Ali İhsan Aksamaz
Hasan Helimişi’nin adını ilk olarak 1994’te, Ogni Dergisi’nin Temmuz- Ağustos 5. sayısında duydum. Halkbilimci Wolfganf Feurstein, Bedia Leba’nın kendisiyle yaptığı söyleşide Hasan Helimişi’nin adını anmıştı. Hasan Helimişi’nin, Lazların ileri gelenlerinden ressam ve şair olduğunu belirtmişti. 1976’da da vefat ettiğini eklemişti. Sovyetler Birliği henüz çözülmüştü. Gürcistan’da bir kaos vardı. Bağlantılarımız şimdiki gibi değildi. Sovyetler Birliği yıkılınca, Moskova kaynaklı “Lazlar Gürcüdür; Lazca Gürcücedir” resmî ideoloji söylemini Tiflis devralmıştı. Hasan Helimişi’yi kafamızın bir köşesine yazıp geçtik.
Lazolog İsmail A. Bucaklişi, 2000 yılında yayınlanan Mjora Dergisi’nin 1. sayısında bizlere bir sürpriz yaptı ve Hasan Helimişi hakkında ayrıntılı bir makale yazdı: “Romantik Bir Laz Sürgünü: Helimişi Hasani.” Makale, Hasan Helimişi hakkında oldukça doyurucu bilgiye sahipti. Hasan Helimişi’nin diğerleriye beraber bir resmî de yer alıyordu. Hasan Helimişi’nin tabloları hakkında 1979’da Rusça olarak yayınlanmış bir katolog da makaleye eklenmişti. Katoloğu Türkçe’ye Murat Papşu çevirmiş. Mjora Dergisi’nde Hasan Helimişi’nin iki şiiri de yayınlanmıştı: “Mu P̆at E Skiri!” (Ne Yapalım Ey Oğul!”) ve “Onçamure” (“Dibek”).
Hasan Helimişi, 1907’de Ortahopa’da doğmuş. Varlıklı bir ailenin çocuğu. Birinci Dünya Savaşı sırasında muhacirlik yaşıyor. Çok genç yaşlarda TKF ile tanışıyor; kadroları arasında yer alıyor. 1932’de Sovyetler Birliği’ne gidiyor. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Halk Eğitim Komiserliği tarafından Leningrad’daki Ulusal Azınlıklar Okulu’na gönderiliyor. Dans, müzik, tiyatro gibi dallarda da eğitim alıyor. 1935’de bir tramvay kazası geçiriyor ve sağ bacağını kaybediyor. Eğitimini tamamlayamıyor. Türkiye’ye dönemiyor. Batum’a yerleşiyor. Ancak SBKP’deki tasfiye hareketi Hasan Helimişi’yi de etkiler. 1938’de tutuklanır. Kısa süre sonra serbest bırakılır. Ancak İkinci Dünya Savaşı bitiminde bu kez Sibirya’ya, Tomskir’e çoluk çocuk sürgüne gönderilir. Stalin’in ölümünden dört yıl sonra Batum’a gönderilir.
İsmail A. Bucaklişi’nin makalesinden, Hasan Helimişi’nin Lazca şiirleri olduğunu, Lazca şiirler derlediğini, rubailerinin bulunduğunu, “K̆oreas Ar Lazi K̆ulani” (“Kore’de bir Laz Kızı”) başlıklı bir romanının bulunduğunu da öğreniyoruz. Makalede şu dipnota da yer veriliyor: “Helimişi’nin Lazca olarak kasete aldığı kendi hayat hikayesinin Türkçe çevirisi için bkz.: Kafkasya Yazıları, Sayı 7, S. 87.” Bu dipnotta yer alan Lazca hayat hikayesini Birol Topaloğlu bana iletmişti. Hasan Helimişi’nin kendi sesinden dinlediklerim beni derinden etkilemişti. Konuşma Lazcaydı. Lazca böyle bir konuşmayla ilk defa karşılaşıyordum. Büyük bir heyacan duymuş ve içim coşkuyla dolmuştu. Hasan Helimişi’nin konuşmasını Lazca kaset kaydından Hasan Uzunhasanoğlu deşifre etmiş. Türkçeye ise, İsmail A. Bucaklişi çevirmiş.
Hasan Helimişi’nin Lazca- Türkçe hayat hikâyesi, Lazca şiirleri ve Lazca şiir derlemeleri 2006’da “Mu P̆at E Skiri” başlığıyla İsmail A. Bucaklişi tarafından kitaplaştırıldı. Kitabı Chiviyazilari yayınladı. Hasan Helimişi ile ilgili bir diğer önemli çalışmanın Elif Ergezen tarafından yapıldığını belirtmeliyim. Kısa metrajlı bir filmi var: “Şairişi Ğura” (“Şairin Ölümü.”)
1920’li yılların ikinci yarısından itibaren Türkiye’de, 1930’lu yılların ikinci yarısından itibaren Sovyetler Birliği’nde Laz kimliği’nin yok sayılmaya başlanması, Hasan Helimişi gibi insanların varlıklarına ve doğru hayat hikâyelerine ulaşmamızı engelliyor. Hasan Helimişi partiliydi. Hapis yattı; Sibirya’ya sürüldü. Sürekli izlendi. Tiflis’te öldü. Cenazesi gizlice Sovyetler Birliği’ndeki Sarpi Köyü’ne getirildi ve toprağa verildi. Lazlara ve Lazcaya yönelik Moskova kaynaklı resmî ideoloji ve tarih tezlerini, Sovyetler Birliği çökünce Tiflis devraldı. Bu sebeple, Sovyetler Birliği’nin Laz kimliğini tanıdığı dönemlere ilişkin bilgi ve belgelere ulaşmada (şimdilik) zorluk çekiliyor. Ancak şunu biliyoruz ki; Lazca Anadil Okulları Direktörü İskender Tzitaşi de Hasan Helimişi de aynı dönemin insanlarıydı ve aynı kadroları oluşturuyorlardı. Zurab Vanilişi, İsmail A. Bucaklişi’ye bu konu hakkında bilgi ve belge vererek oldukça yardımcı olmuştur. Zurab Vanilişi’nin, babasının ölümü göze alarak Türkiye Lazları arasında, “Mç̆ita Murutskhi” (“Kızıl Yıldız”) adlı Lazca gazeteyi de dağıtmak dâhil, gizlice yürüttüğü faaliyetlere ilişkin anlattıkları ilginçtir.
Hasan Helimişi; Laz dilinin şairidir. Hasan Helimişi, Sovyetler Birliği’nde çok acı çekti. Bütün çektiği acılara rağmen, partisinden umudunu kesmedi; yazdıklarından ve söylediklerinden bu anlaşılıyor. Lazcayı terketmemiş, Lazcanın onun kimliği olduğu bilinciyle mezar taşını bile Lazca yazdırmıştı: “Skidalaşen ma na manç̆en kaebzdi/ Ma am dunias em duniaş derdi var bzdi” (“Yaşamdan bana düşeni aldım/ Bu dünyada öbür dünyanın derdini çekmedim”)
Lazcanın dil olduğunu inkâr edenler, Hasan Helimişi’ye sahip çıkamaz ve Laz kimliğini yaşatamaz.
(Ali İhsan Aksamaz, “Hasan Helimişi Lazdı “,Özgür Gündem Gazetesi, 07 IX 2012)
+
HELİMİŞİ HASAN’IN LAZCA BAZI ŞİİRLERİ
Onçamure
Ar ç̆uç̆ut̆a memingam sinti ma, onçamure,
Jur k̆uçxonepesteri si şuroni çka mu re.
Sin gcaxums p̆ant̆a dingik do çkvaşeni ibaxer,
Var gelagişvels mitik, dingik̆ala ibaxer.
Mʒudişi ibaxert tkvan xark̆işi brincişeni,
Var miçkin, mu ganç̆enan do ibaxert çkvaşeni.
He brinci skani iven, si xvala nçxvarumt̆aşa,
Dinçxvaraşi, çkva nimt̆en ç̆uvalepeten çkvaşa.
Ne na gejodgin dingis k̆ulanişi ren ia,
Neti na xaçku dadis aʒ̆i aç̆k̆omen ia,
Çkva hemuşi pilavi ağa do beis anç̆en,
Dadi çkimis mendrale xvala p̆ici aʒ̆k̆aren.
Dopstiburt̆i, mis uçkin, vort̆ik̆on na mat kvaşi,
Mu na ren, mus uçkin dingis, xveneri ncaşi!
Si kvaş xveneri re na, nuxondi dingiş bigas,
Aʒ̆iti nciris re na, dişkaşi re, giçkit̆as!
ონჩამურე
არ ჭუჭუტა მემინგამ სინთი მა, ონჩამურე,
ჟურ კუჩხონეფესთერი სი შურონი ჩქა მუ რე.
სინ გჯახუმს პანტა დინგიქ დო ჩქვაშენი იბახერ,
ვარ გელაგიშველს მითიქ, დინგიკალა იბახერ.
მცუდიში იბახერთ თქვან ხარკიში ბრინჯიშენი,
ვარ მიჩქინ, მუ განჭენან დო იბახერთ ჩქვაშენი.
ჰე ბრინჯი სქანი ივენ, სი ხვალა ნჩხვარუმტაშა,
დინჩხვარაში, ჩქვა ნიმტენ ჭუვალეფეთენ ჩქვაშა.
ნე ნა გეჟოდგინ დინგის კულანიში რენ ია,
ნეთი ნა ხაჩქუ დადის აწი აჭკომენ ია,
ჩქვა ჰემუში ფილავი აღა დო ბეის ანჭენ,
დადი ჩქიმის მენდრალე ხვალა პიჯი აწკარენ.
დოფსთიბურტი, მის უჩქინ, ვორტიკონ ნა მათ ქვაში,
მუ ნა რენ, მუს უჩქინ დინგის, ხვენერი ნჯაში!
სი ქვაშ ხვენერი რე ნა, ნუხონდი დინგიშ ბიგას,
აწითი ნჯირის რე ნა, დიშქაში რე, გიჩქიტას!
Sarpi Moleni
Sarpi çkinis bulbulepek ibiran,
Mis var užirun Sarpi, moxtan, žiran,
Port̆uk̆aliş, limoniş pukirişi
Şurapeş doloxe goxtan do ižğan.
Sarpi moleni, Sarpi moleni,
Pukinoras skani şuras k̆oçi dižğeni?
Ha K̆olmanis na var ixels, miti diqveni?
Elamtepes mitam k̆oçis užiʒams
Hak bulbulik pukrinoras ubirams,
Çaip̆icis dostiberen zoğa, cans
Pukurepeş şuraten ar ixi bars.
Sarpi moleni, Sarpi moleni,
Pukinoras skani şuras k̆oçi dižğeni?
Ha K̆olmanis na var ixels, miti diqveni?
K̆ulanepek ağne çai ʒ̆iluman,
ʒ̆iluman do Lazuriti ibiran,
Ncaşen ncaşa k̆inçepe goputxunan,
Ha k̆olmanis kva do ncakti ixelan.
Sarpi moleni, Sarpi moleni,
Pukrinoras skani şuras k̆oçi dižğeni?
Ha k̆olmanis na var ixels miti, diqveni?
Komebaç̆vi he Sarpuli k̆ulanis,
Ma ar fara hea bžiri do çais,
Mskvana muşi muk̆oti bomʒkva na, ğirs,
Mendralaşen ma Lazuri gemabirs.
Sarpi moleni, Sarpi moleni,
Pukrinoras skani şuras k̆oçi dižğeni?
Ha k̆olmanis na var ixels miti, diqveni?
Si ma domç̆vi, e veraneş k̆ulani,
Daçxiri ren uça tolepe skani,
Si gžiraşi, mu mağoden, var miçkin,
Mot memilams xe do k̆uçxes dermani!
Sarpi moleni, Sarpi moleni,
Pukrinoras skani şuras k̆oçi dižğeni?
Ha k̆olmanis na var ixels miti, diqveni?
სარფი მოლენი
სარფი ჩქინის ბულბულეფექ იბირან,
მის ვარ უძირუნ სარფი, მოხთან, ძირან,
ფორტუკალიშ, ლიმონიშ ფუქირიში
შურაფეშ დოლოხე გოხთან დო იძღან.
სარფი მოლენი, სარფი მოლენი,
ფუქინორას სქანი შურას კოჩი დიძღენი?
ჰა კოლმანის ნა ვარ იხელს, მითი დიყვენი?
ელამთეფეს მითამ კოჩის უძიცამს
ჰაქ ბულბულიქ ფუქრინორას უბირამს,
ჩაიპიჯის დოსთიბერენ ზოღა, ჯანს
ფუქურეფეშ შურათენ არ იხი ბარს.
სარფი მოლენი, სარფი მოლენი,
ფუქინორას სქანი შურას კოჩი დიძღენი?
ჰა კოლმანის ნა ვარ იხელს, მითი დიყვენი?
კულანეფექ აღნე ჩაი წილუმან,
წილუმან დო ლაზურითი იბირან,
ნჯაშენ ნჯაშა კინჩეფე გოფუთხუნან,
ჰა კოლმანის ქვა დო ნჯაქთი იხელან.
სარფი მოლენი, სარფი მოლენი,
ფუქრინორას სქანი შურას კოჩი დიძღენი?
ჰა კოლმანის ნა ვარ იხელს მითი, დიყვენი?
ქომებაჭვი ჰე სარფული კულანის,
მა არ ჶარა ჰეა ბძირი დო ჩაის,
მსქვანა მუში მუკოთი ბომცქვა ნა, ღირს,
მენდრალაშენ მა ლაზური გემაბირს.
სარფი მოლენი, სარფი მოლენი,
ფუქრინორას სქანი შურას კოჩი დიძღენი?
ჰა კოლმანის ნა ვარ იხელს მითი, დიყვენი?
სი მა დომჭვი, ე ვერანეშ კულანი,
დაჩხირი რენ უჩა თოლეფე სქანი,
სი გძირაში, მუ მაღოდენ, ვარ მიჩქინ,
მოთ მემილამს ხე დო კუჩხეს დერმანი!
სარფი მოლენი, სარფი მოლენი,
ფუქრინორას სქანი შურას კოჩი დიძღენი?
ჰა კოლმანის ნა ვარ იხელს მითი, დიყვენი?
Mşkiridoni
K̆aobaten, mşkiridoni!
Na kçumert̆it, koxoʒ̆oni,
Goputxi, ç̆opi k̆orğoni,
Mo bort̆at miti xçeoni!
Qinvaş tutapes si var t̆i,
So goputxi, p̆ia so rt̆i?
Muten skidi, mu ipxort̆i,
Vaşa soti ugyare t̆i.
Si paʒxa var ok̆ogixvit,
Moxtaea do si dokçvit,
Gonç̆eleri komomixtit,
K̆ai ye, haşo na moxelit!
Xolo paʒxa oşenare,
Ağne motape ordare,
Var mşunt̆aşa gondunare,
Qinvas paʒxa memişkvare.
Baba çkimiş yeri Faşi,
İyya mulun si moxtaşi,
Uk̆unikten, si idaşi,
Heti ulun, var moxt̆aşi.
Kimi Faşis kimi Tunas
İçalişeps nak̆o tutas
Derdi çkinik seri var cans
Qinva şeni para mogaps
K̆ata ʒ̆anas ok̆oviʒ̆k̆et
Ma do nanak eya pçumert
Ser ndğaleri gzapes viʒ̆k̆ert
Komoxtaşi viraxat̆et
მშქირიდონი
კაობათენ, მშქირიდონი!
ნა ქჩუმერტით, ქოხოწონი,
გოფუთხი, ჭოფი კორღონი,
მო ბორტათ მითი ხჩეონი!
ყინვაშ თუთაფეს სი ვარ ტი,
სო გოფუთხი, პია სო რტი?
მუთენ სქიდი, მუ იფხორტი,
ვაშა სოთი უგჲარე ტი.
სი ფაცხა ვარ ოკოგიხვით,
მოხთაეა დო სი დოქჩვით,
გონჭელერი ქომომიხთით,
კაი ჲე, ჰაშო ნა მოხელით!
ხოლო ფაცხა ოშენარე,
აღნე მოთაფე ორდარე,
ვარ მშუნტაშა გონდუნარე,
ყინვას ფაცხა მემიშქვარე.
ბაბა ჩქიმიშ ჲერი ჶაში,
იჲჲა მულუნ სი მოხთაში,
უკუნიქთენ, სი იდაში,
ჰეთი ულუნ, ვარ მოხტაში.
ქიმი ჶაშის ქიმი თუნას
იჩალიშეფს ნაკო თუთას
დერდი ჩქინიქ სერი ვარ ჯანს
ყინვა შენი ფარა მოგაფს
კათა წანას ოკოვიწკეთ
მა დო ნანაქ ეჲა ფჩუმერთ
სერ ნდღალერი გზაფეს ვიწკერთ
ქომოხთაში ვირახატეთ
Xopurepes
Xopurepeşeni dobivi mt̆k̆uri,
Ama Xopas žin xolo çkimi guri,
Guri hek žinşakis var yulun şuri,
Xopurepes bubir xolo Lazuri.
Mu p̆a, muç̆o p̆a, mişa medi p̆a?
Şur do guri, sole doskidi, Xopa?
Xopas ne dixa miğun, ne ğoberi,
Ne oxori, ne tis momatven ç̆eri,
Gobulur çkva deli devrişisteri,
So gemomʒ̆k̆upas, botanam hek seri!
Mu p̆a, muç̆o p̆a, mişa medi p̆a?
Şur do guri, ar kogžirat̆i, Xopa!
Nana çkimik hek mibiru onʒ̆elis,
He ç̆alimi let̆as gyacinu belis,
He oxoris kva ejobdvit temelis,
Xopurepes haya giçkinan mtelis.
Mu p̆a, muç̆o p̆a, mişa medi p̆a?
Şur do guri, var gžiraei, Xopa?
Ma Lazepeşeni didope mʒ̆iri,
Mu na bort̆i, kobore, var biktiri,
Derdi var doskidu, ma na var bžiri,
Xvala dudis var emixtu inç̆iri.
Mu p̆a, muç̆o p̆a, mişa medi p̆a?
Şur do guri, var gžiraei Xopa?
İri Xopurik var mşinams noseri,
Bazik mşinams mʒika elapatxeri,
Haşo miğun ma igbali gokteri,
Altuni xe çkimis nikten noşkeri.
Mu p̆a, muç̆o p̆a, mişa medi p̆a?
Şur do guri, sole doskidi, Xopa?
Dobğuraşi, birapa doskidasen,
Çkimişk̆ule coxo çkimi skidasen,
Kimi Xopurik guris memiç̆vasen,
Kimik kança, kimik deli mşinasen.
Mu p̆a, muç̆o p̆a, mişa medi p̆a?
Şur do guri, var gžiraei, Xopa?
Ma ne kança, neti deli var bore,
Ne umuteloba pşinam oncğore,
Halali luk̆maş mamç̆k̆omale bore,
Ne kyole bokaçam, ne kyole bore!
Ma haşo bore do paği bore,
Var bipxor, var miç̆k̆omapun oncğore!
Kamoşalaşi, pemʒkaşen ç̆uburi,
İpxoran, va ren na, eya punt̆uri,
Gombundğolu, gemat̆u nʒaşen kuri,
Mati var bicer, na bort̆i Xopuri.
Mtel var gondunun, mtel var ijolen,
Nok̆uçxenepe çkimi Xopas koren.
Çkar mutuşa skani-çkimi var matkven,
Ne na renşa mitis mutu manžinen,
Mu na miğun, iri k̆oçepeşi ren,
Ne na renşen mutu gegak̆ordinen.
Ena ren, koren, xoloti t̆asen,
Çkinişk̆ulenepekti ixmarasen.
T̆anis t̆uʒa miğunanşa diʒxiri,
Kiana bixmart muç̆o musafiri,
Ç̆umen dudis kemixtanşi inç̆iri,
Skani-çkimi dixas geskidun iri.
Mutu var gağen, mʒ̆ule ren let̆a,
Çkar mutu var ganç̆en tabutiş met̆a!
Ora mulun, var iven ha dixati,
Var doskidun k̆oçişi noxvenepeti,
Ama kianas mutu var gyok̆ordun,
Muriʒxepek varvalasen xoloti.
T̆u uçkineli, t̆ase xoloti,
Hamus ne Trangi k̆atun, neti Ğormoti!
K̆oçişen eçkine k̆oçepeşi ren,
İa ne impulen, neti nixiren,
Skidalaşen ekole mutu va ren,
Ren na, xvala veresia medi ren!
Haya haşo ren, iri ʒ̆ori ren,
Hem dunyaşen na moxtu, miʒ̆vi, mi ren?
Namus p̆k̆itxat, namu boret noseri?
Kiana dodgimeri ren gokteri,
Didope nciris ret seri-ndğaleri,
Gopucaman, skidut pucepesteri.
Ma memiuci, mo iver puci!
Ena gibirapes k̆ay momçi quci!
Noç̆arepe çkimiti çkimi va ren,
K̆oçi bore, iati k̆oçişi ren,
Ç̆ume ma çkva Lazuri var mabiren,
Ne na ibiranpeşen masiminen.
Çkva mutu va ren, iri diçoden,
Skidalaş ekole skidala va ren!
K̆urbeti ma var pşinam a Tbilisi,
Bore tina ma babaşen muflisi,
Skidalaşen ma na manç̆enpe ebzdim,
Ma ham dunyas hem dunyaş derdi var bzdim!
Kança var bore, ma ʒ̆ori bore,
Oşʒ̆anura çkimişi skiri bore!
ხოფურეფეს
ხოფურეფეშენი დობივი მტკური,
ამა ხოფას ძინ ხოლო ჩქიმი გური,
გური ჰექ ძინშაქის ვარ ჲულუნ შური,
ხოფურეფეს ბუბირ ხოლო ლაზური.
მუ პა, მუჭო პა, მიშა მედი პა?
შურ დო გური, სოლე დოსქიდი, ხოფა?
ხოფას ნე დიხა მიღუნ, ნე ღობერი,
ნე ოხორი, ნე თის მომათვენ ჭერი,
გობულურ ჩქვა დელი დევრიშისთერი,
სო გემომწკუფას, ბოთანამ ჰექ სერი!
მუ პა, მუჭო პა, მიშა მედი პა?
შურ დო გური, არ ქოგძირატი, ხოფა!
ნანა ჩქიმიქ ჰექ მიბირუ ონწელის,
ჰე ჭალიმი ლეტას გჲაჯინუ ბელის,
ჰე ოხორის ქვა ეჟობდვით თემელის,
ხოფურეფეს ჰაჲა გიჩქინან მთელის.
მუ პა, მუჭო პა, მიშა მედი პა?
შურ დო გური, ვარ გძირაეი, ხოფა?
მა ლაზეფეშენი დიდოფე მწირი,
მუ ნა ბორტი, ქობორე, ვარ ბიქთირი,
დერდი ვარ დოსქიდუ, მა ნა ვარ ბძირი,
ხვალა დუდის ვარ ემიხთუ ინჭირი.
მუ პა, მუჭო პა, მიშა მედი პა?
შურ დო გური, ვარ გძირაეი ხოფა?
ირი ხოფურიქ ვარ მშინამს ნოსერი,
ბაზიქ მშინამს მციქა ელაფათხერი,
ჰაშო მიღუნ მა იგბალი გოქთერი,
ალთუნი ხე ჩქიმის ნიქთენ ნოშქერი.
მუ პა, მუჭო პა, მიშა მედი პა?
შურ დო გური, სოლე დოსქიდი, ხოფა?
დობღურაში, ბირაფა დოსქიდასენ,
ჩქიმიშკულე ჯოხო ჩქიმი სქიდასენ,
ქიმი ხოფურიქ გურის მემიჭვასენ,
ქიმიქ ქანჩა, ქიმიქ დელი მშინასენ.
მუ პა, მუჭო პა, მიშა მედი პა?
შურ დო გური, ვარ გძირაეი, ხოფა?
მა ნე ქანჩა, ნეთი დელი ვარ ბორე,
ნე უმუთელობა ფშინამ ონჯღორე,
ჰალალი ლუკმაშ მამჭკომალე ბორე,
ნე ქჲოლე ბოქაჩამ, ნე ქჲოლე ბორე!
მა ჰაშო ბორე დო ფაღი ბორე,
ვარ ბიფხორ, ვარ მიჭკომაფუნ ონჯღორე!
ქამოშალაში, ფემცქაშენ ჭუბური,
იფხორან, ვა რენ ნა, ეჲა ფუნტური,
გომბუნდღოლუ, გემატუ ნცაშენ ქური,
მათი ვარ ბიჯერ, ნა ბორტი ხოფური.
მთელ ვარ გონდუნუნ, მთელ ვარ იჟოლენ,
ნოკუჩხენეფე ჩქიმი ხოფას ქორენ.
ჩქარ მუთუშა სქანი-ჩქიმი ვარ მათქვენ,
ნე ნა რენშა მითის მუთუ მანძინენ,
მუ ნა მიღუნ, ირი კოჩეფეში რენ,
ნე ნა რენშენ მუთუ გეგაკორდინენ.
ენა რენ, ქორენ, ხოლოთი ტასენ,
ჩქინიშკულენეფექთი იხმარასენ.
ტანის ტუცა მიღუნანშა დიცხირი,
ქიანა ბიხმართ მუჭო მუსაჶირი,
ჭუმენ დუდის ქემიხთანში ინჭირი,
სქანი-ჩქიმი დიხას გესქიდუნ ირი.
მუთუ ვარ გაღენ, მწულე რენ ლეტა,
ჩქარ მუთუ ვარ განჭენ თაბუთიშ მეტა!
ორა მულუნ, ვარ ივენ ჰა დიხათი,
ვარ დოსქიდუნ კოჩიში ნოხვენეფეთი,
ამა ქიანას მუთუ ვარ გჲოკორდუნ,
მურიცხეფექ ვარვალასენ ხოლოთი.
ტუ უჩქინელი, ტასე ხოლოთი,
ჰამუს ნე თრანგი კათუნ, ნეთი ღორმოთი!
კოჩიშენ ეჩქინე კოჩეფეში რენ,
ია ნე იმფულენ, ნეთი ნიხირენ,
სქიდალაშენ ექოლე მუთუ ვა რენ,
რენ ნა, ხვალა ვერესია მედი რენ!
ჰაჲა ჰაშო რენ, ირი წორი რენ,
ჰემ დუნჲაშენ ნა მოხთუ, მიწვი, მი რენ?
ნამუს პკითხათ, ნამუ ბორეთ ნოსერი?
ქიანა დოდგიმერი რენ გოქთერი,
დიდოფე ნჯირის რეთ სერი-ნდღალერი,
გოფუჯამან, სქიდუთ ფუჯეფესთერი.
მა მემიუჯი, მო ივერ ფუჯი!
ენა გიბირაფეს კაჲ მომჩი ყუჯი!
ნოჭარეფე ჩქიმითი ჩქიმი ვა რენ,
კოჩი ბორე, იათი კოჩიში რენ,
ჭუმე მა ჩქვა ლაზური ვარ მაბირენ,
ნე ნა იბირანფეშენ მასიმინენ.
ჩქვა მუთუ ვა რენ, ირი დიჩოდენ,
სქიდალაშ ექოლე სქიდალა ვა რენ!
კურბეთი მა ვარ ფშინამ ა თბილისი,
ბორე თინა მა ბაბაშენ მუჶლისი,
სქიდალაშენ მა ნა მანჭენფე ებზდიმ,
მა ჰამ დუნჲას ჰემ დუნჲაშ დერდი ვარ ბზდიმ!
ქანჩა ვარ ბორე, მა წორი ბორე,
ოშწანურა ჩქიმიში სქირი ბორე!
Çaişi birapa
Handğa k̆ai t̆aroni ren, hayde, dalepe,
Şa goindineni yaziş ha mskva ndğalepe?!
Çaiş oʒ̆ilus meboktut çkin, k̆ulanepe!
Yopşa k̆alatepe tirit, moxtit, biç̆epe!
Heyamoli heeyana, he yana, yana, yana,
Çkini ren, çkin manç̆enan bedi do şana!
Ehe, rak̆anis eşulun mjora ağani,
Mç̆ita te muşiten tanun mele rak̆ani,
Çiçkilisteri p̆ʒ̆ip̆olat çkin mani-mani
Do yebopşat muşi oras ar ʒ̆anaş p̆lani!
Heyamoli heeyana, he yana, yana, yana,
Çkini ren, çkin manç̆enan bedi do şana!
Ranʒ̆k̆alas birapa çkini, rak̆anis mat̆as,
Handğa çkinik̆ala kva do ncakti ibiras,
Ezdas ixik ha birapa, mendraşak iğas,
Ağne Lazuri birapa kianak kognas!
Heyamoli heeyana, he yana, yana, yana,
Çkini ren, çkin manç̆enan bedi do şana!
ჩაიში ბირაფა
ჰანდღა კაი ტარონი რენ, ჰაჲდე, დალეფე,
შა გოინდინენი ჲაზიშ ჰა მსქვა ნდღალეფე?!
ჩაიშ ოწილუს მებოქთუთ ჩქინ, კულანეფე!
ჲოფშა კალათეფე თირით, მოხთით, ბიჭეფე!
ჰეჲამოლი ჰეეჲანა, ჰე ჲანა, ჲანა, ჲანა,
ჩქინი რენ, ჩქინ მანჭენან ბედი დო შანა!
ეჰე, რაკანის ეშულუნ მჟორა აღანი,
მჭითა თე მუშითენ თანუნ მელე რაკანი,
ჩიჩქილისთერი პწიპოლათ ჩქინ მანი-მანი
დო ჲებოფშათ მუში ორას არ წანაშ პლანი!
ჰეჲამოლი ჰეეჲანა, ჰე ჲანა, ჲანა, ჲანა,
ჩქინი რენ, ჩქინ მანჭენან ბედი დო შანა!
რანწკალას ბირაფა ჩქინი, რაკანის მატას,
ჰანდღა ჩქინიკალა ქვა დო ნჯაქთი იბირას,
ეზდას იხიქ ჰა ბირაფა, მენდრაშაქ იღას,
აღნე ლაზური ბირაფა ქიანაქ ქოგნას!
ჰეჲამოლი ჰეეჲანა, ჰე ჲანა, ჲანა, ჲანა,
ჩქინი რენ, ჩქინ მანჭენან ბედი დო შანა!
T̆anis şuri gemdginanşa
T̆anis şuri gemdginanşa p̆ç̆k̆omat, pşvat,
İsa p̆ç̆k̆omat, pşvat,
Viç̆ik̆ç̆ik̆at, xolo isa pşvat,
K̆aoba do xeleba vincubalat,
Ç̆it̆a- ç̆it̆a ç̆ikapeten viç̆ik̆ç̆ik̆at,
Si çonguri gelamiçami, vibirat,
Xelebaşi zoğas isa bimçvirat,
Juri isa ar zoğas gebant̆onat!
Ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆ viç̆ik̆ç̆ik̆at,
Ark̆ele pşvat, ark̆eleti vibirat!
Kianaşa mu mogağu, mu gağen,
Hele mu gağen,
Ar domiʒ̆vi, p̆ia mu gağen?
Skidala, çkin ena pskidut, haya ren,
Dunyaş ekole çkva skidala va ren,
Ç̆it̆a şuri ena pşvanumt, aya ren,
Kianas handğa- ç̆umen iati va ren,
İrişeni iati ekoni ren!
Ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆ viç̆ik̆ç̆ik̆at,
Ark̆ele pşvat, ark̆eleti vibirat!
Damarepes igibenşa diʒxiri,
T̆uʒa diʒxiri,
Şur do guri, t̆uʒa diʒxiri,
Va meşkurun ham qoropaş daçxiri!
He k̆ulani, ma pşumtaşi, mibiri,
Jur fara var dibaden k̆oçiş skiri,
Let̆a çkimis yulut̆aşak inç̆iri,
P̆ant̆a qanʒ̆i yemipşi do mibiri!
Ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆ viç̆ik̆ç̆ik̆at,
Si çonguri gelamiçami, vibirat!
Hem dunyaşen mi muxtimun, mis p̆k̆itxat,
Miʒ̆vi, mis p̆k̆itxat,
Şur do guri, dotkvi mis p̆k̆itxat,
Mutu varşeni nağdi mot gomdinat?
Ç̆it̆a- ç̆it̆a miğunanşa viç̆ik̆ç̆ik̆at,
Yopşa qanʒ̆i gamamʒ̆irat, yevopşat,
Alaverdi artimajuras mepçat,
Çkini renna oşʒ̆anura, vixelat!
Ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆ viç̆ik̆ç̆ik̆at,
Skidalaşi mtelik artot vibirat!
Ğoman k̆vanʒa na ikomt̆espe so ren,
Domiʒ̆vi, so ren,
Şur do guri, ar dotkvi, so ren?
Ç̆umen çkuni let̆atenti vanoren!
Skidalaşen ar ndğa t̆as vincubalat,
Ğormotişen cenneti mo pçumet̆at,
Çku mak̆vande var boret-na, var vik̆vant!
Nciriş ora mek̆emiles, gop̆k̆uʒxat!
Ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆- ç̆ik̆ viç̆ik̆ç̆ik̆at,
Dro çkini ren, hem pşvat do hem vibirat!
ტანის შური გემდგინანშა
ტანის შური გემდგინანშა პჭკომათ, ფშვათ,
ისა პჭკომათ, ფშვათ,
ვიჭიკჭიკათ, ხოლო ისა ფშვათ,
კაობა დო ხელება ვინჯუბალათ,
ჭიტა- ჭიტა ჭიქაფეთენ ვიჭიკჭიკათ,
სი ჩონგური გელამიჩამი, ვიბირათ,
ხელებაში ზოღას ისა ბიმჩვირათ,
ჟური ისა არ ზოღას გებანტონათ!
ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ ვიჭიკჭიკათ,
არკელე ფშვათ, არკელეთი ვიბირათ!
ქიანაშა მუ მოგაღუ, მუ გაღენ,
ჰელე მუ გაღენ,
არ დომიწვი, პია მუ გაღენ?
სქიდალა, ჩქინ ენა ფსქიდუთ, ჰაჲა რენ,
დუნჲაშ ექოლე ჩქვა სქიდალა ვა რენ,
ჭიტა შური ენა ფშვანუმთ, აჲა რენ,
ქიანას ჰანდღა- ჭუმენ იათი ვა რენ,
ირიშენი იათი ექონი რენ!
ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ ვიჭიკჭიკათ,
არკელე ფშვათ, არკელეთი ვიბირათ!
დამარეფეს იგიბენშა დიცხირი,
ტუცა დიცხირი,
შურ დო გური, ტუცა დიცხირი,
ვა მესქურუნ ჰამ ყოროფაშ დაჩხირი!
ჰე კულანი, მა ფშუმთაში, მიბირი,
ჟურ ჶარა ვარ დიბადენ კოჩიშ სქირი,
ლეტა ჩქიმის ჲულუტაშაქ ინჭირი,
პანტა ყანწი ჲემიფში დო მიბირი!
ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ ვიჭიკჭიკათ,
სი ჩონგური გელამიჩამი, ვიბირათ!
ჰემ დუნჲაშენ მი მუხთიმუნ, მის პკითხათ,
მიწვი, მის პკითხათ,
შურ დო გური, დოთქვი მის პკითხათ,
მუთუ ვარშენი ნაღდი მოთ გომდინათ?
ჭიტა- ჭიტა მიღუნანშა ვიჭიკჭიკათ,
ჲოფშა ყანწი გამამწირათ, ჲევოფშათ,
ალავერდი ართიმაჟურას მეფჩათ,
ჩქინი რენნა ოშწანურა, ვიხელათ!
ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ ვიჭიკჭიკათ,
სქიდალაში მთელიქ ართოთ ვიბირათ!
ღომან კვანცა ნა იქომტესფე სო რენ,
დომიწვი, სო რენ,
შურ დო გური, არ დოთქვი, სო რენ?
ჭუმენ ჩქუნი ლეტათენთი ვანორენ!
სქიდალაშენ არ ნდღა ტას ვინჯუბალათ,
ღორმოთიშენ ჯენნეთი მო ფჩუმეტათ,
ჩქუ მაკვანდე ვარ ბორეთ-ნა, ვარ ვიკვანთ!
ნჯირიშ ორა მეკემილეს, გოპკუცხათ!
ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ- ჭიკ ვიჭიკჭიკათ,
დრო ჩქინი რენ, ჰემ ფშვათ დო ჰემ ვიბირათ!
Biç̆i do Bozo
Biç̆i:
Eşulun ağne mjora,
Var mayanan çaişa!
Va ren onciruş ora,
E dalepe, manişa!
Bozo:
Si mele mot geladgi?
Uça biç̆i, bigzalat!
Tirit k̆alatepeten,
Çkun mani-mani p̆ʒ̆ilat.
Biç̆i:
Lumci k̆lubis ok̆optat
Do Lazuri bibirat,
Žiʒiner-xeleberi
Mtel k̆olmanik bixelat!
Bozo:
Tolis moʒ̆k̆er, mižiʒam,
Biç̆i, mu giğun guris?
Vaşa soti iç̆vet̆a
Oropaşi daçxiris.
Biç̆i:
Konagnişi, dogiʒ̆va,
Moro, ma na momç̆unpe,
Ser-ndğaleri malanden
Skani uça tolepe.
Bozo:
Var megocan, e biç̆i,
Mʒudişi mo gomoom,
Mʒika medulye va re,
Giçkit̆as, si var goom!
Biç̆i:
Si Lazuri mibiri,
Muç̆o dulya p̆a, žiri,
Mtel skani osimadus
Seri var miğun nciri.
Bozo:
Mot isimadep dido,
Varşa omt̆ina t̆vini,
Var megomskun, e biç̆i,
Mʒudişi guriş ç̆vini.
Mteliti:
Mis nomskun osimadu
Ha pukrinoraş tutas!
Çkun var vixelat do,
Moro, çkva mik ixelas!
ბიჭი დო ბოზო
ბიჭი:
ეშულუნ აღნე მჟორა,
ვარ მაჲანან ჩაიშა!
ვა რენ ონჯირუშ ორა,
ე დალეფე, მანიშა!
ბოზო:
სი მელე მოთ გელადგი?
უჩა ბიჭი, ბიგზალათ!
თირით კალათეფეთენ,
ჩქუნ მანი-მანი პწილათ.
ბიჭი:
ლუმჯი კლუბის ოკოფთათ
დო ლაზური ბიბირათ,
ძიცინერ-ხელებერი
მთელ კოლმანიქ ბიხელათ!
ბოზო:
თოლის მოწკერ, მიძიცამ,
ბიჭი, მუ გიღუნ გურის?
ვაშა სოთი იჭვეტა
ოროფაში დაჩხირის.
ბიჭი:
ქონაგნიში, დოგიწვა,
მორო, მა ნა მომჭუნფე,
სერ-ნდღალერი მალანდენ
სქანი უჩა თოლეფე.
ბოზო:
ვარ მეგოჯან, ე ბიჭი,
მცუდიში მო გომოომ,
მციქა მედულჲე ვა რე,
გიჩქიტას, სი ვარ გოომ!
ბიჭი:
სი ლაზური მიბირი,
მუჭო დულჲა პა, ძირი,
მთელ სქანი ოსიმადუს
სერი ვარ მიღუნ ნჯირი.
ბოზო:
მოთ ისიმადეფ დიდო,
ვარშა ომტინა ტვინი,
ვარ მეგომსქუნ, ე ბიჭი,
მცუდიში გურიშ ჭვინი.
მთელითი:
მის ნომსქუნ ოსიმადუ
ჰა ფუქრინორაშ თუთას!
ჩქუნ ვარ ვიხელათ დო,
მორო, ჩქვა მიქ იხელას!
Hey yamo
Bergi k̆ap̆et dikaçi,
Ordo- ordo moli,
Let̆as şuy skani meçi,
Hey yamoli, moli!
Hey yamo, hey yamo,
Hey yamoli, moli!
Bergi xeşen megilams,
Doğaç̆k̆indu, bžirom,
Majua ulun do moylams,
Xvala ma bibirom.
Hey yamo, hey yamo,
Hey yamoli, moli!
Dulya doboçodinat
Saat vitis yano
Do ok̆ule bibirat
Çkuni bira yamo.
Hey yamo, hey yamo
He yamoli, moli!
ჰეჲ ჲამო
ბერგი კაპეთ დიქაჩი,
ორდო- ორდო მოლი,
ლეტას შუჲ სქანი მეჩი,
ჰეჲ ჲამოლი, მოლი!
ჰეჲ ჲამო, ჰეჲ ჲამო,
ჰეჲ ჲამოლი, მოლი!
ბერგი ხეშენ მეგილამს,
დოღაჭკინდუ, ბძირომ,
მაჟუა ულუნ დო მოჲლამს,
ხვალა მა ბიბირომ.
ჰეჲ ჲამო, ჰეჲ ჲამო,
ჰეჲ ჲამოლი, მოლი!
დულჲა დობოჩოდინათ
საათ ვითის ჲანო
დო ოკულე ბიბირათ
ჩქუნი ბირა ჲამო.
ჰეჲ ჲამო, ჰეჲ ჲამო
ჰე ჲამოლი, მოლი!
+
Kaynak: Guram K̆art̆ozia/ გურამ კარტოზია, “Lazuri T̆ekst̆ebi- II/“ლაზური ტექსტები- II/ Lazca Metinler- II”, Tbilisi/ თბილისი, 1993
++