Ali İhsan Aksamaz

Bu makalemde araştırmacı- yazar Ali Çurey’in “Çerkesler ve Din” adlı kitabını kısaca tanıtacak; “Kuzey Kafkasya Halkları” ve anadilleri hakkında da yine kısaca bilgi vereceğim.

Günümüzde  “Kuzey Kafkasya”da yaşayan Halklar şöyle tasnif ediliyor:

(A).“Yerli Halklar” (Abhaz- Adige Halkları ile Nakho- Dağıstan Halkları),

(B). “Hint- Avrupa grubundan Halklar” ( Osetler, Tatlar),

(C). “Turanî Halklar” (Karaçay(lı)lar, Balkar(lı)lar, Kumuklar, Nogaylar),

(D) “Slavî Halklar” (Ruslar, Don Kazakları, Ukraynalılar).

Zamanlarında Tarihçi Strabon 70,  antik dönem yazarı Plinius ve Gezgin El- Aziz 300 Kafkasya dilinden bahsetmiş. Kafkasya da “Diller Dağı” olarak anılmış.

Kuzey Kafkasya’nın “Yerli Halkları”, anadilleri açısından da şöyle tasnif ediliyor:

(A). “Abhaz- Adige Halkları”:
(1). Adigeler,
(2). Ubıhlar,
(3). Abhazlar,
(4). Abazalar;

(B).“Nakho- Dağıstan Halkları”:
(1). “Vaynahlar”:
(a). Çeçenler,
(b). İnguşlar,
(c). Bastlar;
(2). “Avarlar”;
(3). “Lezgiler”,
(4). “Laklar”,
(5). “Darginler”.

Abhazya Cumhuriyeti’nde yaşayan Abhazlar ile (Güney) Osetya Cumhuriyeti’nde yaşayan Osetler dışındaki Kuzey Kafkasya’nın “Yerli Halkları”, Rusya Federasyonu’nun çeşitli idarî bölgeleri ile özerk cumhuriyetlerinde yaşıyorlar; kültürel açıdan da çeşitli düzeylerde haklara sahipler. Konumuzla bağlantılı, Rusya Federasyonu’na bağlı Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri ile bunların nüfuslarını oluşturan halklar resmî tanımlarıyla şöyle:

(A). Adige Cumhuriyeti (ve nüfusunu oluşturan başlıca Halklar: Adige, Rus,  Ukraynalı, Ermeni, Kürt, Tatar, Rum, Belarus, Azeri, Çeçen, Alman),

(B). Kabardey- Balkar Cumhuriyeti (ve nüfusunu oluşturan başlıca Halklar: Kabardey, Rus, Balkar(lı), Oset, Ukraynalı, Çeçen, İnguş, Çingene, Koreli, Ermeni, Türk, Azerî, Meskhet, Tatar, Alman, Belarus, Lak, Gürcü),

(C). Karaçay- Çerkes Cumhuriyeti (ve nüfusunu oluşturan Halklar: Karaçay(lı), Rus/ Kazak, Çerkes, Abaza, Ukraynalı, Nogay, Tatar,  Oset, Ermeni, Rum, Azerî, Çeçen, Kabardey.

(D). (Kuzey) Osetya (Alanya) Cumhuriyeti (ve nüfusunu oluşturan Halklar: Oset, Rus, İnguş, Kumuk, Ukraynalı, İnguş, Çeçen, Ermeni, Rum, Gürcü, Türk, Tatar, Azerî, Kabardey, Çingene, Koreli, Belarus),

(E). Çeçenistan (İçkerya) Cumhuriyeti (ve nüfusunu oluşturan Halklar: Çeçen, Rus, Tatar, Türk, Nogay,  Kumuk, İnguş),

(F). İnguş(et)ya Cumhuriyeti (ve nüfusunu oluşturan Halklar: İnguş, Çeçen, Rus)

(G). Dağıstan Cumhuriyeti (ve nüfusunu oluşturan Halklar: Avar, Dargin, Kumuk, Rus, Ukraynalı, Çeçen, Azerî, Tatar,  Nogay, Lezgi, Lak,  Tabasaran, Rutul, Agul, Tsahur, Ermeni).

“Çerkes” adının nereden geldiği konusunda çeşitli görüşler bulunuyor. Ancak bu, bu makalemin konusu değil. Çerkesler, Kuzey- Kafkasya’nın yerli Halklarından.

“Çerkes” tanımının kimleri kapsadığına ilişkin de değişik yaklaşımlar bulunuyor. Bu yaklaşımlar üzerinde de kısaca durmak istiyorum.

“Çerkes” tanımının kimleri kapsadığı konusunda üç değişik yaklaşım bulunuyor. Bu tanımlardan ilkine göre “Çerkes”, Karadeniz ile Hazar Denizi’ne kadar Kuzey Kafkasya topraklarında yaşayan “Yerli Halklar”ın ortak adı. Bu ad onları tanımlamak için zamanında Araplar, Avrupalılar ve Osmanlılar tarafından kullanılmış.

Bu ilk tanımlamaya göre, yalnızca “Abhaz- Adige Halkları ile Nakho- Dağıstan Halkları”, “Çerkes” tanımı içindedir.

İkinci tanımlamaya göre “Çerkes” tanımı, yalnızca Adige-Abhaz- Ubıhlar’ın ortak adıdır.

Üçüncü tanımlamaya göre, “Çerkes”, yalnızca Adigeler’in adıdır.

Bu konuda, “Çerkesler ve Din” adlı kitabın yazarı Ali Çurey’in görüşüne de başvurdum. Şöyle diyor:

“Biz Çerkesler, kendimizi “Adige” ismiyle anarız. Kendisini Adige olarak tanımlayan Çerkesler, on iki boydan oluşur.”

Araştırmacı-yazar Ali Çurey, bu on iki boyu kitabında şöyle sıralıyor:

Abzehler, Besleneyler, Bjeduğlar, Yegerukuaylar, Kabardeyler, Mahoşlar, Mamhığlar, Natuhoylar, Kemirguveyler, Hatukoylar, Şapsığlar, Janeler.

Ali Çurey’in “Çerkesler ve Din” adlı eseri, “Boydak Basın- Yayın” tarafından kültür hayatımıza kazandırıldı.

Ali Çurey’in “Çerkesler ve Din” adlı kitabı şu bölümlerden oluşuyor:

“Bilinen Dinler (Asya Dinleri: Hinduizm, Budizm, Teoizm, Konfüçyuanizm, Şintoizm, Zen Budizmi, Jainizm), Materyalizm- Ateizm- Tanrıtanımazlık, Mantık, Felsefe, Bilinen Dinlerin Genel Özeti, Sami Dinleri (Musevilik, Tevrat Zebur), Hıristiyanlık (İncil), Müslümanlık (Kuran) ve Çerkesler ve Din.”

Araştırmacı-yazar Ali Çurey, kitabında en eski Çerkes inanışlarından günümüze de taşınan Çerkesçe üç önemli kavrama da dikkat çekiyor:“Tha”, “Thamade ve “Habze”.

Ali Çurey, “Tha”nın Tanrı; “Thamade”nin Bilge İnsan olduğuna ve “Habze”nin de “Tanrı” ve “Bilge Kişi” ilişkisinin oluşturduğu bir sistem olduğuna dikkat çekiyor. “Habze”nin bir öğreti olduğuna da vurgu yapıyor. “Habze”nin bireysel ve toplumsal kuralları içerdiğinin üzerinde de duruyor.

Araştırmacı-yazar Ali Çurey, kitabında şöyle yazıyor:

“Tha”, “Thamade ve “Habze” öğretisi için yeryüzünün her santimetresi ibadet yeridir ve kutsaldır. Allah için değil, ‘İnsan’ için Allah’a ibadet edilir. Onun için Allah’ın Evi ‘İnsan’dır. Çünkü Allah’ı algılayan tek canlı insandır.”

Ali Çurey, Çerkesleri sıradan “sığınmacı” topluluğu olarak niteleyen tarihçi-  yazar Murat Bardakçı’ya tepki gösteriyor. Ali Çurey, tarihçi-  yazar Murat Bardakçı’nın 11 II 2011’de “Habertürk Gazetesi”nde çıkan makalesini eleştiriyor, Çerkeslerin 1864’de Osmanlı Ülkesi’ne sürgün edildiklerine dikkat çekiyor ve bu sürgünün sebebini açıklıyor:

“Çerkesler, Çarlara karşı savaşan Osmanlı’nın savaş müttefikiydi. Onlarca yıl Osmanlı’nın Çarlara karşı yürüttüğü bitmez tükenmez savaşlarda Çarların Güney’e inme, yani Akdeniz’e inme plânlarını engelleyen tek güç Çerkeslerdi. Tarihin kaydettiği en kanlı, acımasız Çarlık- Çerkes Savaşları’nda, Osmanlı’nın ileri karakol görevlerini deruhte eden Çerkesleri; sığınmacı, göçebe ve geçici bir insan yığını olarak gören zihniyetin sahibi kimlerdir?”

Kültür emekçisi Ali Çurey, 1937’de Merzifon’da doğdu. 1984’de Türk Silahlı Kuvvetleri’nden emekli oldu. 1970’li yıllardan itibaren “Kafkasya” (Ankara), “Kamçı” (İstanbul), “Yamçı” (Ankara) adlı dergilerde yazı, çeviri ve şiirleri yayımlanmaya başladı. “Yeni Kafkasya” ve “Kafkasya Yazıları” adlı periyodiklere de çalışmalarıyla katkı sundu. Kafkasya da “Адыrэ Псалъэ – Adige Psale- Adige Sözü” (Nalçik) Gazetesi’nde ve “Адыгэ Макь-Adige Mak- Adige Duyurusu” (Maykop) Gazetesi’nde ve Iуащхьамахуэ Dergisi’nde çalışmaları yayımlandı.

Kültür emekçisi Ali Çurey’in yayımlanmış on iki kitabı bulunuyor:

“Sözcüklerin Dilinden Adigeler”, “Hatti- Hitit Halklarının Gerçek Kimliği (Çerkesçesi yayımlandı)”, “Hatti- Hititlerin Kökeni ve Çerkesler”, “Sözcüklerin Tanıklığında Çerkes Tarihine Ekler”,  “Hatti-Hititler ve Çerkesler”, “Çerkesler ve Din”, “Hatti-Hititlerde Müzik ve Dans”, “Hafitse Muhammed: Çerkes Bir Gazeteci”, “Çerkes bir Tenör: Ali Taşlo”, “Fikir Bahçesi”, “Çerkesler! Onlar da Kim?” ve “Sürgün Halk: Anadolu Çerkesleri.

Araştırmacı- yazar Ali Çurey, şu sıralar “Çerkesler Neden Uyanmaz?” adlı kitabı üzerinde çalışıyor.

Kültür emekçisi Ali Çurey’in “Çerkesler ve Din” adlı kitabını okumadıysanız, internet üzerinden edinerek mutlaka okumalısınız. Ali Çurey’in “Çerkesler ve Din” adlı kitabı gibi, “Hayri Ersoy ile Aysun Kamacı’nın Tüm Zamanlar Yayıncılık’tan çıkan “Çerkes Tarihi” ve Özdemir Özbay’ın Ankara Kafkas Derneği Yayınları’ndan çıkan “ Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya”  adlı kitapları da mutlaka kütüphanenizde bulunmalı.

Bir sonraki makalemde buluşmak üzere sağlıcakla kalın!