Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız
SIBIR OŞHA (SIBIRVUACH) *
Çıkarttırdı topunu Sıbır Oşha tepesine at sırtında
** Kaseyler’in Muhammed’i.
Kaseyler’in Muhammed’i
Gümbürdetiyor topu oradan.
Topun yaydığı barut dumanı
Karanlığa boğuyor dağ eteğini.
Sonbahar güneşi doğmak üzere,
Hücuma geçti Rus ordusu.
Babış-pak’ın*** yönettiği bu korkunç saldırıda
Yitirdik bir çok gencimizi.
Yürek burkucu bir biçimde üç Hath’ı kardeş
Ayrıldılar aramızdan gencecik.
Moraran dudaklarından
Anne sütü kokuyormuş gibi hala.
Yağan top mermilerine kılıçla
Karşı koydular çaresizce.
Babış-pak’ın bu yaptıklarını
Unutamayız asla.
Kaleh’o’da**** oturan generaline
Gönderiyor saygı selamını.
Şarkıyı yazdıran: H. Mahmud Şhalaho,
Yazan: Şaban K’ube (К1убэ Шэбан;Kaynak: “Adighe Folklor” –II-III,New York 1963).
* Sıbır Oşha (Sıbırvuach)-Bir tepe,mecazen ‘ölüm tepesi’ anlamında.
** Kaseylerin Muhammed (Qeseyme ya Mıhemet)- aşağılık bir Çerkes.
*** Babış-pak (Ördek burunlu,Kalkık burunlu)- bu da,belki de “Adıge” kökenli olan Rus komutana Adigelerce verilmiş aşağılayıcı takma ad olmalıdır
*** Şarkıdaki Kaleh’o (“Къэлэшхо”), Yekaterinodar’a, yani şimdiki Krasnodar kentine Adigelerce verilen ad -HCY
ŞAGUÇ GELİNLERİNİN AĞITI
Ant içmesi gereksiz soylardan
Biridir Şaguç.
Pşıha ırmağı yamacına
Yayılmıştır “Şaguç-hable” * köyü.
Tanrı’nın rahmeti yağmış bu yamaçta
Uzanır gider elma armut bahçeleri.
Sığınan konuklar
Korunur Şaguçlarca
Komşu olanlar Şaguçlara
Çekmez sıkıntı.
Şaguç gelinlerinin yemekleri
Seçkindir ordunun yiyecekleri arasında.
Askerlere kumanyaları dağıtılırken
Eklenir onlar tatlı yerine.
Dağıtıcıların erişmediği askerler
Üzgün durur bütün gün boyunca.
Gelini Avıtl** ailesinden olan aile
Belli olur Şaguç-hable köyünde.
Pşıha yamaçlarını güzelleştiren bu köye
Vuruluyor her gören.
Ektikleri beklenenden çok çoğalan
Ürünlerini devşiriyorlar hep birlikte.
Savaşa katılan Şaguç atlıları
Sözleri gereği bilmezler durup dinlenmeyi.
Savaşın kötü sonuçlanması üzerine,
Sözbirliği ediyor genç gelinler.
Kararlaştırdıkları gibi gittiler cepheye
Can verdiler hep birlikte Şaguç-gelinleri.
Ruhları göğe yükselen bu kişilere
Gıpta ile bakıyoruz bizler bugün.
Pşıha Irmağının gürüldeyişini
Duyanlar anımsasın dökülen gözyaşlarını.
Abadzehçe olarak okuyan: Şapsığe Ahmed.
Derleyen: Şaban K’ube, Amman, 1955. Adıghe Folklor II-III,New York,1963.
* Şaguç (Şagudjıhable), Çerkesya’daki Şaguç köyü yok olmuştur,halen Düzce’deki bir köyün eski adıdır, Adigelerce halen “Şagudjhable” olarak söylenen köyün adı, Türkleştirme politikaları gereği “Aydınpınar” biçiminde değiştirilmiştir.
** Avıtl, bir aile (lvaqo) adı olup,bu aileden müteveffa Veleğey Avıtl (Autle Ueleğey), Adigey’in en ünlü akordiyonistlerinden (pşınaue) biri idi. -HCY
KIZLARIN AĞITI (PCECABEME YAĞIBZ)
Hımış vadisinde barınırken
Altın değerinde idi yaşamımız.
Orman kıyısından sürüldüğümüzde
Tahta takunyalarımızı alabilmiştik bir tek.
Pşenaşların Edıyıf’ını
Aldırıyor içimizden -Rus- komutan.
Gecelik götürüldüğü kişiyi
Gebertiyor çelik makasıyla yatağında.
Adıge geleneğine aykırı onca şeyi
Reva görüyor bize bu Yemzeğko*.
**Mezıl’ın gösterdiği yiğitlik
Önder olsun acı günümüzde bize.
Aşağılık kişilerin alaylı bakışları altında
Süründürüyorlar bizi yerlerde.
Duruma katlanamayan Jansuk***
Öldürtüyor kendini.
Bu kötü günde Abıde Jansuk da
Öldürttü kendini.
Kardeşi çaresiz intihara kalkıştı
Ama engelledik hepimiz onu.
Tığuj**** ailesinden bu üç kız kardeş
Düşman mermilerinden çekinmeden,
Dikildiklerinde generalin karşısına,
Bildiler birer er gibi davranmasını.
Felaket gününde Sekolıkoj*****
Geliyor aramıza domuz sakallı.
Alıyor aramızdan beğendiklerini,
Saygınlıyor kendisine yardım eden kadını.
Abadzehçe okuyan: Kual Hatko (Hatqo Qual)
Derleyen: Şaban K’ube, Adıghe Folklor II-III,New York 1963.
* Yemzeğko-Rus rehberi aşağılık bir Çerkes.
** Mezıl (Mezılv)- Bir Çerkes kahraman.
*** Jansuk (Jansvıkvu)-Onuru için kendini öldürten yiğit bir kız,Edıyıf’ın kızkardeşi.
**** Tığuj (Tığuzh)-bir Adıge aile (lvaqo) adıdır.
*** Sekolıkoj- Ahlaksız bir kişi.”koj” (qozh)- ‘kart domuz, kart domuzun oğlu’ anlamlarındadır.-HCY
KURJIPSIPE SAVAŞI
K’UBE Şaban, Adighe Folklor, II-III, NewYork, 1963
Abzeghce Yazdıran: Şapsığe Ahmed
Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız
(Абдзэхабз-Abzeghce)
Fışte (*) tepesinden güneş parıldıyor,
Kujıpsıpe’de (**) ise sel gibi kan akıyor.
Şeveloh (Шъэолэхъу) (***) sırtındaki binici
İğdiş ata binecek biri olamazdı.
Endamlı bir at üzerindeki
Bu genç bağışlamasız biridir.
Er meydanında yanındakiler
Hücum ederler düşmana ama boşuna.
Orta yerde kuşatıldığında o,
Kim olsa şaşırmadan edemezdi!
Kırat sırtındaki düşman komutanını
Hedef alıyor doğruca.
Her ikisi de başlamıştı çarpışmaya,
İkisi de atlarından yuvarlandılar.
Kırata binmiş subayı düşürüp öldüren kişi-
Beğdırç’e Ç’eroho ts’ık’u (Бэгъдырк1э К1эрэхъо ц1ык1у) idi.
Çuç’ako (Цук1акъо) görünce onu,
Kan kardeşi (шъэогъо-тъьэры1о) saymış olmalı onu
Dalıp düşman saflarına,şaşkın bakışlar altında,
Şehidi yerden kapıp geri getirdi atıyla.
Sayısız arkadaşı onun
Haç’eş’inde,taziyet yerinde yer bırakmamıştı ayakta duracak.
Meleklerin peşinden saygınlayıp tavaf ettiği kişi-
Beğdırç’e Ç’ereho ts’ık’u.
Dipnotlar:
(*) Fışte (Fişt;2867 m) -Adigey’in güneyinde karlı yüksek bir dağ. Nart kahramanların
bu dağın bilinmeyen bir eteğinde ölüm uykusuna yatarak dünyadan silinmiş
oldukları anlatılır. -HCY
(**) Kuban ırmağının bir kolu olan Kurjıps suyunun Kuban’a döküldüğü yer. Bu yerde Ruslarla çarpışılmıştı.
(***) Şeveloh -Adige cins at türü.
KIZLARIN AĞITI (ПШЪЭШЪАБЭМЭ ЯГЪЫБЗ)
Derleyen: K’UBE Şaban, Adighe Folklor, II-III, NewYork, 1963
Abzeghce Okuyan: KUAL Hatko (Хьаткъо Къуал)
Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız
Hımış vadisinde (Хъымыщ-к1эй) barınırken
Altın değerinde idi yaşamımız.
Orman kıyısından sürüldüğümüzde
Tahta takunyalarımızı alabilmiştik bir tek.
Pşenaşların (Пшэнашъ) Edıyıf’ını
Aldırıyor içimizden -Rus- komutan.
Gecelik götürüldüğü kişiyi
Gebertiyor çelik makasıyla yatağında.
Adige geleneğine aykırı onca şeyi
Reva görüyor bize bu Yemzeğko (Емзэгъкъо) (1).
Mezıl’ın (Мэзыл1) (2) gösterdiği yiğitlik
Önder olsun acı günümüzde bize.
Aşağılık kişilerin alaylı bakışları altında
Süründürüyorlar bizi yerlerde.
Duruma katlanamayan Jans’uk (Жанц1ык1у) (3)
Öldürtüyor kendini.
Bu kötü günde Abıde Jansuk da
Öldürttü kendini.
Kardeşi çaresiz intihara kalkıştı
Ama engelledik hepimiz onu.
Tığuj (Тыгъужъ)(4) ailesinden bu üç kız kardeş
Düşman kurşunlarından korkmadan,
Dikildiklerinde generalin karşısına,
Bildiler birer er gibi davranmasını.
Felaket gününde Sekolıkoj (Сэколыкъожъ) (5)
Geliyor aramıza domuz sakallı.
Seçiyor aramızdan beğendiklerini,
Saygınlıyor kendisine yardımcı çıkan kadını.
DİPNOTLAR:
1) Yemzeğko- Rus rehberi aşağılık bir Çerkes.
2) Mezıl- Bir Çerkes kahraman.
3) Jans’uk- Onuru için kendini öldürten yiğit bir kız, Edıyıf’ın kız kardeşi.
4) Tığuj- Bir Adige aile (л1акъо) adıdır.
5) Sekolıkoj- Ahlaksız bir kişi. “Koj” (къожъ)- ‘Kart domuz, kart domuzun oğlu’ anlamlarındadır. -HCY
ÇERKES SULTANLARININ TÜRKÜSÜ
(ЧЭРКЭС ПАЧЪЫХЬЭМЭ ЯПЩЫНАЛЪ) (1382-1517)
Derleyen: K’UBE Şaban (К1УБЭ Шэбан)
Kaynak: Adighe Folklor I (Çerkes Folkloru), Paris, 1959.
Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız
Tüm dünyanın bir tacı olan
Kafkasya’da doğduk biz.
Ülkemizi basan yağmacılar
Tutsak alıp sattılar bizi Mısır’a.
Bizi satın alan Mısır Sultanı
Bizi ordusu saflarına katıyor.
İçimizden birçok kişi
Ordu komutanlıklarına yükseliyor.
Yiğitliği ile Sultan olanların ilki
Sultan Berkok oluyor.
Burcu’da Berkok Sultana
Sultanlık tacı giydiriliyor.
Arasından ayrıldığı soydaşlarına
Yeni Sultan arka çıkıyor.
Bu sultanlar adlarını tarihe
Altın sayfalarla yazdırıyorlar.
Riyakar,iki yüzlü uğursuz kişiler
Kanşav Ğur’a (*) ihanet ediyorlar,
Ebedi iyiliğini gördükleri kişileri satarak,
Düşman saflarına katılıyorlar.
Mısır’ı kendi ülkeleri gibi
Yiğitçe korudular bu insanlar.
İki yüzyıla yakın,
Sultanlığı elde bulundurdular.
Osmanlı Sultanı Selim,
Savaşarak Mısır’a girdi,
Mısır’ın büyük Çerkes Sultanını
Tutsak aldı sonunda.
Çerkes sultanlarının sonuncusu
Tumanbay’ın (**) boynuna ip geçirildi,
Halk görsün denilerek,bunaltıcı sıcakta,
Gün boyunca ipte asılı tutuldu.
NOTLAR:
Çerkes sultanlarına Kahire’nin “Burc” kalesinde barınmakta olmaları nedeniyle “Burclar” denildiği Arap yazarlarınca belirtilmektedir.
Dr. Muhammed Ali Bek Pçıhal’ıko (Др. Мухьэмэд Али бэк Пчъыхьэл1ыкъо) şöyle yazmaktadır: “Bırdj” (Бырдж), bir Abzegh fekol’ı (Абдзэхэ фэкъол1; emekçi) idi, Kafkasya’dan bir tutsak olarak Mısır’a götürüldü, yiğitliği ve çalışkanlığı ile kendini kanıtlayıp Mısır’a sultan oldu ve 16 yıl hüküm sürdü. Ardından 23 sultan onu izledi.”Yiğit isen soylusun” (Uılvme uılvaqu/Ул1мэ ул1акъу) deyişi oradan kalmadır.
(El yazmasından)
(*) Kanşav Ğur-Türkçe yazılışı: Kansu Gavri, Adigece aslı “Qencau Ğur/Къэншъау Гъур;1440-1516),1516 Mercidabık Savaşı’nda ölen Adige asıllı Mısır Sultanı. -HCY
(**) Tumanbay (Tvumanbay/Т1уманбай), Yavuz Sultan Selim tarafından 1517’de tutsak alınıp idam ettirilen son Adige asıllı Mısır sultanı. -HCY