ALEVARE (BJIHEKUAYE) KÖYÜ TARİHİNDEN SAYFALAR

BARÇO Adam, BARÇO Murat
Adige  Mak Gazetesi, Ekim 2013
Çeviri: AÇUMIJ Hilmi

Hanceri’nin ‘Pşı Ahecako’ isimli povestinde ele aldığı gibi; ‘Bjedughlar Adige boyları içerisinde en eskilerindenler.’  Eski Adige söylencelerinde anlatıldığına göre, diğer Adige boyları Kuzey Kafkasya’ya yerleşmeye başladıkları dönemlerde, asırlardan beri Bzıp nehri ile Tuapse nehirleri arasında Karadeniz sahilinde oturuyorlardı. Uzun yüzyıllar boyunca bu topraklarda yaşarken çoğaldılar güçlü bir boy oldular, sayıları 60 bine ulaşıyordu. Söylencelerde anlatıldığına göre Bjedughları ellerinde tutan dört kardeşten türeyen dört beylik Hımış, Çeçan, Beğerseko ve Basteko’lar çeşitli sebeplerden ve toprakların yeterli gelmemesinden dolayı aralarında çıkan anlaşmazlıklar ve diğer sebeplerden dolayı dağılmaya başladılar.

Tarihbilimciler 1469 yıllından başlayarak 1515 yılına kadar Bjedughların bu dört dalının yerlerinden ayrıldığını belirtiyorlar.

Hanceri’nin Bjedughlara ilişkin anlattığı söylenceleri ise ÇIRĞ A. ve JENETL’ H. bilimsel olarak kanıtladılar. Bu yazarların kaleme aldığı 18-19 yüzyılda Bjedughlar isimli eserde  Bjedughların kardeş dört beylik tarafından  bu günkü topraklarına taşındığı belirtiliyor.

Beğerseko beyi kendisine tabi olanları Kafkas dağlarının kuzeybatısına götürerek Tsetse nehri kıyısına yerleşti fakat burada uzun süre kalmadan Thaç’ağ ormanı taraflarına gittiler. Bjedughların bu dalının daha sonra Mehoş olarak anılmaya başladığı Adige tarihinde yer aldı.

Basteko beyine tabi olanlar ise Kafkas dağlarının kuzeybatı yamaçlarına giderek Karadeniz sahiline Natukuayların yakınlarına Çopsın nehri vadisine yerleştiler. Oturdukları bu nehir vadisinden dolayı Bjedughların bu dalına Çopsın denilmeye başlandı. Çopsınlar Bjedugh adını muhafaza etmediler, üzerinden ne kadar zaman geçtikten sonra olduğu bilinmemekle birlikte o tarihlerde sayıları 200 bine ulaşmış olan büyük Adige boyu Natukuayların arasına karıştılar, onlarla kaynaştılar.

Hımış ve Çeçan beyleri ise ilk önce Psekups ve Pşışe nehirlerinin doğduğu havzaya yerleştiler. Kemguy Beyi BYAZRIKO Boletıko’nun bu çok hoşuna gitmedi. Bjedughların son büyük beyi (пщышхо) HACEMIKO Tarhan’ın oğlu bilimadamı HACEMIKO Temteç’in (1848-1907) aktardığına göre Hımış ve Çeçan beylerinin yerleştikleri toprakları kendi toprağı sayan Boletıko Beyi ‘Üzerine yerleştiğiniz topraklarda yaşamanıza, eğer beyliğimi kabul edip tabiyetime girerseniz müsade edeceğim’ dedi. Bjedughlar bunu kabul etmeyince üç gün süren bir savaş yapıldı. Bu savaşta Bjedughlar özgürlüklerini muhafaza edebildiler ve yerleştikleri toprakları korudular. Savaşın ardından Boletıko beyi ile anlaştılar. Bu olaylar neticesinde Boletıko beyi Bjedughlara büyük bir şölen düzenledi.

Bjedugh Beyi, -HACEMIKO Temteç’in yazdığına göre- Bjedughlar dünya üzerinde Adige boyu olarak yer almaya başladıklarından itibaren çok zorlukla karşılaştılar, çok yer değiştirdiler, çok yerede yerleştiler fakat kendi isimleri ile Adige ulusunun bir dalı olarak kalmayı  başardılar.

Bjedughların dalı olan Hımışey ve Çeçanay’ı ele alacak olursak başlarına ne geldiyse özgürlüklerini koruyarak daha büyük boyların arasında erimeden, nereye göç etmek zorunda kaldılarsa da birbirlerinden ayrılmadan hep ittifak içerisinde yaşayarak özgürlüklerini korudular. Hala da varlıklarını sürdürüyorlar. Bjedughların bu iki kolu eski dönemlerden itibaren günümüze kadar Bjedugh ismini muhafaza edenler.

Y.N. Turanske’nin yazdığına göre 18. yüzyılın sonlarında Bjedughlar (Hımışey ve  Çeçanay) kırk bin kişi kadardılar. 19. yüzyıl sonlarında Rusya’ya dahil olduklarında Yekatarinador’a bağlı Psekups okruğuna bağlandılar. O tarihlerdeki sayıları ise 12 bine düşmüştü. O tarihlerde bütün Psekups okrugunda yaşayanların toplam sayısı 16 bin 725 kişiydi. Bu sayıya, bölgede yaşayan tüm Bjedughların yanısıra  Rusya idaresinin aralarına iskan ettiği diğer Adigelerde dahildi.

  1. yüzyılın sonlarında Rus-Kafkas savaşı bitimi ardından bu günkü Tehutemıkuaye rayonu topraklarında 7 bin 639 kişi yaşıyordu. Burada Bjedughların yanısıra bölgeye iskan edilmiş olan Shapsugh, Natukuay, Abadzehlerde vardı.

Adige Cumhuriyeti arşivinde bulunan belgelerin gösterdiğine göre rayonda bulunan köyler arasında Bjıhekuaye bin 136 yaşayanı ile en büyük köydü. Diğer köylerde ise; Tehutemıkuaye – 1.064, Lahşıkuaye – 837, Afıpsıp – 842, Pseytıku – 759, Haştıku – 639, Natukuaye – 625, Şıncıye – 411, Grıvun – 394,  Tığurğoy – 340, Tlevustenhable – 299, Kozet – 293 kişi yaşıyordu. Rayona Grıvuneler 1897 – 1898 yılları arasında iskan edildi. Natukuayeler ise 1924 yılına kadar gelmeye devam ettiler.

18 Mayıs 1874 yılında Rusya İdaresi tarafından Bjıhekuaye’de sayım yapıldı. Köyde toplamda 180 aile yaşıyordu. Bu aileler şu sülalelerdendi.; Hatitler – 14 aile, Şövmızlar -12, Çermıtlar – 11, Barçolar, Kalekutler, Tırkular, Hutımlar 10’ar aile,  Layıko, Pçenışuayeler, Jajiyler sekizer hane,  Hadıpaşoler – 7 aile,  Bjıhakolar, Derbekolar, Natholar, Neğoylar dörder hane, Becaşeler, Açumıjlar, Yedıcler, Huajlar üçer hane, Behler, Goşlar, Yenıhular, Koblıler, Naç’eler, Nıbeler, Siç’ılar, Sultanlar, Şavğoyjıyeler, Tl’ıyeler, Hotkolar, Tseyler ikişer hane, Bğaneler, Beğuşeler, Casteler, Zeykolar, Kezençler, Kuylar, Şavolar, Şıhançeriyeler, Şhalaholar, Şhanıkolar, Hutlar, Huneler, Huadeler, Hakuneler, Çuyakolar, Şevcenler birer haneydi.

1874 yılında toplam köy nüfusunu oluşturan bin 136 kişinin 548’i erkek  588’i kadındı. Barınılabilecek ev sayısı ise 236 idi. Köylüler 317 at,  2 bin 098 inek, 103 manda, 254 keçi, 2 bin 741 koyun besliyorlardı ayrıca 258 kovan arı da vardı.

Cumhuriyet arşivlerinde bulduğumuz belgelere göre Bjıhekuaye köyünde farklı Adige boylarından aileler yaşıyorlardı.

Bu köyde yaşayan Bjedughlar;  Barço, Bjıheko, Derbeko, Degumıko, Kezenç, Kalekuteko, Layiko, Neğoy, Nıbe, Pçenışuaye,  Şovmız, Şevoj, Şhanıko, Tl’ıye, Tırku, Hadıpaşo, Hatit, Huade, Ç’ermıt, Hotko ve Şevcenler, Natukuay ve Shapsughlar;  Açumıj, Bğane, Berseg, Beğuşe, Caste, Yenıhu, Jane, Kıtıj, Kade, Natho, Şavo, Sult’an, Şhalaho, Tl’ıpıy, Tırkuav, Hah, Hune, Haç’ako, Abadzehler; Bal, Bah, Becaşe, Ğış, Yenemıko, Yedıç (Pşıhuzeko), Jajiy, Tl’ıbzıvu, Heşavo, Huaj, Hut, Tsey, Çuyako.