ADİGELERDE ESKİ TAKVİMLER

M.A. Meretuko
Adige Kalendar 1997-1998
Derleyen ve Çeviren: Murat Papçu

Etnograf M.A. Meretuko’nun materyallerine dayanarak hazırlanmıştır. (Murat Papçu)

Son yüzyıllarda Adigeler halk (tarım) takvimi, hicri takvim, Yuliyan ve Gregoryan takvimleri gibi çeşitli yıl sayma sistemleri ya da takvimler kullandılar.
Tarım Sistemi Takvimi

Halk (tarım) takviminin kökleri kuşkusuz daha derinlere uzanmaktadır ve doğa olaylarını, iş dönemlerinin bölümlenmesini, halkın kültürünü ve yaşam biçimini yansıtmaktadır. Yılın dönemlerinin çeşitli adları bugün de yaşamaktadır:

1) Гъэтхэжъоныгъу (Ğetxejonığu)

    İlkbaharda çift sürme zamanı.

2) Мэлылъфэгъу (Melılhfeğu)

    Koyunların kuzulama zamanı

3) ЖъоныгъуакI (Jonğuaç’)

    Çift sürme zamanı sonu

4) Мэкъуогъу (Mequwoğu)

Ot biçme zamanı

5) Хьахыныгъу (Haxınığu)

    Arpa biçme zamanı.

6) ХэкIотIупщыгъу (Xek’ot’upşığu)

    Aygırları (yılkıya) bırakma zamanı.

7) Бэдзэогъу (Bedzewoğu)

    Sineklerin dalama (ısırma) zamanı.

8) ЦIыжъугъу (Ts’ıjuğu)

Öküz üvezi zamanı

9) ШышъхьэIу Шышъхьэогъу
(Şışhe‘u) (Şışhewoğu)

    Atların kafa sallama zamanı.

10) Хыныгъу (Xınığu)

     Orak (ekin biçme) zamanı.

11) Iоныгъу (‘Onığu)

      Harman zamanı.

12) ТIыдзыгъу (T’ıdzığu)

      Koçları (sürüye) katma zamanı.

13) ТIыдзыгъуакI (T’ıdzığuaç’)

      Koç katma zamanı sonu.

14) Къэрсэбэнэ Iэтыгъу (Qersebene ‘etığu)

Nadas kaldırma zamanı

     (Sonbaharda çift sürme zamanı).

15) Бжыхьэ жъоныгъу (Bjıhe jonığu) 

      Küçük yaz (pastırma yazı).

16) Гъэжъый (Ğejıy)

     Ot getirme  zamanı.

17) ШэкIогъу (Şek’oğu)

      Av zamanı.

18) Тыгъэгъаз (Tığeğaz)

     Güneş  dönümü.

 

Gregoryan Sistemi Takvim

Bu adlardan bazıları Yüliyan ve Gregoryan takvimlerinin aylarıyla kaynaşmıştır. Bugün kullanılan Gregoryan takvimine göre ayların adları şöyledir:

Ocak: Щылэ маз (Şıle maz)

Şubat: Мэзай (Mezay)

Mart: Гъэтхапэ (Ğetxape)

Nisan: Мэлылъфэгъу (Melılhfeğu)

Mayıs: ЖъоныгъуакI (Jonığuaç’)

Haziran: Мэкъуогъу (Mequwoğu)

Temmuz: Бээдзэогъу (Bedzewoğu)

Ağustos: ШышъхьэIу (Şışhe‘u)

Eylül: Iоныгъу (‘Onığu)

Ekim: Чъэпыогъу (Çepıwoğu)

Kasım: ШэкIогъу (Şek’oğu)

Aralık: Тыгъэгъаз (Tığeğaz)

Diğer halklar gibi Adigeler de yılın dönemlerini gökyüzü cisimlerinin konumuna göre belirliyorlardı. Ünlü Adige etnograf  Mafedz Sarbiy’in yazdığına göre bunun için en başta Joğuabe* (Жъогъуабэ) takım yıldızı kullanılıyordu. “Жъогъуабэр чIым къыхэкIыгъ” “Joğuabe topraktan çıktı”, “Жъогъуабэр гъажъом къыхэплъагъ” “Joğuabe ekine baktı”, “Жъогъуабэр чъыг шъхьакIэм хэхьагъ” “Joğuabe ağacın dallarına girdi”, “Жъогъуабэр чIыгум хэхьэжьыгъ” “Joğuabe (yeniden) toprağa girdi” gibi özdeyişler bunu kanıtlamaktadır.

Bu dönenceler arasında 90’ar gün vardır ve bunlar ilkbaharın başlangıcına (21-22 Mart), yazın başlangıcına (21-22 Temmuz), sonbaharın başlangıcına (21-22 Eylül) denk düşmektedir; tam bir dönence ise 360 günden oluşmaktadır.

Cıl Sistemi Takvim

Adigeler daha sonra Tatarlardan aldıkları “cıl” sistemini kullanmışlardır. Bu sistem, her biri bir hayvanın adını taşıyan 12 yıldan oluşur. Dönencenin Fare yılından başladığı diğer Doğu halklarından farklı olarak Adigeler de cıl, Örümcek yılından başlar. Bu takvimde yılların adları ve sırası şöyledir:

1) Бэджым иилъэс (Becım yiyilhes)

Örümcek Yılı (1988)

2) Блэм иилъэс (Blem yiyilhes)

Yılan Yılı (1989)

3) Шым иилъэс (Şım yiyilhes)

At Yılı (1990)

4) Мэлым иилъэс (Melım yiyilhes)

Koyun Yılı (1991)

5) Чэбэ хьэмлыум иилъэс (Çebe hemlıwum yiyilhes)

Kâbe Kurdu Yılı (1992)

6) Чэтым иилъэс (Çetım yiyilhes)

Tavuk Yılı (1993)

7) Хьэм иилъэс (Hem yiyilhes)

Köpek Yılı (1994)

8) Къом иилъэс (Qom yiyilhes)

Domuz Yılı (1995)

9) Цыгъом иилъэс (Tsığom yiyilhes)   

Fare Yılı (1996)

10) Чэмым иилъэс (Çemım yiyilhes)

İnek Yılı (1997)

11) Хьашыумышым иилъэс (Haşıwumışım yiyilhes)

Pars Yılı (1998)

Adigeler iyi ve kötü yılları da ayırırlardı. Köpek, Koyun ve Kâbe Kurdu yılları bereketli, Tavuk ve Yılan yılları ise bereketsiz ve hastalık getiren yıllar sayılırdı. Adigelerin inançlarına göre Tavşan ve Domuz yıllarında savaş kaçınılmazdı.

Yılın şıle döneminin adı dikkat çekicidir. Şıle Farsça “çelle- kırk” sözcüğünden gelmektedir.

16-17 Ocak’tan 24-25 Şubat’a kadar (en soğuk günler) “ç’ımefe şıle” (кIымэфэ щылэ)(kış şıle),

16-17 Temmuz’dan 24-25 Ağustos’a kadar (en sıcak günler) “ğemefe şıle” (гъэмэфэ щылэ) (yaz şıle) olmak üzere yılda iki kezdir.

İslam’ı kabul ettikten sonra Adigeler hicri takvim kullanmaya başladılar.

Joğuabe takımyıldızının bugün astrolojideki karşılığı Yunus takımyıldızıdır. (ç.n.)