KAFKAS MOTİFLERİ

Doç. Dr. Erol Yıldır

Bir toplum anavatanından sürülerek başka coğrafyalarda yaşamak zorunda bırakıldığında şüphesiz ki bir çok maddi ve manevi değerlerini de kaybetmek zorunda kalır. İnsanlığın binlerce yıllık geçmişinde yüzlerce halk bu tür yıkımlarla karşılaşmıştır. Kuzey Kafkas toplumu bu yıkıma uğrayan ne ilk ne de son toplumdur. Eğer bir toplum geçmişinin kültürel bütün maddi değerlerini araştırma materyallerine sahip değilse en büyük yıkıma uğramış demektir. Ki, vatanlarından koparılmış bütün halkların en büyük sorunlarından biriside budur.

Bu konuda en çarpıcı örneklerden birisinin yaşandığı Kuzey Kafkasya’da 1860’lı yıllardan itibaren nüfusunun büyük bir kısmı sürülen Çerkes toplulukları gittikleri ülkelerde yaşama ve varlıklarını kimliklerini kaybetmeden sürdürme mücadelesi vermişlerdir. Bütün zorluklara rağmen geleneksel el sanatlarını üretmişler, günümüzde yapılan küçük bir araştırmada dahi yüzlerce değişik özgün motifle karşımıza çıkmışlardır.

Halkımız açısından bu yıkım, büyük göçten sonra Kuzey Kafkasya’da yaşanmıştır. 1944’de Stalin tarafından Sibirya’ya sürülen Çeçen-İnguşlar yıllar sonra anavatanlarına döndüklerinde geride bırakmak zorunda kaldıkları bir çok kültürel değerin koloni olarak yerleşen Ruslar ve diğer topluluklar tarafından imha edildiğini görmüşlerdir. Sürgünden dönen Çeçenler atalarının imha edilen mezar taşlarını ait oldukları yerlere yerleştirmek suretiyle başlattıkları büyük yıkımın yaralarını sarmaya bugün de bütün çabalarıyla devam etmektedirler.

Bugün Çeçen-İnguş Cumhuriyeti’nde Çeçen halkının kültürel değerlerini yansıtan maddi materyaller daha çok müzelerde mevcuttur. Halkın kendisinde geçmişten kalan kültür değeri el sanatı örnekleri fazla mevcut değildir. Bir örnek verecek olursak; bugün Türkiye’ de yaşayan Çeçenlerde mevcut olan yüzden fazla motifli renkli büyük duvar istingleri Kuzey Kafkasya’daki istinglerin toplamından daha fazla olduğu tahmin edilmektedir.

Binlerce yıllık geçmişiyle Kuzey Kafkasya, günümüz sanat tarihçileri için de gizemi henüz çözülememiş yerlerden birisidir. Kuban havzasında yapılan kazılarda (Myuekuape yakınlarındaki kurganlarda) tarih öncesine ait bir çok eser ortaya çıkartılmıştır. Kafkas motiflerinin primitif örneklerine de ilk kez bu eserlerde rastlanmaktadır.

Kafkasya’ da erken metal çağı M.Ö. 3000 yıllarında başlamıştır. Kuban havzasında çıkan arkeolojik buluntulardan Meot sanatına ait parçaların üzerindeki motifler ile günümüz Kafkas motiflerinin bir çok ortak noktası vardır. Özellikle avadanlıklar üzerinde tesadüf edilen motiflerde günümüz Kafkas motiflerinin bir çok özelliği mevcut bulunmaktadır. Tarih öncesi dönemlerden günümüze kadar üretilen bütün el sanatı eserler üzerinde tür ayrımı yapılmaksızın Kafkas motiflerinin genel özelliklerini saptamamıza imkan vermektedir. Kafkas motiflerinin temel çıkış noktası bir çok toplumda olduğu gibi tabiat ve görsel çevredir. Özellikle ilkel dönemlerde bir çok tabiat olayı çeşitli anlamlarla yüklü mitolojik semboller halinde motiflere dönüştürülmüştür.

Mitolojik semboller halindeki motifler tek tanrılı dine geçişle birlikte eski mana ve önemini yitirerek görsel bir beğeni sonucu yapılan süsleme unsurlarına dönüşmüştür. Ayrıca eski çağlardan beri Kafkasyalılarda gelenek halinde günümüze ulaşan aile armaları bu tür motifler içinde sayılmaktadır.


Kafkas Aile Armalarından Örnekler

Ayrıca bu tür arma veya motiflerin eskiden kullanılan bir tür alfabenin günümüze ulaşan kalıntıları olduğu görüşü bazı tarihçiler tarafından ileri sürülmektedir. Bazı motiflere verilen dini veya totemik manaların sonucunda bu motifler boy veya kabile damgaları olan psiktogramlara (Basitleştirilmiş resimler) dönüşmüş olduğu düşünülmektedir. (Psiktogramlaşmış şekillerin daha sonra fonogram hatta yazı harfi şekline girebildiği bilinmektedir.)

KAFKAS MOTİFLERİNİN ORTAK ÖZELLİKLERİ

1) Kafkas motifleri tabiat çıkışlıdır. Bunun sonucu bazı özellikler bütün motiflerde ortak noktalar olarak karşımıza çıkar. Bazı motifler hayvansal, bazı motifler bitkisel, bazı motifler ise insan simgeleri halinde ve daha çok nonfigüratif anlayışla yapılmıştır.


Kafkas “Adige” Motifleri

Ünlü araştırmacı Rostovzeff’in ilk kez “hayvan üslubu” olarak adlandırdığı simetrik karakterli hayvan figürleri Kafkas motiflerinde karşımıza çıkar.

2) Motifler olarak simetrik çeşitlemelerle yapılmıştır. Simetrik uygulamalar tarih öncesi çağlardan itibaren bir çok uygarlıkça motiflerde kullanılan bir özelliktir.

3) Bütün Kafkas motifleri kıvrak ve yumuşak eğrilerden oluşur. Köşeli motiflere rastlanmaz. (Geçmişi bir çok acı mücadelelerle geçen Kafkas insanının motiflerinin yumuşak, kıvrak çizgilerden oluşması, sert ve kesin hatlardan sakınılması çelişki gibi görünse de Kafkas insanının ince beğeni ve ruhunu yansıtır.)


Keçe motifi Uzunyayla Y.Hüyük 19.YY.

4) Renkli motiflerde kontrast (zıt) renkler bir arada kullanılarak yüzeylere canlı bir ifade kazandırılır. Tarih öncesinden günümüze bu saydığımız ortak özellikleri koruyarak ulaşan Kafkas motifleri bazı kültürel etkileşimlerle konularını daha çeşitli hale getirmiştir. Örnek verecek olursak 8.yy’dan 18.yy.’a uzanan bin yıllık İslamlaşma süreci ile birlikte hilal-yıldız motifi yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Kuzey Kafkasya, Dusheti. IO.5-6.YY: Hayvan motifli kemer motifleri Yaklaşık 19. YY: sonları
Türkiye’de yapılmış keçe motifi

Kuzey Kafkas metal sanatında görülen üç temel süs unsuru olan; Markhari türü karışık dalgalı dalgalardan oluşan bitkisel bezemelerde, Tutta türü simetrik aralıklı dallardan oluşan bitkisel bezemelerde ve Tavga Türü bezemelerde de simetrik düzenlemeler temel unsur olarak karşımıza çıkar. Kubaçi’deki bir çok ev ve mabet kapılarında pencere üzerlerinde taşa oyulmuş çeşitli figür ve motifleri Kubaçililer Albanların Kafkasya’yı idare ettiği devirlerden beri süre geldiğini belirtirler.

Anadolu’ da yapılan araştırmalarda hala bazı evlerin duvarlarında geleneksel Kafkas motiflerinin çizilmiş olduğu görülür. (Göksun’un Korkmaz köyünde ve Çardak nahiyesinde, Kangal’ın Yukarı Hüyük köyünde olduğu gibi.) Ayrıca Mezar taşları ve ahşap oyma işlerindeki bu motifler günümüz araştırmacılarının ilgi alanına girmeyi beklemektedir.

Kafkas motiflerinin günümüz Anadolu’sunda özellikle Uzunyayla ve Göksun yöresindeki hemşehrilerimizce yoğun olarak el sanatlarında kullanılmaya devam edildiği gözlemlenmiştir. Çardak’ta bazı Çeçen evlerinde duvarlar ve peşler (ocak) üzerinde görülen BUSTUM denilen duvar motifleri geleneksel Kafkas motiflerinin eşsiz örneklerindendir.

KAFKAS MOTİFLERİNE ORNEKLER


Çeçen Bustum örnekleri


Kafkas Keçe Motifleri * Kayseri Pınarbaşı Dikilitaş köyünden derlenmiş Kabardey Vupcha motifleri (Anadolu’ da tespit edilen ender Kabardey Keçelerinden birkaçının bulunduğu Uzunyayla’ da yakın bir tarihe kadar çok çeşitli örneklerin bulunduğu bilinmektedir.)


Kafkas seccade keçe motifi (Uzunyayla’ dan) Kabardey keçe motifleri
Kayseri – Pınarbaşı Dikilitaş köyünden


Kafkas keçe motiflerinden
(Göksun yöresi Çeçen motifi (üstte), Uzunyayla yöresi Kabardey motifi (altta)


Kafkas ahşap oyma motifleri:
Çardak’tan Çeçen bustumları – camii ve minber balkonundan)


Çeçen keçe motifleri (Çardak bucağından)


Çeçen bustumlari (ahşap oyma ve keçe motifi)
Gücüksu köyünden


Kafkas keçe motifi
Göksun yöresi Gücüksu köyünden


Çeçen Bustumları ahşap oyma ve keçe motifleri (Çardak Bucağından)


Kafkas yastık kılıfı işleme motifi
Göksun, Ortatepe köyü (Ma’arul – Avar)