GHUNEKHO K. Özbay

Adigeler zamanı değişen doğa şartlarına ve inançlarına uygun olarak belirlemişlerdir. Bu zamansal süreç Milat’tan önceki dönemlere değin uzanmaktadır. Adigelerin bu zamanla ilgili yapılanmaları bölgelerinin dışında; Anadolu, Mezopotamya, Filistin, Mısır ve Yunan adalarına, kuzeyden Balkanlar, hatta İrlanda’ya değin gitmiştir. Doğal olarak da etkilenmeler olmuştur.

Mesela, Hazarlar döneminde, Cuma gününü Müslümanlıkla, Cumartesiyi Yahudilikle, Pazar gününü de Hıristiyanlık ilişkilendirdiler. Yedi rakamı kavramı ise Anadolu ve Mısır ilişkilerinden gelmektedir.

Adigelerdeki bu zamansal yapıyı ele alırsak;

LHEXHAN – ZAMAN

  Lhexhan: Örülü ayak
  Lhe: Ayak
  Xhan: Ör, örmek
  Lhexhan: Örülü ayak. Bundan kasıt, belirli bir sürenin ifade edilmesidir.
  Çünkü, ayak bağını çözmek belirli bir zamanı belirler. Bunun içine
  Adigeler zamana lhexhan derler.

YİLHES – SENE, YIL

  Yilh: Kan, kanı
  Lhes: Ayıklama, süzme, değişim anlamında kullanılmaktadır. Yilhes,
kanı süzmek, değiştirmek anlamındadır. İnsan bir yıl sonunda yaşlanır.
Bu yaşlanma kanında yaşlanmasını etkiler. Kan ve yaş birbirine
  bağlıdır. Bunun dışında, tarımda ayıklama, hasat toplanması yapılır.
Adige inancında bir yıl buğday ekilen yere ikinci yıl buğday ekilmez.
Tarladaki buğday, tüm toplumlarda olduğu gibi bir değişimdir, yani
toprağında kan değişimidir. Kan değişimi anlamındaki yilhes seneye (yıl)
isim olarak verilmiştir.

Seneyi de kendi doğa yaşantılarına uygun olarak on iki aya bölmüşlerdir.

MAZE – AY

  Maze tüm toplumlarda olduğu gibi dört haftanın bileşimi olan zaman
  dilimidir. Bu zaman dilimi ismini gökteki aydan almaktadır. Bunun nedeni
ise, toplumumuz aysal inançtır.
  Ma: Adige, Abhaz inançlarında Tanrı.
  Ze: Bir kez, bir tek anlamında.
  Ma-Ze: Tanrı tek, tek tanrı anlamında. Bu şekilde açıklanabilen ay, aya
  tapınma döneminden gelir ve dört haftaya bölünür.

MAZEXER – AYLAR

  Shıemaz: Ocak ayı
  Shıe: Soğuk
  Maze: Ay
  She-maz: Soğuk ay. Bu mevsimde soğuklar kendini gösterir ve bunun
  içinde soğuk ay dendi.

MAZAYE – KÖTÜ AY

  Maze: Ay
  Ye: Kötü, sinir
  Mazaye: Kötü ay. Bu mevsim kışın en şiddetli zamanıdır ve bu anlamda
  da mazaye dendi.

GHATXAPE – BAHAR AYI, MART

  Ghatxe: Bahar
  Pe: İlk
  Ghatxa-Pe: Bahar ilk, ilk bahar. Bahar mevsiminin ilk ayı.

MELILHFEGHU – NİSAN

  Melı: Koyun
  Lhfe: Doğur,doğurmak,
  Ghu: Zaman eki
  Melı-Lhfe-Ghu: Koyun, doğurma zamanı. Koyunları yavrulama zamanı
  anlamındadır.

JHONUGHUACH – MART

  Jhon, Jhonı: Sürme, çift sürme
  Ghuach: Sonu
  Jhonı-Ghuach: Nadas sonu, çift sürme sonu anlamındadır.

MEKHEGHU – HAZİRAN

  Mekhu: Ot
  Ghu-Gho: Sarı, zaman eki
  Mekhe-Ghu: Otların sarardığı zaman, ot biçme zamanı anlamındadır.

BADZEGHU – TEMMUZ

  Badze: Sinek
  Ghu: Zaman eki
  Badze-Ghu: Sinek zamanı, sinek mevsimi. Gerçekte bu mevsimde
  sineklerin bollaştığı zamandır.

SHISHEGHU – AĞUSTOS

  Shı: At
  She: Koş
  Ghu: Zaman eki
  Shı-She-Ghu: At, koş, zamanı. At koşturma zamanı. Yazın yapılan
  işlerin son zamanı koşuşturmayı at koşturmaya benzetildi. Belki de
işlerin bitip eğlence ayı dense de yaz ayının son koşuşturması için
  söylenmiştir.

ONIGHO – EYLÜL

  On-Onı: Harman,harman işi yapma
  Gho-Ghu: Zaman eki
  Onı-Gho: Harman zamanı. Hasat kaldırma zamanı, harman ayı
  anlamındadır.

SHEPEGHU – EKİM

  Shepı: Don, kırağı
  Ghu: Zaman eki
  Shepe-Ghu: Don zamanı, kırağı zamanı.

SHEK’OGHU – KASIM

  Shak’o: Av, avcı
  Ghu: Zaman eki
  Shak’o-Ghu: Av zamanı anlamındadır.

TIGHEGHAZ – ARALIK

  Tıghe: Güneş
  Ghaze: Dön,dönmek
  Tıghe-Ghaze: Güneş, dön. Güneşin dönüm zamanı, yılın dönüm zamanı
anlamındadır.

Ayları bu şekilde alan Adigeler, hafta ve günleri de Tanrı, Tanrısal nitelikteki durumlara göre isimlendirmişlerdir. Hafta ve günlerde geçerli olan bir yedi inancıda vardır. Bu inan Akdeniz havzasında da geçerlidir.

Blı – Yedi: Yedi inancı MÖ’ki devirlerden beri mevcuttur. Bu yedi inancı Sümer, Hitit, Mısırlılarda da mevcut ve günümüze kadarda gelmiştir. Haftayı yedi güne ayıran Adigeler bu yedi güne de Mefibl demişlerdir. Yedi inancına da örnekler verirsek,

Mefilb zawo: Yedi günlük savaş.
Ghogubl: Yedi yol
Mefibl: Yedi gün,
Wuashogu khatibl: Gök yedi katlıdır.
SH’ısh’eghır katibl: Yerin altı yedi katlıdır.
Psıbl: Yedi kapı
Khulacıblım psı khıreşı: Yedi dereden su getirir.
Psibl: Yedi canlı.
Yilejıghe yilhesible yikhuşt: Ekini yedi sene yeter.
Thamafible ghogu tetıgh: Yedi gün yolda kaldı.Ve buna benze Adige inançlarını çoğaltabiliriz.

THAMAFE – HAFTA

  Tha: Tanrı
  Mafe: Gün
  Tha-Mafe: Tanrı gün, Tanrı’nın günü anlamında ve yedi gün birleştirilerek
  isimlendirildi. Tanrılara inançları olan Adigeler her günü, Tanrı’nın günü
  olarak değerlendirmiş ve inanmışlardır.

BLIPE – PAZARTESİ

  Blı: Yedi
  Pe: İlk
  Blı-Pe: Yedi ilk, ilk yedi anlamında ve ilk gündür.

GHUBJ – SALI

  Ghu: Sınır, zaman eki
  Jı: Erken
  Ghub: Sınırdan,hedeften. Yapılacak işlere erken karar verilen gün.
  Pazartesi’den kalan aksaklıkların giderildiğin gün anlamındadır.

BERÇEJHIY – ÇARŞAMBA

  Be-Ber: Çok, çok olan
  Çejhıy: Küçücük
  Ber-Çejhıy: Berçeshxo ile ilgilidir. Küçük mutlulukların günü
anlamındadır. Hafta içi aksaklıklar düzeltilip yapılacak işlerin belli
olduğu gün.

MAFEKU – PERŞEMBE

  Mafe: Gün
  Ku: Sürü, derin
  Mafe-Ku: Sürüm günü, uğurlu günlere hazırlık günü.

BERÇESHXO – CUMA

  Be-Ber: Çok, çok olan
  Çesh-Çef: Neşe,mutluluk
  Xo: Kanıt eki
  Ber-Çesh-Xo: Çok mutlu olmak, mutluluklar dolu gün anlamındadır.
Daha   çok İslam diniyle ilgilidir.

MAFEZAKHO – CUMARTESİ

  Mafe: Gün,uğur
  Zakho: Tek
  Mafe-Zakho: Tek gün. Adigelerde bu gün Yahudi diniyle ilişkilidir.
  Yahudilikte Şebt, yani Cumartesi tek gün anlamındadır ve dinlenme,
  ibadet günüdür. Adigeler İslam’a geçince Tanrı’nın tek günü olmadığını ve
  günah olduğu düşüncesiyle Şembet derlerdi. Bu da Şebt’ten gelmedir.

THAWMAFE – PAZAR

  Tha: Tanrı
  Mafe: Gün, uğur
  W: ‘’nın’’ bağlacı
  Tha-W-Mafe: Tanrı’nın günü, Tanrı’nın uğurlu günü anlamındadır.
  Hıristiyanlıkla özdeştir. Hıristiyanlarda Pazar günlerini uğurlu gün olarak
  yad edip Tanrı’ya yönelirler. Bölgemizde bu son üç gün için bizim
Adigeler Tanrı’yı çok sevdiklerinden çalışmazlar diye esprili bir deyim
  olarak kullanılır.

Gece, gündüz ve zamansal süreçleri de kendi duygularına göre isimlendirmişlerdir.

MAFE – GÜN

  Genel olarak mafe gün ve uğur anlamındadır. Mafeler aydınlık ve insanlara
  huzur verir. Bu anlamda isimlendirilmiştir.

ŞEŞI – GECE

  Şeşı, karanlık ve korku dolu ifadelerde karşımıza çıkar. Şeşı birleşik bir
  sözcüktür.
  Şeş-Şeşı: Gece
  Şeşıne: Ondan korkuyor
  Meşıne: Korkuyor
  Şışın: Kork
  Şıne: Korku

Görüldüğü gibi korku ve karanlık içinde aynı anlamda kullanılmıştır. Şeşı, korkunun karanlıktan dolayı hakim olduğu zamandır.

PŞAHASHH – AKŞAM

  Pe: İlk, ön, burun
  Şa, Şe, Şı: Karanlık ve korku kökü.
  Hashh: Yüksek boşluk
  Pe-Şe-Hashh-Pşahashh: Karanlık, yüksek boşluk. Karanlığın ilk
  boşlukta belirdiği zaman anlamındadır.

PŞEDIJI – SABAH

  P-Şe-Dıjı: Karanlığın ilk kayboluşu anlamındadır.

Yukarıda görüldüğü gibi Adigelerde günümüz dünyasındaki takvim Milat’tan öncede mevcuttur. Bu zamanlamaları yapan Adigelerin geçirdiği medeniyette ne kadarda ileri oldukları görülmektedir.