Agop Dilaçat
Türk Dil Kurumu Yayınları

Biraz daha batıya kaydığımızda, bugün Türk dil ve lehçelerinin alanına girmiş bir durumda, Kafkas dillerini buluruz. Bunlar önce Kuzey ve Güney olmak üzere ikiye ayrılır, sonra Kuzey kolu da Batı ve Doğu olmak üzere yine ikiye dallanır. En karışık bölge ile Kuzeydoğuda karşılaşırız.

Güneyde, Kafkas dillerinin K’art’-vel topluluğunda, dört dil yaşamaktadır: Gürcü (1 milyon 600 bin), Mingrel (300 bin, Karadeniz kıyısı, Poti v.b). Laz (yerli adı: Ç’anuri nena, 160 bin kişi, güneydoğu Karadeniz kıyıları), ve Svan (13 bin, Mingrelce’nin kuzey doğusu). Gürcüce’nin ayrıca Imer, Gur (Müslüman ağzı: Acar), Raca, Mt’iul, Hevsur, Pşav, T’uş, İngiol, Kahet adlarıyla tanınan lehçeleri vardır; asıl K’art’vel lehçesi, Tiflis (Tbilisi) bölgesinde konuşulur. Gürcü dili V. yüzyıldan beri özel bir alfabeye sahip bir edebiyat dili olmuştur.

Kuzeybatı Kafkas dilleri topluluğuna Abhaz-Çerkes (Abasgo-Kerket) adı verilir. Bu kolda üç dil yer almıştır: Adige, Wubıh, ve Abhaz. Adige, Dağlı veya Doğu Adigece’si (Kabardi, yerli dilde Kabardey, 150 bin kişi) ve Ova veya Batı Adigece’si (Çerkes, yerli dilde K’yah) olmak üzere ikiye bölünür. Ova Adigece’sini konuşanların hemen hepsi 1864-1865 tarihlerinde Türkiye’ye göç etmiş, memlekette ancak 50 bin kişi kalmıştır. Ova Adigece’si birçok lehçelere ayrılır: Shapsugh, Bjedugh, Hak’uç, Abzegh veya Abadezeh, Natukuay K’emirgoy veya Temirgoy, Besleney v.b. Kabardey dili, Karaçay-Balkar Türkçe’sine komşudur. Wubıh veya Wubıh (yerli dilde a-Twıh; Karadeniz kıyısı, Tuapse’nin güneyi; lehçeleri: Sahe ile Yardane), dilini konuşanlar da 1864’te memleketimize göç etmişlerdir. Abhaz (yerli dilde Apcsşwa, 70 bin kişi) dili Şuhum dolaylarında konuşulur. Kıyı bölgesinde Bzıb, Abşuy, Samursakan denilen üç lehçesi vardır; Abaza denilen lehçesi ise, daha geride, Karaçay-Balkar Türkçe’sine komşu olan bir bölgede konuşulur.

Kafkas dillerinin Kuzeydoğu veya Çeçen-Lezgi kolu iki ana dala ayrılır: Doğu, ve Merkez. Merkez dalında üç dil vardır:
1) Kuzeyde Çeçen (300 bin kişi, yerli adı: Nahçuo; lehçeleri: A’uh ile îçkeri), ile
2) Inguş (70 bin, yerli adı: Calğay), güneyde
3) Bats’ (2 bin 500; eskiden yanhş olarak buna T’uş da denirdi; asıl T’uş, Gürcü dilinin bir lehçesidir).

Doğu dalının altı büyük bölümü vardır:

I. Avar-Andi-Dido grupu:
1) Avar (Dağıstan’da 250 bin kişi, yerli adı: Hhunzak’; lehçeleri: Huntsak’, Ç’ar; tarihî Avar Türkçe’siyle bir ilgisi yoktur),
2) Andi (7 bin 700, yerli adı: K’u-annu),
3) Andi’ye bağlı küçük lehçeler alt’grupu, 24 bin kişi:
a) Botlih,
b) Godoberi,
c) Çamalal,
d) K’arat’a,
e) Ahwatl,
f) Kuanada veya Bagulal,
g) T’indi,
4) Dido alt-grupu (6 bin kişi):
a) asıl Dido,
b) JI\varşi,
c) Kapuçi;

II. Lak’ veya Kazikıımuk (Orta Dağıstan’da 40 bin kişi);

III. Dargwa grupu (Dağıstan ve dolaylarında 125 bin kişi):
1) Asıl Dargvva: lehçeleri:
a) Akuşa,
b) Ğewa,
c) Tsudakar;
2) Kubaçi veya ‘Erbuk’ (2 bin 500 kişi)
3) Hurk’ili;

IV. Arçi (850 kişi);

V. Samur veya K’üri-T’abasaran grupu:
1) Kuzeydoğu alt-grupu (güney Dağıstan’da 165 bin kişi; asıl Lezgi’ler bunlardır):
a) K’üri (lehçeleri: Ahti ile Küba),
b) Ağul,
c) T’abasaran (Ağul ile birlikte 30 bin kişi),
2) Güneydoğu alt-grupu:
a) Buduh (kuzey Azerbaycan’da 2 bin kişi),
b) Cek (kuzey Azerbaycan’da 10 bin kişi; lehçeleri: Haputli veya Kriz),
c) Hinalug (kuzey Azerbaycanda 2 bin kişi),
d) Rut’ul veya Mehıd (güney Dağıstan’la K. Azerbaycan’da 12 bin kişi),
e) TŞ’ahur (güney Dağıstan’da 11 bin kişi);

VI. Udi (kuzey Azerbaycan’da 2 bin 700 kişi).
Kuzey Kafkas topluluğundan Adige, Abhaz, Avar, Çeçen, Lak, K’üri, ve T’abasaran dilleri de şimdi birer yazı dili haline gelmiştir. Kafkas’larda, bugün, Kafkas dillerinden başka, bu dil topluluğundan olmayan bazı dillere de raslarız: Karaçay-Balkar, Kumuk, Azeri, Ermeni, Oset gibi. Bunlardan, Türk topluluğundan olanları yukarıda gördük, öbürleri, ait oldukları dil ailelerinde ele alınacaktır.