. ართიქართის დიდო ყოროფტერენან. ნანდიდი ჩქიმიქ პანდა ვიქტორჲა დო მუთეფეში მანობრობაშენ ღარღალაფტუ. პანდა ჲანჲანის ტერენან. ვიქტორჲაში ნანა- ბაბა მუში დულჲაშა იდუში, ნანდიდი ჩქიმი პანდა ვიქტორჲაში ჲანის ტერენ.  ვიქტორჲაში ნანა-ბაბაქ ოწინალე იქიფტერენ. პანდა ვიქტორჲა გორუფტუ ნანდიდი ჩქიმიქ. პანდა ვიქტორჲა შინაფტუ ნანდიდი ჩქიმიქ. დიდო-კულტურონი არ მაჰალლეს დიბადერენ დო ირდერენ ნანდიდი ჩქიმი; მუსლიმანეფეშენ, ხრისტიჲანიშენ, ჯამეშენ, კილისეშენ ამბარი ქუღუტუ. დიდო მოდერნული სქიდალა სქიდერენ ნანადიდი ჩქიმიქ ნოღა ოჩამჩირეს. ჭეშიდიდოჭეშიდი ყურძენი უღუტერენან. ბინეხი უღუტერენან. ჭეშიდიდოჭეშიდი ლუღი უღუტერენან. პანდა თენექეთენ ჲოფშა თოფური დვაყვერენან. ლუღიშ რეჩელი იქიფტერენან. ყომურიშ რეჩელი იქიფტერენან. ქოთუმეშ კაურმა იქიფტერენან. მცხულიშ პეკმეზი იქიფტერენან. კართა ჭეშიდი ხილი უღუტერენან. დიდო რახატი ტერენან. კაი ხალი უღუტერენან კითლუღიში ორას აფხაზეთის. მსქვა ოხორი უღუტერენან ნოღა ოჩამჩირეს. კაი დულჲა უღუტერენან. კაი მოგაფა უღუტერენან. თაფულონი დიხაფე უღუტერენან ნოღა ოჩამჩირეს. ეჲა დიხაფეში თაფუ აწითი ხეს ქომიღუნან ჩქინ. კრამაჶონი დო გიტარი უღუტერენან. მუსიკიშ კულტური უღუტერენან. დიდო მოდერნული სქიდალა სქიდერენ ნანადიდი ჩქიმი დო ოჯაღი მუში ნოღა ოჩამჩირეს.

ალი იჰსან აქსამაზი: ირჶან ჩაღათაჲ ბეგიქ არ ქეთაბი გამოჩქუ. ქეთაბის ჯოხონს “ჩქუნი ჭარა დო ალბონიში სუფარა”. აჲა ქეთაბი რენ ისქენდერ წითაშიში ნოჩალიშეფეშენ. ქეთაბის გეძინ ისქენდერ წითაშიში დოხმელი მექთუბეფეთი. აჲა ნოჭარეფეშენ ართერიქ ემინდრონერი აფხაზეთიში ემინდრონერი ლაზეფე დო მახორობა მუთეფეშიშენთი მოლაშინაფს. მა ქომიჩქინ, ლაზეფე მუშენი მოჰაჯირი გამახთეს ემინდრონერი აფხაზეთიშენ. სტალინიში დესპოტური იქთიდარიშ გურინე, ემინდრონერი აფხაზეთიშენ მოჰაჯირი გამახთეს ლაზეფე, აჲა კაიხეშა ქომიჩქინ მა.  1928 წანაშაქის, 5 000 ლაზი სქიდუტუ აფხაზეთის. აშაცკვარი, პარჭანტა, ხარუტა, პშარტილუღი, აბგარხუკი ჯოხონი მუხურეფეს სქიდუტერენან. ამკათა მთინი ამბარეფე მეჩაფს წითაში ისქენდერიქ ქეთაბი მუშითენ. ემინდრონერი აფხაზეთიში ჰუქუმეთიქ უმუთელი ლაზეფეს დიხა ქომეჩერენ. აჲა დიხა ოჩამჩირეში ლიმანიშა ხოლოს ტერენ. ედო “მჭითა ლაზისთანი” ჯოხონი არ კოლმანითი ითეშქილინერენ.  აჲა რენ რესმური ამბარი. აფხაზეთიში პარლამენტოქთი ემინდრონერი ექონი ლაზეფეში მაღდურიჲეტიშენ მოლაშინერეტუ 15 გუმას 1997 თარიღის. ადილე აბბასოღლიში ქეთაბიქთი ამკათა ამბარეფეშენ მოლაშინაფს. ქეთაბიში ჯოხო რენ “უგოჭკონდე გონოშინეფე”. ხოშ ადილე აბბასოღლიქ დიდოფეთენ აფხაზეფეში ტრაჟედეფეშენ მოლაშინაფს, მარა აფხაზეთიში ლაზეფექთი დო ლაზი სოსჲალისტი გამანთანერეფექთი მენგაფერი ეზიჲეტეფე ქოძირეს.  სიბირჲაშა სურღუნიშა მენდაჩქვინერი ლაზეფეშენ მოლაშინაფს ჰელიმიში ხასანიქთი. ჰელიმიში ხასანიქთი ჭარერენ მენდაჩქვინერი კოჩეფეში ტრაჟიური ხალი. მარა ლაზეფე უმანჯელი რენან, ემუშენითი მითის მუთუ ვა უჩქინ ენთეფეში ემინდრონერი პატი ხალიშენ. მა ინგლისური დერსეფე მეფჩაფტი ნოღა ისტანბოლიში მაჰალლე გაზის; არ ხანუმი მემაგუ. ემ ხანუმი დიბადერენ კაზაქისთანის. ლაზი ოჯაღიში ბერე ტერენ. ემუქთი ონჭელონი ამბარეფე ქომომჩერეტუ ოჯაღი მუშიში სურღუნიშენ. რამეთლი ჯუმადი ჩქიმი წალენი ნაფშითური ჲამახოღლი ჲუქსელ ჲილმაზიქთი მზახალეფე მუშიში გონოშინეფეშენ მოლამიშინაფტეს. ჰემინდროს ჲუქსელ ჯუმადიში მზახალეფეშენ ნამთინეფეთი აფხაზეთის ტერენან. ჲუქსელ ჯუმადიქ ლაკობაშენთი მოლაშინაფტუ. ენთეფესთი მენგაფერი ამბარი დო გონოშინეფე ქუღუნან.  ნანდიდი თქვანიქ მუ თქუმერტუ აჲა მოჰაჯირობაში სებები შენი. მუშენი მოჰაჯირი გამახთერენან ნოღა ოჩამჩირეშენ? მუშენი მოჰაჯირი გამახთერენან ემინდონერი აფხაზეთიშენ? აჲა მოჰაჯირობა რტუი, მულთეჯობა რტუი, ხოშ ალლაჰის აჲა კაიხეშა ქუჩქინ! აჲა მოჰაჯირობა სებებიშენ მოლაგიშინაფტესი?

ონდერ აჯარი: აჲა დულჲაში მთინი სებებიშენ ვა მოლაშინაფტუ. ასთი აჲა დულჲაში მთინი სებებიშენ ამბარი ვა უღუტუ, მოჰაჯირობაში ორას ჭიტატა კულანი ტერენ დო ემუშენი. ვა უჩქიტუ ემუს. (12-13) ვითოჟურ- ვითოსუმ წანერი ტერენ. სტალინიში იქთიდარიქ ჯიხას ქომოლოხუნერენ ნანდიდი ჩქიმიში ბაბა; ჯამჯილუღი იქიფტერენ. “ჩქვაში დულჲას ვა აკათეტუ; დევლეთიში დულჲაფეს ვა აკათეტუ; პოლიტიკაში დულჲაფეს ვა აკათეტუ; პატი დულჲაფეს ვა აკათეტუ ბაბა ჩქიმიქ” ჲადო მოლაშინაფტუ ნანდიდი ჩქიმიქ. სერიშ გვერდის ტერენ, ჰუქუმეთიში კოჩეფე ქომეხთერენან ოხორი მუთეფეშიშა, არამა-ტარამა ყვერენან დო მენდიყონერენან ბაბა მუში ჯიხაშა დო ქომოლოხუნერენ ემუ ჯიხას ოთხო თუთაშ მორგვალის. ბაბა მუში მოლახედერენ ოთხო თუთაშ მორგვალის. ოთხო თუთა შკულე ხაპისხანაშენ გამახთერენ ბაბა მუში. “ორქო უღუნ” ჲადო იხბარი ყვერენ არ კოჩიქ დო ემუშენი ქომეხთერენან ჰუქუმეთიში კოჩეფე. მაჟურანი ჶარა ხოლო ქომეხთერენან ჰუქუმეთიში კოჩეფე. “ტაბანჯა გიღუნან, ილლა ქომომჩით” ჲადო ქომეხთერენან ჰუქუმეთიში კოჩეფე.

ალი იჰსან აქსამაზი:  წოხლე (1917/ 18- 1920) ოლანდე კაჶკასჲაში გერმალური ხალკაფეში ჯუმჰურიჲეთის მხუჯი ნიჩინუ, ეკულეთი აჲა ჯუმჰურიჲეთი ნიკარბინუ. წოხლე (1922- 1936) ტრანსკაჶქასჲა სოვჲეთური სოსჲალისტური ჶედერალური ჯუმჰურიჲეთის მხუჯი ნიჩინუ, ეკულეთი აჲა ჶედერალური ჯუმჰურიჲეთი ნიკარბინუ. წოხლე ლაზეფე დო მარგალეფეს კულტურული ჰაკეფე ნიჩინუ, ეკულე აჲა ჰაკეფე მუთეფეში ნიკარბინუ. ლენინი დო სტალინიში ეკონომი-პოლიტიკაფე ხილაჶი რტუ. ლენინი დო სტალინიში მილეთობაში პოლიტიკაფე ხილაჶი რტუ. აშო იყუშითი, სტალინიქ ჩქვა დინი დო მილეთობაფეშენ კოჩეფე დუშმანი შინაფტუ. სტალინი რტუ ხილაჶი გოწონჯღონერი. მთინი გიწვათ; კომუნისტური პარტიში პოლიტიკაფე ხილაჶი რტუ. ტოქსენერი თუთას, გუნ ზილელიში არ ქეთაბი ქოგამახთუ. ქეთაბის ჯოხონს “1917-1918 გექთალაშენ არ პარტილონი დიკთატორობაშა”. გუნ ზილელიქ მოლამიშინაფან კომუნისტური პარტიში ხილაჶი პოლიტიკაფეშენ.

სტალინიში იქთიდარიქ ეჲა ვარნა აჲა სებებითენ აფხაზეთიში ლაზეფეს რახატი ვა მეჩაფტუ. ხალბუქი ლაზეფეში სოსჲალისტი გამანთანერეფექთი გუმაში გექთალასთი, სოსჲალიზმიში ოკიდუსთი გურდოშურითენ მხუჯი მეჩერეტეს. ედო ეჲა- ვარნა სებებითენ, ლაზეფე აფხაზეთიშენ ომტინაფუ შენი გზალეფე გორუფტუ; ეშოთი იქიფტუ სტალინიქ. მუსლიმანეფე; ლაზეფე, ზაზაფე, ჩეჩენეფე, აჰისკური თურქეფე, ქურდეფე, კარაჩაჲ- მალკარული თურქეფე, კირიმიში თათარეფე, ჰემშილეფე, მუსლიმანი გურჯეფე დუშმანი შინაფტუ სტალინიქ.  მუსლიმანეფე; ლაზეფე, ზაზაფე, ჩეჩენეფე, აჰისკური თურქეფე, ქურდეფე, კარაჩაჲ- მალკარული თურქეფე, ჰემშილეფე, მუსლიმანი გურჯეფე, კირიმიში თათარეფე დო მაჟურა ხალკეფე გეტკოჩუ თარიხური დიხა მუთეფეშიშენ სტალინიქ.  არ ნენათენ მთელი ხალკეფეში მანებრა ვა რტუ, მარა თარიხიში დიდი ზალიმეფეშენ ართერი რტუ სტალინი. კომპარტიშენ მთელი გზამშინეფე მუშითი დოყვილაფუ სტალინიქ. სტალინიქ დოყვილაფუ ნესტორ ლაკობა. სტალინიქ დოყვილაფუ ისქენდერ წითაში. სტალინიქ დოყვილაფუ სულთან გალიჲევი. ხალკეფეში მანებრა ვარდო, ხალკაფეში დუშმანი რტუ სტალინი. სტალინის გურჯული დიცხირი ქუღუტუ მარა, რუსიჶიკასჲონიში კოჩი რტუ. სტალინი რტუ ხილაჶი გოწოჯღონერი. ნილუჶერ დევრიშოვაქ კირგიზისთანიშა ჩვინერი ლაზეფეში ამბარი მეჩაფს ჟურნალი ბიზიმ აჰისკაში 48-ა ნომერის. მელენი სარფული ნარაკიძე ხანუმიქთი უჩვერი ლაზეფეში ამბარი მეჩაფს ჲუტუბიშენ. თრტ-ქთი უჩვერი ლაზეფეში ამბარეფე ქომეჩუ. ამკათა ამბარეფე ჲუტუბის მაძირენან ჩქინ. აფხაზი მჭარუ ჲურა არგუნიქთი ამბარეფე მომჩაფან ემინდრონერი აფხაზეთიში ლაზეფეში მახორობაშენ “სქიდალა დო კულტური აფხაზეთის” ჯოხონი ქეთაბი მუშიში დოლოხე. იბრაჰიმ ბაჲრაკოღლი დო ირჶან ჩაღათაჲ ალექსივაქთი ამბარეფე მომჩაფან “ლაზეფე დიდი ტასჶიჲეს” ჯოხონი მაკალე მუთეფეში დოლოხე. აჲა მაკალე მუთეფეში გამიჩქვინერეტუ ოგნი-ში 7-ა ნომერის 2017 წანას. ჲურა არგუნი, იბრაჰიმ ბაჲრაკოღლი, ირჶან ჩაღათაჲ ალექსივაქ დო აფხაზეთიში პარლამენტოქთი ემინდრონერი აფხაზეთიში ლაზეფეშენ მოლაშინაფან. აფხაზეთიშენ მოჰაჯირი ლაზეფეშენ ლუთჶი ჰიზელიში ჭარელი გონოშინეფეთი ვიკითხერეტი მა. ლუთჶი ჰიზელიქთი ტრაჟი-კომიკური დულჲაფეშენ მოლაშინაფტუ. ოთქვალუ დომაჭირს; მათი სოვჲეთური ართიანობაში მილეთობაშენ ამბარონი არ მაკალე დოპჭარი; 1999 წანა რტუ დო “თარიხი დო ლამთინალა” ჯოხონი დერგის გამიჩქვინუ.

აწი ნანდიდი თქვანიში ტრაჟიური გონოშინეფეშა ქომოფთათ: ბაბა მუში მოლახენ ჯიხას.ოჯაღი მუშიქ მუ იქიფს; ხოშ რახატი ვა რენან, მწკილის გეხუნერი რენან?! ჩქვა მუ იქიფან?

ონდერ აჯარი: ჰო, მწკილის გეხუნერი რენან, რახატი ვა რენან. ბაბა მუთეფეშითი მოლახენ ჯიხას. ნოღა ოჩამჩირეს ოსქიდუში მენჯელი ვა უღუნან. აჲა ხალი ძირერენ და მუშიქ.  ქესქინი, მახარეთონი დო უშქურნაჯე ტერენ და მუში. ნოღა ოჩამჩირეშენ გზას გედგითერენ დო ქომეხთერენ ნოღა ბათუმიშა.  თურქიჲეში ჯუმჰურიჲეთის ქუღუტერენ კონსოლოსლუღი ხვალა ნოღა ბათუმის დო ემუშენი. ქომეხთერენ ნოღა ბათუმიშა დო თურქიჲეში ჯუმჰურიჲეთიში კონსოლოსის არზუხალი ქომეჩერენ. და მუშიქ ისთიდა ქომეჩერენ თურქიჲეში ჯუმჰურიჲეთიში კონსოლოსის. “ბაბა ჩქიმი უკაბაეთე ჯიხას ქომოლოხუნეს. რახატი მამტეს. ორექსი მამტეს. ნჯირი მამტეს დო აწიშკულე ექ ვა მახვენენან ჩქინ. აწიშკულე ჩქინ ექონაშის ვა დომადგინენან. ექ ოსქიდუში მენჯელი აჩქვა ვა მიღუნან. ექ ოსქიდუში ხალი ვა მიღუნან ჩქინ. ჩქინ თურქიჲეშა ოხთიმუ მინონან. მუთუ ჩარე მოღოდით!” ჲადო არზუხალი ქომეჩერენ კონსოლოსის, ისთიდა ქომეჩერენ თურქიჲეში ჯუმჰურიჲეთიში კონსოლოსის. თურქიჲეში ჯუმჰურიჲეთიში კონსოლოსიქთი ეშო უწვერენ და მუშის: “ მუნდესთი კარავი მეხთას, ხაზირი რტა!” ედო ხოლო გოიქთერენ ნოღა ოჩამჩირეშა. ათათურქისთი აჲა არზუხალიშენ ამბარი აყვერენ. ათათურქიქ ეშო თქვერენ: “ არ კოჩი შენითი, არ ვათანდაში ჩქიმი შენითი, არ კარავი მევოჩქუმერ. მის მოხთიმუ უნონ ნა, მოხთას!”   სტალინიში იქთიდარიში მემურეფექ დიდო კოჩი სიბირაშა მენდოჩქვერენან; აფხაზეთიში ლაზეფეშენთი დიდო კოჩი სიბირაშა მენდოჩქვერენან. დიდო კოჩი ქაგონდუნერეს სიბირჲას. დიდო ლაზი ქაგონდუნერეს სიბირჲას. მეხოლე ოთხო თუთა შკულე თურქიჲეში კონსოლოსლუღიშენ ამბარი ქომეხთერენ ნანდიდი ჩქიმიში ოჯაღიშა: “ხაზირი რტათ! თურქიჲეში კარავი მეხთასუნონ სოხუმიში ლიმანიშა. აჲა ამბარითენ, არ ნდღას, არ სერიში დოლოხე, ოხორი მთელი ქომოკიდერენან არ დიდი კამიჲონის. კამიჲონი მეხთასუნტერენ ნანანოღა სოხუმიშა. ნანდიდი ჩქიმიში ოჯაღითი მეხთასუნტერენ ნანანოღა სოხუმიშა, მარა ენთეფე თაქსითენ მეხთასუნტერენან. მზოღაში გზათენ მეხთასუნტერენან თურქიჲეშა. კარავითენ მეხთასუნტერენან თურქიჲეშა, მარა ლიმან-გუმრუღი ვა რტერენ ნოღა ოჩამჩირეს. ემუშენითი იფთი ნანანოღა სოხუმიშა ოხთიმუ ლაზიმი რტერენ. ხვალა ნანანოღა სოხუმის უღუტერენ ლიმან-გუმრუღი დო ემუშენი. მარა კარავი ხაზირი ვა რტერენ. კარავი თურქიჲეშენ მეხთასუნტერენ სოხუმიში ლიმანიშა. ადეთი ეშო რტერენ. კარავი მუნდეს თურქიჲეშენ მეხთასუნტერენ, მითის ვა უჩქიტერენ. ვართი ნანდიდი ჩქიმიში ოჯაღის, ვართი სტალინიში იქთიდარიში მემურეფეს უჩქიტერენან კარავიში მოხთიმუ დო ოხთიმუში ორა. აწი ნანანოღა სოხუმის რენან, მარა ოხორი ვა უღუნან. ემუშენითი არ ოტელიშა დიბარგერენან ნანანოღა სოხუმის. მარა თურქიჲეშენ კარავი მუთუთენ ვა მეხთერენ ნანანოღა სოხუმიში ლიმანიშა. ემუშენითი ნანდიდი ჩქიმიში ოჯაღი ტერენ ეჲა ოთელის არ თუთა დო სუმ დღას. ოთელის ჩვერენან. ორქო დო ფარათენ აფხაზეთიშენ მოხთიმუ ვა იყვეტერენ. ორქო დო ფარათენ აფხაზეთიშენ მოხთიმუ რტერენ დიდი კანონური კაბაეთი. ემუშენი მთელი ორქო დო ფარა ნანანოღა სოხუმის ოხარჯუ ლაზიმი რტერენ. მთელი ფარა დოხარჯერენან ნანანოღა სოხუმის. ნანდიდი ჩქიმისთი ფარა მეჩერენ ოჯაღი მუშიქ; ჩარჩიშა მენდახთერენ. ფარა დიჩოდას ჲადო ჩანთა ეჭოფერენ, კართა ფერიშენ შარბა ეჭოფერენ, კართა შურაშენ კოლონჲა ეჭოფერენ, შექელემე ეჭოფერენ, კართა ფერიშენ ნოკიშ მაკარეფე ეჭოფერენ, კართა ფერიშენ საპონი ეჭოფერენ ნანდიდი ჩქიმიქ. უთეფე, მოდვალუფე დო ამუსთერი ოხორიშ ეშჲაფე დო ოხმარონეფე ეჭოფერენ ოჯაღი მუშიქ. აფხაზეთიშენ ნოხითენ მოხთიმუთი რტერენ დიდი კანონური კაბაეთი. ეშო უწვერენან ენთეფეს დო ენთეფექთი ნოხეფე კილიმეფე კალა ოქთირუში გზალეფე გორერენან ნოღა ოჩამჩირეს. ოჯაღიქ მთელი ფარა მუში ხარჯერენ ნანანოღა სოხუმის. ახირის ნანდიდი ჩქიმიში ბაბა ჯიხას ქოგამიყონერენან სტალინიში მემურეფექ. დიდო ორა მიკილერენ დო ახირისთი თურქიჲეშენ კარავი ქომეხთერენ ნანანოღა სოხუმიში ლიმან-გუმრუღიშა. ლიმანის გუმრუღიშ ჶორმალიტეფე შკულე, კარავის ქამახთერენან დო გეხედერენან. კრამაჶონი უღუტერენან. გიტარი უღუტერენან. და მუშიქ ფასთა ქეჭოფერენ. შენლუღი იქიფტერენან.  არ კელე ხელებერი რენან, მაჟურა კელეთი გემზული რენან. ნოღა ოჩამჩირეს დოსქიდერენ მანებრაფე მუთეფეში. ნოღა ოჩამჩირეს დოსქიდერენ მეზარეფე მუთეფეში. ნოღა ოჩამჩირეს დოსქიდერენ ოხორეფე მუთეფეში. ხელებერი რენან, (25)  ეჩიდოხუთ წანა წოხლენი ოხორი მუთეფეშიშა მულუნან დო ემუშენი. გემზული რენან, აჩქვა უმუთელი რენან. ხოლოთი შენლუღი იქიფან, ოსქედუში ომუდი უღუნან. გიტარი გელაჩაფან. მარა მათემიში ორა რენ. ათათურქი ღურერენ, მარა ენთეფეს აჲა მათემიშენ ამბარი ვა უღუნან. დულჲა აშო იყუშითი, კარავიში კამაროტი ქომეხთერენ დო “ მათემიში ორა რენ, ათათურქი დომიღურეს. ამბარი ვა გიღუნანი, მათემი ქომიღუნან.  შენლუღი მო იქიფთ!” ჲადო აფხაზეთიშენ მოჰაჯირეფეს დოჩინადვერენ. მეგერემ თარიღი ტერენ (10) ვით წილვა ვითონ ჩხორო ოში დო ეჩი დო ვითო ოვრო (1938). ნანდიდი ჩქიმიქ ეშო მიწვერეტუ. ედო მილეთიქ იმგარერენ აჲა ამბარიში გურინე. ნანდიდი ჩქიმი ტერენ (12- 13) ვითოჟურ- ვითოსუმ წანერი ემინდროს.

ალი იჰსან აქსამაზი: ნანანოღა სოხუმიში ლიმანიშენ კარავის გეხედეს დო აზლაღაშა მენდახთეს, ჰოი?

ონდერ აჯარი: ვარ! ეშო ვა რენ. აზლაღაშა ვარ, ნოღა ტამტრაში ლიმანიშა მენდახთერენ კარავი. გუმრუღი ქორტერენ ხვალა ნოღა ტამტრას დო ემუშენი. ხოფას, აზლაღას ლიმანი ვა უღუტერენ ემინდროს. ხოფას, აზლაღას გუმრუღი ვა უღუტერენ ემინდროს. ემუშენითი კარავითენ ტამტრაში ლიმანიშა ქომეხთერენ ნანდიდი ჩქიმიში ოჯაღი. ოთელის დოდგითერენ ნანდიდი ჩქიმი და მუში კალა დო ნანა- ბაბაქ ეშჲაფე დოჩვერენ ტამტრაში გუმრიღის. აქონი გუმრუღიში ჶორმალიტეფე შკულე, აზლაღაშა ოხთიმუ შენი გზას გედგითასუნონან, მარა აწინერი სთერი დიხაშგზა ვა რენ ნოღა ტამტრაშენ აზლაღაშა. მზოღაში გზათენ მენდახთასუნონან. მარა ოფუტეშა ოხთიმუში ფარათი ვა უღუტერენან. ექონი მზახალეფეშენ ართერიქ ფარა ქომეჩერენ ოჯაღის. ნანდიდი ჩქიმიში ოჯაღის ფარა ქომეჩერენ არ მზახალიქ. ექონი მზახალეფეშენ არ კოჩიქ (40) ჟურენეჩი ლირა ქომეჩერენ ოჯაღის. ოთელიში ფარა ქომეჩერენან. ეკულეთი აზლაღაშა ოხთიმუ შენი ნანდიდი ჩქიმიში ბაბაქ არ ჩამლი ოქაჩერენ. ეჲა ჩამლის გეხედერენან ეშჲაფე დო ოხმარონეფე მუთეფეშითენ. აზლაღაშა ულუტეს. ტარონი დიდო პატი ტერენ. ტარონი ტერენ დიდო იხონი. მზოღა დიდი რტერენ. აზლაღაში მზოღაპიჯიშა ქომოხთერენან, მარა აზლაღაში მზოღაპიჯი ტერენ დიდი ჶურტუნონი. ემუშენითი ჩამლის ვა ნანჭიშინერენ აზლაღაში მზოღაპიჯიშა. ეკულე პერონითის ლიმანი ქორენ ჲადო პერონითიში მზოღაპიჯიშა ქომეხთერენ ჩამლი. ჩამლის ნანჭიშინერენ პერონითიში მზოღაპიჯიშა დო ჩამლიშენ გალე გამახთერენან ეშჲაფე მუთეფეშითენ. მაჟურანი დღას ტარონი ომჟორონი ტერენ. აზლაღაშა ოხთიმუ შენი, პერონითიში მზოღაპიჯიშენ კუჩხეთენ გზას გედგითერენან, ეშჲაფე მოკიდერი. ვართი კაი გზა ვართი ხინჯი ტერენ. კუჩხეთენ პერონითიშენ აზლაღაშა ქომეხთერენან. ეშო თქუმერტუ ნანდიდი ჩქიმიქ: “მოფთით, მოფთით დაღი. მოფთით დაღი. თიფეფეში დოლოხე გონდინერი ფიცარიში ოხორი! ვერანე, მჯვეში ოხორი! მერდივენეფეს ინჭირი, ფურჩუმა ქაჲეხთერენ! ოგზალუ შენი სვა ვა რენ! დოხედუ დო ნანა ჩქიმიქ; იმგარუში, მანძარეფე ქომოხთეს. მუ იყუ ჲადო კითხეს ენთეფექ. ნოღაშა გზა ვა რტუ. ნოღაშა კუჩხეთენ მევულურტით. ხისიმ-აკრაბაფე ქომოხთეს. ჩქარ მუთუ ვა მიღუტეს. ოფუტეში მილეთიქ ლაზუტი ქომომჩეს; ლუყუ ქომომიღეს, ლობია ქომომიღეს, მჟა ქომომიღეს, მეყვერი ქომომიღეს, დიდო შეჲი ქომომიღეს. ეკულე ჲაზი მოხთუში, ჩქინთი ფხაჩქით, ვიჩალიშით, ვიჩალიშით დო ლაზუტითი დომაყვეს, ლობიათი დომაყვეს, ლუყუთი დომაყვეს. ნანდიდი ჩქინიქ არ ფუჯი ქომომჩეს. ფუჯი დომაყვეს; მჟათი დომაყვეს, მეყვერითი დომაყვეს. კართაშეჲი დომაყვეს. ვიჩალიშითში, კართაშეჲი დომაყვეს.”  აშო მიწვერეტუ ნანდიდი ჩქიმიქ. ფარა ვა უღუტერენან. მუთუ ვა უღუტერენან. მჯვეში ოხორის მოლახედერენან. ფუჯიში მჟათენ სქიდუტერენან. იჩარიშერენან. ოჯაღის ლაზუტი აყვერენ. ენთეფეს ლობია აყვერენან. ფუჯითი, ქოთუმეთი აყვერენ ოჯაღის.  კართაშეჲი აყვერენან ენთეფეს. ნანდიდი ჩქიმის ჯუმა ვა უყონუტუ. ოჯაღის სქირი ვა უყონუტუ. ნანდიდი ჩქიმიში ბაბაქ მენდახთერენ კურბეთიშა. პაპუ ჩქიმიქ მენდახთერენ კურბეთიშა. ფარა მოგაფუ შენი,  კურბეთიშა მენდახთერენ პაპუ ჩქიმიქ, ბაბა მუშიქ. კურბეთიშა ოხთიმუშა მეჯბური დიყვერენ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ნოღა ოჩამჩირეს სქიდუტესში, ნანადიდი თქვანიში ოჯაღის ქუღუტუ მოდერნული ოხორი. დიხა ქუღუტეს. კაი ხალი ქუღუტეს. კაი მოგაფა ქუღუტეს. სტალინიში ბარბარობაშენ იმტეს თურქიჲეშა. აჲა რენ კოჩინობაში ტრაჟედი. დიდო- კულტურონი არ ნოღას სქიდუტეს აფხაზეთის, მარა მოჰაჯირი ქომეხთეს მჯვეში ოფუტე მუთეფეშიშა.

ონდერ აჯარი: ხილაჶი ვა რენ. ჰო, მთინი ზოპონთ. დიდი პატი ხალი ქოძირერენან. დიდო კაი ხალი უღუტერენან ნოღა ოჩამჩირეს. მოდერნული ოხორი უღუტერენან, კართა ჭეშიდი ხილი უღუტერენან, დიხა უღუტერენან ნოღა ოჩამჩირეს. სოსჲალური სქიდა მუთეფეშითი, დიდო ზენგინი ტერენ ნოღა ოჩამჩირეს. ნაშქვერენან ოხორი მუთეფეში, დიხა მუთეფეში. ნაშქვერენან მანებრაფე მუთეფეში. ნაშქვერენან მანძაგერეფე მუთეფეში. უფარელი გზას გედგითერენან. ნოღა ოჩამჩირეს, ექონი მალი- მულქი- არსა დო ჟურ კათონი ოხორეფეშენ ჩქარ ჶეიდე ვა ძირუ ოჯაღი ჩქინიქ. ექონი მალი- მულქი- არსა დო ჟურ კათონი ოხორეფეშენ ჩქარ ჶეიდე ვა მაყვეს. აწიშა ექონი მუთუშენ ჶეიდე ვა აყუ ოჯაღის. დიდო კაი სქიდალა უღუტერენ ნანდიდი ჩქიმიში ოჯაღი ნოღა ოჩამჩირეს. კართა შეჲი მბოლი- მბოლი უღუტერენან. ნანდიდი ჩქიმიქ ისქენდერ წითაშითი ქოძირენ. ისქენდერი წითაშიქ ნანდიდი ჩქიმიში ნწოფულათი მოიკითხერენ ნოღა ოჩამჩირეს.  ნანდიდი ჩქიმიქ წითაში ისქენდერიში ქეთაბითი იკითხერენ ლაზური ნწოფულას. მთელი შეჲი დიგურერენ ნანდიდი ჩქიმიქ; გენჯი რტერენ. ექონი ნწოფულაშენ დიდო მანებრა უყონუტერენ ნანდიდი ჩქიმის.  მუსლიმანი ერმენეფეშენ, მუსლიმანი აბაზეფეშენ მანებრაფე უყონუტერენ. ექონი ნწოფულას ხრისტიჲანი მილეთეფეშენ მანებრაფე უყონუტერენ ნანდიდი ჩქიმის. კაი მანძაგერეფე უყონუტურენან. სიბირჲაშა სურღუნიშა მენდაჩქვინერი ლაზეფეშენთი მოლაშინაფტუ ნანდიდი ჩქიმიქ.

ალი იჰსან აქსამაზი: ემინდრონერი აფხაზეთიში ნოღა ოჩამჩირეშენ დო ოფუტე აზლაღაშენ ჩქვა მუ ამბერეფეშენ მოლაშინაფტუ ნანდიდი თქვანიქ? ენთეფეშენთი მოლამიშინით, მუ იყვენ!

ონდერ აჯარი: უმკილაში ჯუმა მუშიქ აბაზეფეშენ არ კულანის ყოროფერენ. აბაზა კულანიქთი უმკილა ჯუმა მუშის ყოროფერენ. ართიმაჟურას ყოროფერენ. დიდო მსქვა კულანი ტერენ. ტანმაღალი ტერენ. დიდო ღნოსერი ტერენ. მზოღა სთერი თოლეფე უღუტერენ კულანის. მჟორა სთერი თომა უღუტერენ. მარა არ ოჯაღიში არ კულანი ტერენ. კულანის ტურნა ჯოხონტერენ. ეშო იყუშითი, დიდილეფექ ეშო თქვერენან ნანდიდი ჩქიმიში უმკილაში ჯუმას: “ჩქინ თურქიჲეშა მეფთათენ. ამ კულანი სქანი კალა იქომაჯაში, ეთი სქანი კალა, ჩქინი კალა მეხთასენ თურქიჲეშა. ეშო იყვაშითი, კულანი უმითელი სქიდასენ თურქიჲეს. ჲაზუღი რენ. ემ კულანი ვარდო, არჩქვა კულანი მექჩათ. აჲა კაი რენ ჰემი კულანი, ჰემითი ოჯაღი მუში შენი.”  არ ჩქვა კულანი მეჩერენან ნანდიდი ჩქიმიში უმკილაში ჯუმას. ამ კულანი ხოფური ტერენ. ეთი მსქვა ქულანი ტერენ. ხუთ ბერე აყვერენ ნანდიდი ჩქიმის. ოთხო კულანი ბერე აყვერენ ნანდიდი ჩქიმის. არ ბიჭი ბერე აყვერენ ნანდიდი ჩქიმის. ბიჭი ბერე დუღურერენ.

ნოღა ხოფაშა იფთი მეხთესში, მათემიში ორა ტერენ, ათათურქი დოღურერენ დო ემუშენი. დიდი მათემის ტერენ მილეთი. ნოღა ხოფაშა იფთი მეხთუში, ოჯაღის ჩქარ მუთუ ვა უღუტერენ.  ჩიხოტკაშენ დუღურენ და მუში.  ჯუმალეფე დუღურერენან. ოჯაღის ბიჭი ბერე ვა იყუში, ბაბა მუში გურბეთიშა იდერენ ფარა მოგაფუ შენი. არ შირქეთის ამახთერენ. სიგორთალონი არ დულჲას ამახთერენ.  მააში დვაყერენ. ნეჶესდარლუღი აყვერენ ნანა მუშის. ჭამი ვა რტერენ.  ეკულე ნანა დუღურერენ ნანდიდი ჩქიმის. ნანა მუში დოღურუში, ბაბა მუში ხოლო იჩილერენ. მაჟურანი ჩილი მუშიშენ ჟურ ბიჭი ბერე დო არ კულანი ბერე  აყვერენ ბაბა მუშის. აღანი ბერეფექ დოშენერენან ოხორი მუთეფეში.  აღანი ჯუმალეფეს დო და მუშის დიდო ყოროფტერენ ნანდიდი ჩქიმიქ.  ჯუმალეფე მუშის დიდო ყოროფტერენ ნანდიდი ჩქიმიქ, წოხლეშენ საღი ჯუმა ვა დუსქიდერენ ემუს დო ემუშენი. ნანდიდი ჩქიმი პაპუ ჩქიმის მეჩამუ უნტერენან, მარა იფთი რაზი ვა იყვერენ. მუ ყვას?! ბაბაფექ დოქიმოჯესში, დიქიმოჯერენ ნანდიდი ჩქიმი; (17) ვიტო შქვით წანერი ტერენ. ნანდიდი ჩქიმი ჟურშურონი ტერენ; ბერე ქობრა მუშის ტერენ. ეკულე ჰუქუმეთიქ ასქერობაშა ქეზდერენ პაპუ ჩქიმი. არ ბერე აყვერენ ნანდიდი ჩქიმის. არ კულანი ბერე აყვერენ ნანდიდი ჩქიმის. ეკულე დიძაბუნერენ, ტორა ღურუტერენ. ასქერობა მუში დიჩოდერენ დო პაპუ ჩქიმი უკუნიქთერენ ოფუტეშა. ემინდროს ნოღა ხოფას მათორნე მითი ვა რტერენ. მაონწურე მითი ვა რტერენ ნოღა ხოფას. კაი მოგაფა დვაყვარენან ეჲა დულჲაშენ. დიდი მათორნელობაში ტეზგჲახი ქეჭოფერენ ოჯაღიქ. იჩალიშერენან. ოთხო კათონი ოხორი დოკიდერენან. დუქჲანი ყვერენან. ოხორი ყვერენან. კაი ჲეეფეს დოხედერენან. ვითო ჟურ მოთა უყონუტუ ნანდიდი ჩქიმის.

ალი იჰსან აქსამაზი: ონდერ ბეგი, ოჯაღი თქვანიში ტრაჟიური გონოშინეფეშენ მოლამიშინით.  მარა აჲა ხვალა ოჯაღი თქვანიში ტრაჟიური ამბარი ვა რენ. აფხაზეთიშენ გეტკოჩინერი ოშეფეთენ ლაზი ოჯაღიშითი ამბარი რენ. ოხორეფე დო დიხაფე მუთეფეშიშენ გეტკოჩინერი ზაზაფე, ჩეჩენეფე, აჰისკური თურქეფე, ქურდეფე, კარაჩაჲ- მალკარული თურქეფე, კირიმიში თათარეფე, ჰემშილეფე, მუსლიმანი გურჯეფე დო მაჟურა ხალკეფეშითი ტრაჟიური ამბარი რენ აჲა. აჲა რენ სტალინიში იქთიდარიში ზალიმობაში ამბარი. ჩქინ გემზული დოვიყვით თქვანი ამბარეფეთენ.  დიდო შუქური გიწუმერთ მა. თქვან მსქვაშა ნენა გემიქთირით. თქვანთი გინონან ნა, აწი ვოჩოდინათ აჲა ინტერვიუ ჩქინი! ხოლოთი თქვან ოთქვალუში ჩქვა მუთუ ჩქვა გიღუნან ნა, ეთი მიწვით, მუ იყვენ! პანდა იხელით, ოში წანერი იყვათ, ცაშა ჲეხთათ!

ონდერ აჯარი: ჩქინ ექონი თაფუ ქომიღუნან ხეს. მუეფე მახვენენან, აქონი ჰაკეფე ჩქინი?

ალი იჰსან აქსამაზი: რუსჲაში ჶედერასჲონიში დიდელჩობას, გურჯისთანიში ჯუმჰურიჲეთიში დიდელჩობას დო აფხაზეთიში ჯუმჰურიჲეთიში აქონი მათემსილობას თითო არზუხალი ქომეჩით. ენთეფექ გზა გოწირასუნონან; ეშო მიჩქინ მა.

ონდერ აჯარი: შუქური გიწუმერთ.

ალი იჰსან აქსამაზი: მათი შუქური გიწუმერთ.